Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Nnganyi utudi mua kudiula: Ng’wewe anyi nngikadilu idi mu mashi ebe?

Nnganyi utudi mua kudiula: Ng’wewe anyi nngikadilu idi mu mashi ebe?

Nnganyi utudi mua kudiula: Ng’wewe anyi nngikadilu idi mu mashi ebe?

BENA meji mbaditue mu dikeba tutupa tua mu selile tudi tusambuluja ngikadilu (gènes) itudi bapiane mu mashi tudi tusaka muntu ku bunuavi bua maluvu, ku masandi a balume ne balume anyi bakaji ne bakaji, ku buendenda, tshikisu, ku bikadilu bikuabu bibi, nansha mene ku lufu. Kabienaku mua kutusulakaja tuetu bamanye ne: ki ntuetu badi ne tshilumbu bua bienzedi bietu, kadi mbatukebele lutatu kudi mushindu udi mubidi wetu muenzejibue anyi? Bantu batu ne tshibidilu tshia kudiula muntu mukuabu anyi tshinga tshintu bua bilema biabu.

Bikalabi bikengela kudiula tutupa tua mu selile tudi tusambuluja ngikadilu, bena meji badi ne mushindu wa kutushintulula, kumbusha tudi tubi ku diambuluisha dia ngenzelu udibu babikila ne: génie génétique. Disokolola malu adi mu tutupa tuonso tudi mu selile ya mubidi wa muntu didibu benze matuku adi panshi aa ndipeshe ditekemena edi bukole bupiabupia.

Kadi badi bamba ne: kudi mushindu wa kuenza muanda eu bualu badi bela meji se: tutupa tua munda mua selile tudi tusambuluja ngikadilu ke tudi tufikisha muntu ku dienza mpekatu ne bilema. Bena meji badi bakebulula malu aa bakadiku bapete bijadiki bishindame bidibu mua kupisha nabi tutupa tua mu munda mua selile tudi tusambuluja ngikadilu anyi? Kakuyi mpata, diandamuna dia lukonko elu nedishintulule bikole mushindu utudi tudimona ne utudi tumona nsombelu wetu wa matuku atshilualua. Kadi kumpala kua tuetu kukonkonona bijadiki ebi, dianji kutangila muvua ntuadijilu wa bantu neditutokeshile bualu ebu bimpe.

Mushindu wakabanga bubi

Bantu bavule mbamanye peshi bakadi bumvue muyiki wa dikuluka dia Adama ne Eva (bena dibaka ba kumpala) mu mpekatu mu budimu bua Edene. Bavuaku babafuke ne tshilema kampanda mu tutupa tua munda mua selile yabu katshia anu ku tshibangidilu, tshivua ne bua kubasaka bua kuenza mpekatu ne kubenga kutumikila Nzambi anyi?

Yehowa Nzambi wakabafuka (muena midimu idi mikale mipuangane yonso) wakamba bua bintu biakajikijaye kufuka pa buloba ne: bivua “bimpe be!” (Genese 1:31; Dutelonome 32:4) Bua kujadika kabidi muvua mudimu wende mumusankishe, wakabenesha bena dibaka ba kumpala ne kubambilaye bua kulelanganabu, kuuja buloba tente ne bantu, ne bua kulama bifukibua biende bionso bia pa buloba. Bushuwa kavua mua kuenza bionso ebi to bu yeye muikale ne dielakana bua bifukibua biende.​—Genese 1:28.

Bible udi utuambila bua difukibua dia bena dibaka babidi ba kumpala ne: ‘Nzambi wakafuka muntu ne tshifuanyikiji tshiende, ne wakamufuka ne tshifuanyikiji tshia Nzambi; wakabafuka mulume ne mukaji.’ (Genese 1:27) Abi kabiena biumvuija ne: Nzambi uvua mufuke bantu bua bikale bamufuane ku tshimuenekelu tshia mubidi, bualu “Nzambi udi nyuma.” (Yone 4:24) Kadi bidi biumvuija ne: bantu bavua bafukibue ne ngikadilu ya buena ya Nzambi, ne dimanya kusunguluja tshidi tshimpe ne tshibi, mbuena kuamba ne: kuondo ka muoyo. (Lomo 2:14, 15) Bavua kabidi ne budisunguidi, bukokeshi bua kukonkonona bualu ne kuangata dipangadika dia tshivuabu mua kuenza.

