Malu a mu nsombelu

Yehowa wakatulongesha mua kunanukila ne kutantamana

MALONDA KUDI ARISTOTELIS APOSTOLIDIS

Mu tukunakuna tua ku Nord kua Mikuna ya Caucase ke mudi Piatigorsk, tshimenga tshia mu Russie tshiende lumu bua mabue a tubanda a muinshi mua buloba ne bua mivu milenga idimu. Bakandelela muaba eu mu tshidimu tshia 1929 kudi baledi bena Grèce bena tshimuangi. Bidimu dikumi bimane kupita, panyima pa malu a tshikisu makuate ne buôwa avua Staline mukebeshe a ne dishipesha bena bisa bikuabu, tuakalua kabidi bena tshimuangi, bualu bakatuenzeja ku bukole bua kuya mu Grèce.

TUETU bamane kufika mu Pirée (mu Grèce), miaku eyi “bena tshimuangi” yakapeta diumvuija dikuabu buetu tuetu. Tuakadimona bu benyi ba menemene. Nansha muvua tatu ne meme bikale ne mêna a bena nkindi babidi bende lumu ba mu Grèce, Socrate ne Aristote, katuvua tumvua bantu batamba kutela mêna aa to. Bantu bonso bavua batubikila amu ne: bana ba mu Russie.

Matuku makese panyima pa dituadija dia Mvita Mibidi ya Buloba bujima, mamu wanyi munanga wakafua. Bu muvuaye yeye ke uvua wambuluisha bikole dîku dietu, lufu luende luakatubungamija bikole menemene. Bu muvuaye musame munkatshi mua ndambu wa matuku, ukavua mundongeshe mua kuenza midimu ya bungi ya kumbelu. Malu akandongeshaye aa akalua kungambuluisha bikole pashishe.

Mvita ne budikadidi

Mvita, dikuatshibua kudi bena Nazi ne bombe ivuabu bela anu kuela kudi basalayi ba matunga avua madie tshipungidi, biakavuija dituku dionso dimueneka bu dia ndekelu dituvua ne muoyo. Kuvua bulanda bua bungi, nzala ne lufu. Kubangila anu pantshivua ne bidimu 11, ngakabanga kuenza mudimu mukole pamue ne Tatu bua tuetu kumona mua kupeta biakudia buetu tuetu  bana bende basatu. Dibenga kumanya bimpe tshiena-Gelika, mvita ne ntatu yakakebeshayi biakampangisha bua kutungunuka ne tulasa.

Bena Allemagne bakumuka mu Grèce mu ngondo wa dikumi wa tshidimu tshia 1944. Matuku makese panyima, ngakapetangana ne Bantemu ba Yehowa. Nansha muvuaku ntatu ne makenga mu tshikondo atshi, ditekemena dia mu Bible dia malu malenga a matuku atshilualua mu Bukalenge bua Nzambi diakalenga muoyo wanyi. (Musambu 37:29) Dilaya dia Nzambi dia kuikala ne muoyo udi kawuyi ndekelu mu ditalala pa buloba apa divua bu buanga bulelela bua kujikija nabu tunyinganyinga tumvua natu. (Yeshaya 9:7) Mu 1946 meme ne Tatu tuakatambula bua kuleja didilambula dietu kudi Yehowa.

Tshidimu tshiakalonda, mvua ne disanka dia kupeta mudimu wanyi wa kumpala bu musadidi mumanyishi (wakaluabu kubikila pashishe ne: musadidi wa bibejibeji) mu tshisumbu tshibidi tshiakenzeka mu Pirée. Teritware wetu uvua utuadijila ku dia balume mu Pirée too ne mu Eleusis, mutantshi wa kilometre mitue ku 50. Mu tshikondo atshi, bena Kristo bela manyi ba bungi bavua basadila mu tshisumbu. Mvua ne diakalenga dia kuenza nabu mudimu ne kulongela malu mavule kudibu. Ngakanyisha disomba nabu bikole bualu bavua ne malu avuabu bamone bungi tshianana a kulondela bantu bua mushindu udibi bikengela kudienzeja bikole bua kumona mua kuyisha. Nsombelu wabu uvua utuleja bimpe ne: kusadila Yehowa ne lulamatu kudi kulomba lutulu luvule ne dinanukila. (Bienzedi 14:22) Lelu ndi ne disanka dia bungi bua mudi bisumbu bia Bantemu bia Yehowa bipite pa 50 mu tshitupa etshi.

