Mankenda adi ne mushinga kayi?

BANTU bonso kabatu bumvuija makenda mushindu wa muomumue to. Tshilejilu, padi mamu wambila muanende wa balume bua kuowa mâyi ku bianza ne ku mêsu, muana eu udi mua kuela meji ne: kuteka bianza ku mulonda wa mâyi ne kulaba patupu mâyi ku mishiku nkukumbane. Kadi Mamuende mmumanye tshidi tshimpe menemene. Udi upingana nende ku mulonda ne umunyanuna ku bianza ne ku mêsu ne nsabanga ne mâyi, nansha mudi muana yeye udila ubenga!

Bushuwa, mikenji idi itangila malu a mankenda kayena mushindu wa muomumue buloba bujima to, ne bantu batu bakola ne ngenyi mishilangane pa bidi bitangila mankenda. Mu bidimu bia kale, bilongelu bia mu matunga a bungi bivua bilama ne mankenda ne bulongame bivua biambuluisha balongi bua kuikala ne bibidilu bimpe bia mankenda. Lelu’eu, imue mpangu ya bilongelu mmiûle tente ne bintu bia bukoya ne mmilue anu bu diyala, kayiyiku bu muaba wa kunayila anyi wa kuibidijila mubidi to. Kadi netuambe tshinyi bua munda mua tulasa? Darren, mulami wa tshilongelu kampanda tshia tulasa tua bikadilu mu ditunga dia Australie wakamba ne: “Mpindieu tudi tumona kabidi bukoya too ne munda mua tulasa.” Batu bambila bamue balongi batubu banyoka ne: “Umbusha bukoya ebu muaba eu” anyi ne: “Komba butshiafu ebu.” Tshilumbu tshidi se: bamue balongeshi batu bangata dilama muaba kampanda ne mankenda bu mushindu wa kunyoka balongi.

Kadi, bantu bakole kabatu misangu yonso bafila bilejilu bimpe bua mankenda, ni mmu nsombelu wabu wa ku dituku ne ku dituku anyi mu bungenda-mushinga buabu nansha. Tshilejilu, miaba mivule itu bantu ba bungi itu ne bukoya ne kayiyi kutua diulu. Amue matanda atu anyanga miaba idi bantu basombela ne bukoya. Bantu ke batu banyanga lupepe ne miaba ya kusombela, kadi ki mmatanda ne bungenda-mushinga to. Nansha mudi lukuka luikale tshiledi tshinene tshia dinyanguka dia lupepele ne miaba ya kusombela ne ntatu mivule ididi dikebeshe, tshitupa tshikuabu tshia lutatu elu tshidi tshifumina ku bukoya bua muntu nkayende. Mulombodi wa kale wa bulongolodi bua Commonwealth wa mu Australie wakitaba mêyi aa pakambaye ne: “Ntatu yonso idi nayi bantu ku mubidi idi ifumina ku mushindu udi muntu yonso wangata mankenda.” Nansha nanku, bamue bantu badi bamona ne: mankenda ntshilumbu tshidi tshitangila muntu nkayende, ne katshiena ne bua kutangila muntu mukuabu yonso tshianana tshianana to. Bidi nanku menemene anyi?

Mankenda adi ne mushinga wa bungi pa bidi bitangila biakudia, ni mpatudi tubisumba mu tshisalu, tubidia mu restoran anyi kua mulunda wetu kampanda. Bantu badi balamba biakudia peshi badi babiteka ku mêsa badi ne  bua kuikala ne mankenda a bungi. Bianza (biabu peshi bietu) biobi bikale ne manyanu bidi mua kukebesha masama a bungi. Kadi netuambe tshinyi bua mpitadi, miaba idibu ne bua kulama ne mankenda kupita mikuabu yonso? Tshikandakanda tshikuabu (The New England Journal of Medicine) tshiakaleja ne: dibenga kuowa mâyi ku bianza dia ba-minganga didi dituambuluisha bua kumvua tshidi babedi bapetela masama adi atudisha dolare miliyare mitue ku dikumi bua kuwuondapa ku tshidimu tshionso. Katuena tujinga bua muntu nansha umue ateke mubidi wetu mu njiwu ne bukoya buende nansha.

Kabidi ki mbualu bukese to padi muntu kampanda unyanga mâyi etu ku bukole anyi bienzeka nanku kayi mumanye. Mbimpe bua muntu kuendaye ku makasa kutupu ku muelelu kua mâyi kudibu mua kuikala bashiye nshingi panshi kudi bantu bavua baditue bintu bitu bikuata bu mfuaka wa diamba peshi manga makuabu anyi? Pamu’apa muntu yonso udi ne bua kuanji kudikonka ne: Tutu ne mankenda kumbelu kuetu anyi?

Suellen Hoy udi ukonka mu mukanda wende (Chasing Dirt) mukuabu ne: “Tutshidi ne mankenda bu mutuvua nawu anyi?” Udi wandamuna ne: “Pamu’apa katutshiena nawu to.” Udi uleja ne: tshiledi tshinene tshia bualu ebu ndishintuluka dia bikadilu bia bantu. Bu mudi bantu kabayi batamba kusomba ku nzubu yabu, badi bangata muntu mukuabu ku mudimu bua kubenzela midimu ne kushiya bintu ne mankenda. Ke bualu kayi kulama muaba ne mankenda kakutshiena kabidi bualu bua mushinga budi bantu bateka pa muaba wa kumpala to. Muntu mulume mukuabu wakamba ne: “Meme ngudi wowa mâyi, tshiena nsukula tshiowedi to. Nansha mu nzubu muanyi muomu manyanu, meme ndi ne mankenda.”

Kadi mankenda ki mmimanyine anu pa bintu bidi bimueneka ku mêsu to. Mbualu budi butangila mêyi a ngikadilu mulenga. Adi kabidi atangila lungenyi ne mutshima, mbuena kuamba ne: bikadilu bietu ne ntendelelu wetu. Tumonayi bualu ebu mpindieu.