Nansha nanku, baledi betu ba kumpala kabavua balekelela kabayi ne mêyi avua mua kubalombola nansha. Nzambi uvua mubadimuije bua ntatu ivua bienzedi bibi mua kubakebela. (Genese 2:17) Nunku malu adi ajadika se: pavuaye kumpala kua dipangadika dia kuenza tshivua tshimpe anyi tshibi, Adama wakasungula bua kuenza tshivuaye umona tshikumbane anyi tshimukuatshisha dîba adi. Wakalonda mukajende mu malu ende mabi pamutu pa kumona malanda avuaye nawu ne Mufuki wende peshi ntatu ivua dipangadika diende mua kukebesha. Wakakeba kabidi bua kuela Yehowa tshilumbu pambidi pakambaye ne: mukaji uvua Yehowa mumupeshe ke uvua mumupambuishe.​—Genese 3:6, 12; 1 Timote 2:14.

Bualu buakenza Nzambi bua mpekatu wa Adama ne Eva budi butuambuluisha bua kumvua tshilumbu etshi bimpe. Kakakeba bua kulongolola tshilema kampanda mu tutupa tua munda mua selile ya mubidi wabu tutu tusambuluja ngikadilu to. Kadi anu bu mukavuaye muleje, wakabakosela tshibawu tshia bienzedi biabu tshiakabafikisha too ne ku lufu. (Genese 3:17-19) Muyuki wa kale eu udi wambuluisha bua kumvua bimpe mushindu utu ngikadilu wa bantu. *

Malu adi aleja ne: tshilema ki ntshia ngikadilu mipiana?

Kukadi bidimu bia bungi, bena meji badi baluangana bua kupeta biledi ne luondapu bua masama ne ngikadilu wa bantu bidi mu tutupa tua muanda mua selile. Ku diambuluisha dia mudimu muenza pamue kudi tusumbu tusambombo tua bakebuludi, kunyima kua bidimu dikumi ke kuakaluabu kuangula katupa ka munda mua selile katu kakebesha disama dia dinyunguluka mutu (chorée de Huntington), nansha mudi bakebuludi aba kabayi bamanye mushindu utuku kakebesha disama edi. Kadi, mu tshikandakanda tshikuabu tshivua tshiakula bua bualu ebu, bakatela mêyi a Evan Balaban mulongeshi wa bioloji wa mu iniversite wa Harvard, wakamba ne: nebishale “anu bikole bua kupeta tutupa tua munda mua selile tudi tusambuluja ngikadilu tudi tukebesha dinyunguluka dia mutu.”​—Scientific American.

Bulelela, makebulula adibu benza bua kupeta diumvuangana pankatshi pa tutupa tusunguluke tua munda mua selile ne bikadilu kampanda mmapangile bualu. Tshilejilu, mu tshinga tshikandakanda muvua tshiena-bualu tshijima tshiakula bua dikeba tutupa tua munda mua selile tudi tukebesha dibungama, bakamba ne: “Malu a adibu bamba bua dipatuka ne ditangalaka dia masama a tshiambu adi atangila masama manene a mpala adi aleja patoke se: biledi biawu kabiena anu bia mu tutupa tua munda mua selile tudi tusambuluja ngikadilu nansha.” Bavua bafilemu tshilejilu etshi ne: “Muntu 1 pa bena Amerike lukama bavua baledibue kumpala kua 1905 uvua upeta dibungama pavuaye ukumbaja bidimu 75. Kadi bantu 6 pa bena Amerike lukama bakalua kuledibua kunyima kua bidimu 50 bakabanga kupeta dibungama ne bidimu 24!” Ke buobu kukoma bamba ne: malu makuabu a tshianana peshi a mu nsombelu adi mua kukebesha dishintuluka edi mu mutantshi mukese.​—Psychology Today.

Kadi ntshinyi tshidi malu aa ne makebulula makuabu a bungi aleja? Nansha mudi ngikadilu itudi bapiane mikale ne bukole pa bumuntu buetu, kudi malu makuabu adi mikale kabidi ne bukole. Bualu bunene mmuaba utudi basombele, udi munyanguke bikole menemene mu bikondo bietu ebi. Mukanda mukuabu udi uleja mudi manaya ne bintu bia dijikija nabi lutetuku bidi bitangalake lelu binyanga bana, udi uleja ne: bana kabena mua kukola ne bikadilu bimpe padibu “munkatshi mua bidimu bivule bapitshisha mêba mapite bungi babandila TV ne filme idibu baleja bantu batutangana, basangana bingoma, batuangana tuele, batubulangana mafu, basayangana, bapululangana makoba, batulangana bidimba, ne bateleja mijiki idi itumbisha dikuata bakaji ku bukole, didishipa, dinua dia diamba, maluvu, ne dibenga kuteleja malu a bakuabu.”​—Boys Will Be Boys.

Bushuwa, Satana “mukokeshi wa buloba ebu” ke udi muenze bua muaba utudi basombele wikale ne malu adi akumbaja majinga mabi menemene a bantu. Nnganyi udi mua kuela mpata bua se: malu adi muaba utudi basombele kaena ne bukole bua kutunyanga?​—Yone 12:31; Efeso 6:12; Buakabuluibua 12:9, 12.