Lutatu lutuvua katuyi batekemene

Kunyima kua matuku, ngakalua kumanyangana ne Eleni, nsongakaji mulenga kumona ne muena Kristo wa tshisumi wa mu tshimenga tshia Patras. Tuakabangilangana nende ku ndekelu kua tshidimu tshia 1952. Kadi kunyima kua ngondo mikese, Eleni wakasama bikole bia dikema. Baminganga bakamukuata ne kansere ka mu buongo, ne uvua lufu apa muoyo apa. Bavua ne bua kumupanda kakuyi dijingakana to. Kunyima kua bamane kudienzeja bikole, tuakapeta munganga mu tshimenga tshia Athènes wakitaba bua kumupanda kayi umuela mashi bua kunemeka malongesha a tshitendelelu tshietu, nansha muvuaku kakuyi biamu bionso bia mudimu mu tshikondo atshi. (Lewitiki 17:10-14; Bienzedi 15:28, 29) Kunyima kua dimupanda, baminganga bavua bamba ne budimu ne: mubangila wanyi neumvue bimpe, kadi kabayi bumbusha lungenyi lua ne: disama divua mua kupingana kabidi.

Ntshinyi tshimvua mua kuenza mu nsombelu wa nunku? Bu muvua malu mashintuluke, tuvuaku mua kulekelangana nende anyi? Tòo! Bu mumvua mumubangile, mvua muenze dilaya, ne mvua musue bua eyowa wanyi ikale anu eyowa. (Matayo 5:37) Tshiakapeta meji a kuenza bualu bukuabu kasangu nansha kamue to. Yayende wakamutshiunga mu tshikondo tshia disama diende ne yeye kumvuaku bilenga ndambu, ne tuakaselangana mu ngondo wa dikumi ne muibidi mu 1954.

Kunyima kua bidimu bisatu, disama dia Eleni diakapingana kabidi, ne munganga umue-umue au uvua ne bua kumupanda tshiakabidi. Musangu eu wakenza mudimu bikole mu buongo bua kumusha kansere konso nkong. Biakashiya mukajanyi mutekete tshiseke, ne tshitupa tshia buongo tshitu tshiambuluisha muntu bua kuakula tshiakanyanguka bikole. Mpindieu bubidi buetu tuakapeta ntatu mikuabu mikole. Nansha ka-mudimu kakese kakalua lutatu lukole bua mukajanyi  munanga. Disama diende diakatulomba bua kushintulula malu a bungi mu nsombelu wetu wa ku dituku ne ku dituku. Bivua bitulomba nangananga kumanya mua kutantamana ne kunanukila.

Dîba adi ke dingakamona mushinga wa malu avua Mamu mundongeshe. Dituku dionso patshiatshia, mvua ndongolola bintu bionso bia kulamba nabi, ne Eleni uvua ubipika. Misangu ya bungi tuvua tubikila benyi kumbelu, ne basadidi ba ku dîba ne ku dîba, bantu batuvua balonge nabu Bible, ne bana betu bena Kristo bavua mu lutatu batuvua nabu mu tshisumbu. Bonso bavua banyisha bamba ne: biakudia abi bivua bilamba bimpe menemene! Meme ne Eleni tuvua tuambuluishangana mu midimu mikuabu ya kumbelu, ke bualu kayi nzubu wetu uvua anu ne mankenda ne musukula bimpe, bintu bionso bikale mu bulongame. Lutatu elu lukole luakatungunuka nunku munkatshi mua bidimu 30 bijima.

Uvua ne lukunukunu nansha muvuaye mulema

Biakankolesha meme ne bana betu bakuabu bua kumona ne: tshintu nansha tshimue katshivua mua kutekesha dinanga dia mukajanyi bua Yehowa ne lukunukunu mu mudimu wende. Mu bungi bua matuku, Eleni wakadienzeja bua kubanga kuakula miaku nansha mikese. Uvua musue kuyikila ne bantu mu njila bua kubambila lumu luimpe lua mu Bible. Pamvua nya ku ngendu mu mushinga, mvua nya nende ne mvua nteka mashinyi kumpenga kua njila kuvua bantu batamba kupitshila. Uvua unzulula dididishi dia mashinyi ne ubikila bantu bavua bapita bua kuangatabu Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous! Umue musangu wakapesha bantu bibejibeji 80 mu mêba abidi patupu. Misangu ya bungi uvua ujikija bibejibeji bionso bia kale bivua bishala mu tshisumbu. Eleni uvua kabidi ne tshibidilu tshia kuyisha mu mishindu mikuabu.

Mu bidimu bionso ebi bivua mukajanyi usama, misangu yonso uvua ubuela nanyi mu bisangilu. Kavuaku muanji kupumbisha mu mpungilu nansha mu mpuilu, nansha patuvua tuya mu matunga menyi pavuabu bakengesha Bantemu ba Yehowa mu Grèce. Nansha muvua disama divuaye nadi dimupangisha bua kuenza amue malu, wakabuela ne disanka mu mpungilu yakenzeka mu ditunga dia Autriche, Allemagne, Chypre ne mu matunga makuabu. Eleni kavuaku muanji kudiabakena anyi kujinga bua bamutshiunge bipitshidile to nansha pavua malu a bungi amvua nawu mu mudimu wa Yehowa ku misangu kaayi enza bua bionso bikale mushindu uvuabi bikengela.

Kadi buanyi, lutatu elu luakampesha dilongesha dikala mua kutungunuka mutantshi mule pa bidi bitangila dimanya mua kutantamana ne kunanukila. Ngakamona mudi Yehowa mungambuluishe misangu ya bungi. Bana betu bakaditatshisha bikole bua kumona mua kutuambuluisha mushindu uvuabi biakanyine, ne baminganga bakatukuatshisha pabu. Mu bidimu bionso bia dikenga ebi, katuvuaku banji kupangila bintu bia mushinga bituvua nabi dijinga, nansha muakampangisha ntatu eyi ivua itulomba bivule mua kuenza mudimu kampanda wa mêba a bungi. Malu ne mudimu wa Yehowa bivua anu pa muaba wa kumpala.​—Matayo 6:33.

Bantu ba bungi bakatukonka bua kumanya tshivua tshituambuluisha mu bikondo bia ntatu  ebi. Pandi mvuluka, ndi mmona ne: kudilongela Bible, kusambila Nzambi ne muoyo mujima, kuikala kubuela mu bisangilu bia tshisumbu ne kuenza buambi ne tshisumi biakatukolesha bua kutantamana ne kunanukila. Bavua batuvuluija misangu yonso mêyi adi akankamija a mu Musambu 37:3-5 udi wamba ne: ‘Eyemena Yehowa ne enza malu mimpe. Wikale ne disanka diebe mu Yehowa. Uteke njila webe mu bianza bia Yehowa; umueyemene yeye kabidi, ne yeye neenze malu ende.’ Mvese mukuabu wakatuambuluisha ngua Musambu 55:22: ‘Teka bujitu buebe pambidi pa Yehowa, ne yeye neakukoleshe.’ Anu mutu muana weyemena tatuende ne muoyo mujima, tuetu petu tuakupuila Yehowa majitu etu ne kumulekelawu kabidi onso.​—Yakobo 1:6.

Mu dia matuku 12 a ngondo muinayi 1987, pavua mukajanyi uyisha kumpala kua lupangu luetu, tshiamu tshia bujitu tshia ku tshiibi tshiakakuluka kumututa pa nyima, ne kumuimanshatshi mu njila mutapike bikole bia dikema. Bua bualu ebu, wakashala mufue tshipuka bidimu bikuabu bisatu. Wakafua ku ntuadijilu kua tshidimu tshia 1990.