Tshiledi tshia ntatu ya bantu

Anu mutukadi bamone, ntatu idi nayi bantu yakatuadija pakenza mulume ne mukaji wa kumpala mpekatu. Tshiakenzeka ntshinyi? Nansha mudibi se: ki nndelanganyi ya Adama ivua mimufikishe ku dienza mpekatu, buonso buayi mmiledibue ne mpekatu, dipanga bupuangane ne mmipiane lufu. Bible udi umvuija ne: ‘Nunku, bu muakalua bubi pa buloba bualu bua muntu umue, ne bu muakalua lufu bua bubi abu, nunku lufu luakafika kudi bantu bonso, bua bonso bakenza malu mabi.’​—Lomo 5:12.

Dipanga bupuangane dia muntu ndidianjile kumupesha bulema. Kadi abi kabiena bimumbusha bujitu budiye nabu bua kuenza tshidi tshimpe nansha. Bible udi uleja ne: Yehowa udi wanyisha bantu badi bitabuja dilongolola diende dia mushindu wa buobu kupeta muoyo ne batumikila mikenji yende. Bua luse lujalame lua Yehowa, wakalongolola bua kupikula bantu, bienze anu bu udi usumba tshiakabidi tshintu tshivua Adama mujimije. Dilongolola diende adi mmulambu udi upikula wa Muanende mupuangane Yezu Kristo, eu wakamba ne: ‘Nzambi wakatamba kusua ba pa buloba, yeye wakabapa Muanende umuepele mulela bua muntu yonso wamuitabuja kafu biende, kadi ikale ne muoyo wa tshiendelele.’​—Yone 3:16; 1 Kolinto 15:21, 22.

Mupostolo Paulo wakaleja dianyisha diende bua dilongolola edi pakatuaye tshikemu wamba ne: ‘Ka, meme muena majia! Wansulula ku mubidi wa lufu elu nnganyi? Ndi nsakidila Nzambi bua Yezu Kristo Mukalenge wetu!’ (Lomo 7:24, 25) Paulo uvua mumanye ne: yeye mukuluke mu mpekatu bua butekete bua mubidi, uvua mua kulomba Nzambi dibuikidila ku diambuluisha dia mulambu wa Yezu Kristo. *

Anu bu muvuabi mu bidimu lukama bia kumpala, lelu bantu bavule bavua ne nsombelu wa buendenda mutambe bubi anyi bavua bamueneka bu bavua kabayi mua kushintuluka mbafike ku dipeta dimanya dijalame dia bulelela bua mu Bible, mbashintulule malu avua akengedibua, ne mpindieu badi mua kutekemena bua kupeta mabenesha a kudi Nzambi. Malu avuabu ne bua kuenza bua kushintuluka kaavua mapepele to, ne ba bungi batshidi anu baluangana ne majinga mabi a mubidi. Kadi anu bua diambuluisha dia Nzambi, badi ne mushindu wa kulama lulamatu luabu ne kuikala ne disanka padibu bamusadila. (Filipoi 4:13) Angata tshilejilu tshimue patupu tshia muntu wakashintulula nsombelu wende bikole bua kusankishaye Nzambi.

Tshilejilu tshidi tshikankamija

“Pantshivua nsongalume mu tulasa tua enterna, ngakaditua mu bilele bia diangatangana ne balume nanyi, nansha mumvua tshiyiku ndiangata bu muendi wa masandi a balume ne balume. Baledi banyi bakavua bakosolokangane, ne mvua dijinga ne dinanga dia baledi, kadi tshivua ndimona to. Pangakajikija tulasa tuanyi, ngakenza busalayi buvuabu bambueje ku bukole. Kuvua tshisumbu tshia bendi ba masandi a balume ne balume mu nzubu ya basalayi ivua pabuipi ne ituvua tuetu. Bu muvua nsombelu wabu unsankisha, ngakabanga kusomba nabu. Panyima pa meme mumane kusomba nabu tshidimu tshijima, ngakabanga kudimona ne: mvua muendi wa masandi a balume ne balume. Meme kudiambila ne: ‘Etshi ke tshinkadi, tshiena ne mushindu wa kushintuluka to.’

“Ngakatuadija kulonga ngakuilu wa bena masandi a balume ne balume ne kudisangisha mu mangumba abu, muvua diamba ne maluvu bitule bipuwe. Nansha muvua malu aa amueneka bu avua asankisha ne akoka bikole, avua mabi menemene. Ke meme kubanga kudiambila mundamunda ne: malu a mushindu’eu avua abengangana ne tshilele tshia ku tshifukilu ne kaavua mua kumfikisha ku bualu kampanda buimpe to.

“Ngakasangana benza bisangilu mu Nzubu wa Bukalenge wa Bantemu ba Yehowa mu tshimenga kampanda tshikese. Meme kubuelamu ne kuteleja muyuki uvua wakula bua masanka ikala mu Mparadizu utshilualua. Pashishe meme kupetangana ne bamue Bantemu ne buobu kumbikila bua kubuela mu mpuilu. Pangakayamu, tshivua bualu bupiabupia buanyi meme: ngakamona mêku mikale ne disanka atendelela pamue. Ke meme kutuadija kulonga Bible ne Bantemu.

“Nansha muvuabi kabiyi bitekete, ngakatuadija kutumikila malu a mu Bible amvua ndonga. Ngakafika ku dilekela bilele bibi bionso bimvua nabi. Panyima pa meme mumane kulonga tshidimu tshijima ne ngondo ibidi, ngakalambula muoyo wanyi kudi Yehowa ne meme kutambula. Bua musangu wa kumpala katshia bandela, ngakapeta balunda ba bushuwa. Ndi muambuluishe bantu bakuabu bua kumanyabu bulelela bua mu Bible, ne mpindieu ndi musadidi wa mudimu mu tshisumbu tshia bena Kristo. Yehowa mmumbeneshe bikole.”

Tshilumbu tshidi pambidi petu

Kukeba kutumpila tutupa tua munda mua selile tudi tusambuluja ngikadilu tshilema bua malu mabi atudi tuenza ki nkumana bualu to. Tshikandakanda tshikuabu tshidi tshileja ne: pamutu pa kutuambuluisha bua kujikija anyi kutantamena ntatu yetu, ngelelu wa meji wa nunku “udi mua kutusaka bua kushala anu bavunge maboko, pabi bualu ebu ke budi bukebeshe ntatu mivule itudi nayi. Pamutu pa kuyikepesha, ngelelu wa meji eu udi mua umueneka uyivudija.”​—Psychology Today.

Ntshia bushuwa bua se: tudi ne bua kuluangana ne makole manene adi atuluisha, bu mudi majinga etu a mpekatu ne malu adi Satana wenza bua kutupangisha mua kutumikila Nzambi. (1 Petelo 5:8) Mbia bulelela kabidi se: ngikadilu itudi bapiane mu mashi idi mua kutuenzeja malu mabi mu mushindu kampanda anyi kansanga. Kadi katuena bapangile diambuluisha to. Bena Kristo balelela badi ne kudibu mua kupetela bukole: Yehowa, Yezu Kristo, nyuma muimpe wa Nzambi, Bible Dîyi diende, ne tshisumbu tshia bena Kristo.​—1 Timote 6:11, 12; 1 Yone 2:1.

Kumpala kua tshisamba tshia Isalele kubuela mu Buloba Bulaya, Mose wakavuluija bantu bujitu buvuabu nabu kumpala kua Nzambi pakabambilaye ne: ‘Ngakuteka muoyo ne lufu, ne disanka ne mulawu kumpala kuenu lelu: nunku nudisunguile muoyo, nenuikale ne muoyo ne nuenu ne bana benu; bua kunanga Yehowa, Nzambi wenu, ne bua kutumikila dîyi diende, ne bua kumulamata.’ (Dutelonome 30:19, 20) Ke mudibi kabidi lelu, muntu yonso mmuenzejibue bua kudiangatshila dipangadika dia kusadila Nzambi ne kukumbaja malu adiye ulomba. Tuetu ke badi ne bua kusungula.​—Galatia 6:7, 8.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 10 Bala Réveillez-vous! wa dia 22 Kabitende 1996, dibeji 3-45-8.

^ tshik. 19 Bala mukanda wa Dimanya didi difikisha ku muoyo wa kashidi, dibeji dia 62-69, mupatula kudi Bantemu ba Yehowa.

[Bimfuanyi mu dibeji 9]

Adama ne Eva bavuaku bafukibue ne tshilema kampanda mu tutupa tua munda mua selile yabu tshivua ne bua kubasaka bua kuenza mpekatu anyi?

[Bimfuanyi mu dibeji 10]

Muntu yonso udiku ne bua kuitaba bujitu bua mapangadika ende anyi?

[Mêyi a dianyisha]

Munu wa diamba: Godo-Foto

[Tshimfuanyi mu dibeji 11]

Makebulula menza bua kupeta tutupa tua munda mua selile tudi tusambuluja ngikadilu tutu tubasaka ku bienzedi kampanda mmapangile bualu

[Tshimfuanyi mu dibeji 12]

Ditumikila malu adi Bible wamba didi mua kuambuluisha bantu badi basue kushintuluka