Ndi nsadila Yehowa bilondeshile muanyi mundi namu

Mu 1960, bakanteka musadidi wa tshisumbu mu Nikaia, mu Pirée. Kubangila dîba adi, ntu mupete diakalenga dia kusadila mu bisumbu bikuabu bia bungi bia mu Pirée. Nansha mundi tshiyi mulele bana, ntu mupete disanka dia kuambuluisha bana ba bungi ba mu nyuma bua kushindamabu mu bulelela. Bamue ba kudibu badi mpindieu bakulu mu tshisumbu, basadidi ba mudimu, bampanda-njila ne bena mu dîku dia Betele.

Pakabuela tshididi tshia demokrasi mu Grèce mu 1975, Bantemu ba Yehowa bakapeta mushindu wa kuenza mpungilu, kabiyi kabidi bibalomba bua kuya kusokoma muitu nansha. Mamanya avua bamue ba kutudi bapete patuvua tulongolola mpungilu ku-ba-bende akatuambuluisha bikole mpindieu. Nunku mvua ne disanka ne diakalenga dia kuenza mudimu mu komite mishilashilangane ya mpungilu munkatshi mua bidimu bia bungi.

Pashishe mu 1979, bakalongolola bua kuasa Nzubu wa Mpuilu wa kumpala mu Grèce pa mpenga pa tshimenga tshia Athènes. Bakansungula bua kulongolola ne kulombola mudimu eu munene wa diibaka. Mudimu eu uvua ulomba kabidi ditantamana ne dinanukila divule. Dienza mudimu bidimu bisatu pamue ne bana betu nkama ne nkama ba didifila ba nunku diakakolesha dinanga ne buobumue bivua bitusuike munkatshi muetu. Tshiena mua kupua muoyo malu angakamona patuvua tuibaka nzubu eu to.

Ndi nkumbaja majinga a mu nyuma a bena buloko

Kunyima kua bidimu bikese, tshiibi tshikuabu tshia mudimu tshiakunzuluka. Mu Korydallos, pabuipi ne teritware wa tshisumbu tshietu, mudi bumue bua ku maloko matambe bunene a mu Grèce. Katshia mu ngondo muinayi wa tshidimu tshia 1991, bakansungula bua kuikala kumona bena mu buloko ebu lumingu luonso bu muambi wa lumu luimpe wa Bantemu ba Yehowa. Mbanganyishile bua kulombolamu malonga a Bible ne bisangilu bia bena Kristo ne bena buloko badi basankidila bulelela. Ba bungi ba kudibu mbashintuluke bikole, bileja ne: Dîyi dia Nzambi didi ne bukole bua bungi. (Ebelu 4:12) Dishintuluka edi ndikemeshe balami ba buloko ne bena buloko bakuabu. Bamue bena buloko bangakalonga nabu Bible bakadi babalekele ne badi mpindieu bambi ba lumu luimpe.

Munkatshi mua tshikondo kampanda ngakalonga Bible ne basumbishi banene ba diamba basatu. Bu muvuabu benda bakola mu nyuma, bavua balua mu dilonga diabu dia Bible bakungule mievu, nsuki miela tshisaku bimpe, ne bavuale mitelu ne bilavanda mu ngondo wa muanda mukulu (umue wa ku ngondo ya luya lukole mu ditunga dia Grèce)! Mutangidi wa buloko, mfumu wa balami ba bena buloko ne bamue bena mudimu bakapatuka lubilu mu biro biabu bua kulua kubandila muanda eu. Bakamona anu bu tshishima!

Muanda mukuabu udi ukolesha ku muoyo wakenzeka mu tshitupa tshia buloko tshivuabu bela bantu bakaji. Tuakatuadija kulonga Bible ne muntu mukaji mukuabu uvuabu bakosele buloko bua matuku onso a muoyo wende bualu uvua mushipangane. Uvua mumanyike bua malu  ende a buntomboji. Kadi mutantshi eu bulelela bua mu Bible buvuaye ulonga buakamushintulula bikole, bantu ba bungi kufikabu ne ku diamba ne: uvua muenze bu ntambue wenda ukudimuka mukoko! (Yeshaya 11:6, 7) Mpindieu mutangidi wa buloko eu kubangaye kunemeka ne kueyemena muntu mukaji au. Mvua ne disanka dia kumumona wenda udiunda mu nyuma ne kufikaye too ne ku didilambula kudi Yehowa.

Ndi ngambuluisha balema ne bakulakaje

Dimona mushindu wakakenga mukajanyi ne disama mutantshi mule diakamvuija ne muoyo wa luse lua bungi be pa bidi bitangila majinga a badi basama ne a bakulakaje bavua munkatshi muetu. Misangu yonso ivua mikanda yetu mikale ne biena-bualu bivua bitukankamija bua kuambuluisha bantu ba mushindu’eu, dijinga dianyi bua muanda eu divua dijuka. Ngakanyisha ne meme kusangisha biena-bualu ebi. Kunyima kua bidimu ndambu, ngakabumbakaja mabeji mapite pa lukama, ngakatuadija ne tshiena-bualu tshia se: “Tuambuluishayi bakulakaje ne bakengi,” tshia mu Tshibumba tshia Nsentedi tshia 15 Tshisanga 1970 (Mfual.). Bivule bia ku biena-bualu ebi biakaleja ne: mbimpe bua tshisumbu tshionso tshikale tshilongolole bua kuikala kuambuluisha babedi ne bakulakaje.​—1 Yone 3:17, 18.

Bakulu bakenza kasumbu ka bana betu balume ne bakaji bakitaba bua kuikala bakumbaja majinga a babedi ne bakulakaje mu tshisumbu tshietu. Tuakatapulula bena budisuile aba mu tusumbu tua bungi: kudi bavua mua kuambuluisha mundamunya, bakuabu butuku, banga bavua mua kuikala babambula mu mashinyi ne aba bavua anu nabu dîba dionso. Bana betu bavua nabu dîba dionso aba bavua benze anu bu bampulushi bavua anu pabuipi bindile bua kuambuluisha padiku njiwu.

Bipeta bia mudimu eu biakakankamija bana betu bikole. Tshilejilu, bakasangana muanetu mukuabu wa bakaji uvua usama (uvua mudisombele nkayende) mufue tshipuka dimue dituku divuabu ne tshibidilu tshia kuya kumutangila kuende. Tuakamanyisha munga muanetu wa bakaji uvua pabuipi apu uvua ne mashinyi. Yeye kumuambula kuya nende mu lupitadi luvua pabuipi apu mu mutantshi mukese wa minite dikumi tshianana! Baminganga bakamba ne: bualu ebu buakapandisha muanetu wa bakaji eu.

Dianyisha didibu baleja bana betu aba kudi balema ne bakulakaje didi disankisha bikole. Kuikala ne ditekemena dia kusomba ne bana betu aba mu bukua-panu bupiabupia bua Nzambi mu nsombelu milenga kudi kusankisha mutshima bikole. Kumanya kabidi ne: bakabambuluisha bua kutantamana bualu bavua babakuatshishe mu makenga abu ndifutu dikuabu kabidi.

Dinanukila ndipeteshe masanka a bungi

Mpindieu ndi mukulu mu tshimue tshia ku bisumbu bia mu Pirée. Nansha munkadi mukulakaje ne muikale ne tusamasama, ndi ne disanka bua muntshidi ne bukole bua kuenza midimu ya mu tshisumbu.

Mu kupita kua bidimu, malu makole, ntatu minene, ne malu avua kaayi matekemena bivua bilomba muoyo mukole ne dinanukila dia bungi. Kadi Yehowa utu mumpeshe misangu yonso bukole bumvua nabu dijinga bua kutshimuna ntatu eyi. Misangu ya bungi ndi mudimuene bulelela bua mêyi a mufundi wa Misambu aa: ‘Pangakamba ne: Dikasa dianyi didi diselemuka, luse luebe lujalame, Yehowa, luakangimanyika. Mu divulangana dia matata munda muanyi, masamba ebe adi asankisha mutshima wanyi.’​—Musambu 94:18, 19.

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Meme ne mukajanyi Eleni, kunyima kua dimupanda dia musangu muibidi mu 1957

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Mu mpungilu mu tshimenga tshia Nuremberg, mu Allemagne mu 1969

[Tshimfuanyi mu dibeji 28]

Bana betu ba balume ne ba bakaji bavua bambuluisha babedi ne bakulakaje