Malu a mu nsombelu

Ndi muntu mununu wa bidimu bia bungi

MALONDA KUDI MURIEL SMITH

Ngakumvua bakokola bikole ku tshiibi tshia kumpala kua nzubu wanyi. Ntshitshivua mbuelelaku mu nzubu mulue bua kudia mfumina mu buambi mumvua mu dinda dijima. Bu muvua tshibidilu tshianyi, mvua muambike mâyi peku bua kuipika tshiayi ne nkavua pa kudiolola bua kuikishaku munkatshi mua minite makumi asatu. Bavua bakokola anu kukokola, nanku pandi njuka bua kuya ku tshiibi, meme kutuadija kudiebeja bua kumanya bavua mua kuikala bakokola dîba adi. Meme kubamona. Bantu babidi bavua mu tshiibi tshianyi bakadimanyisha bamba ne: bavua bampulushi. Buobu kuamba ne: bavua balue bua kukeba mikanda ya Bantemu ba Yehowa ivua mua kuikala mu nzubu muanyi, bualu bavua bakandike bulongolodi buabu.

Bua tshinyi bavua bakandike Bantemu ba Yehowa mu ditunga dia Australie, ne mmunyi mungakalua Ntemu? Bionso biakatuadija ne kado kavua mamu mumpeshe mu tshidimu tshia 1910 pantshivua ne bidimu 10.

DÎKU dietu divua disombele mu nzubu muenze ne mitshi mu musoko wa pa mpenga ku Nord kua Sydney mu Crows Nest. Dimue dituku pangakafuma mu kalasa, ngakasangana Mamu uyikila ne tatu mukuabu mu tshiibi tshia kumpala kua nzubu wetu. Mvua musue kumanya muntu eu umvua tshiyi muanji kumona katshia, muvuale nkotshi ne muambile tshibuta tshiûle tente ne mikanda. Meme kulomba patupu luse ne ka-bundu ne kubuela mu nzubu. Kadi, minite mikese pashishe, Mamu kumbikila. Yeye kungambila ne: “Muntu eu udi ne imue mikanda milenga, ne yonso idi yakula bua malu a mu Mukanda wa Nzambi. Nanku, bu muwikala mua kukumbaja mufikilu mukuabu wa  diledibua diebe mu matuku makese aa, usungule ku bibidi ebi: nkanzu mupiamupia anyi mikanda eyi. Udi musue tshinyi?”

Meme kumuandamuna ne: “Oh, Mamu, ndi musue mikanda, tuasakidila.”

Nunku pantshivua ne bidimu dikumi, ngakapeta bitupa bisatu bia kumpala bia mukanda wa Études des Écritures, mufunda kudi Charles Taze Russell. Muntu mulume uvua muimane mu tshiibi au wakambila mamu bua ashale kungambuluisha bua kumvua mikanda ayi, bualu ivua ne bua kuikala mikole bua meme kuyumvua. Mamu wakamuambila ne: uvua ne disanka dia kushala kuenza nanku. Bia dibungama, matuku makese panyima pa muanda eu, Mamu wakafua. Tatu wakatutshiunga bimpe meme ne muakunyanyi wa balume ne wa bakaji, kadi mpindieu kuvua malu a bungi a meme kuenza, ne malu aa avua amueneka mampite tshipimu. Pinapu, lukuabu lutatu luvua lutuindile.

Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima yakatuadija mu 1914, ne panyima pa tshidimu tshimue patupu, bakashipa tatu wetu munanga. Mpindieu tuetu kushala bana ba nshiya, buobu kutuma muakunyanyi wa balume ne wa bakaji bua kuyabu kusombela kua balela betu bakuabu, ne kuntumabu meme mu interna wa bena Katolike. Imue misangu disomba nkaya divua dimbungamija bikole. Nansha nanku, ndi ne dianyisha bua diakalenga dingakapeta bua kutungunuka ne kuimba mijiki imvua munange, nangananga ne tshiombelu tshia piano. Bidimu e kupita, ne meme kujikija tulasa mu interna eu. Mu 1919, bakansela kudi Roy Smith, uvua usumbisha biombelu bia mijiki. Mu 1920, tuakalela muana ne meme kuditua kabidi mu midimu ya ku dituku ne ku dituku. Kadi bua mikanda ayi?

Muena mutumba udi utumanyisha bulelela bua mu nyuma

Mu bidimu bionso abi, mvua anu ngenda ne “mikanda ya malu a Bible” ayi. Nansha muvua tshiyi muanji kuyibala menemene, mundamunda mvua mumanye ne: mukenji uvuamu uvua ne mushinga wa bungi. Pashishe, dimue dituku ku ndekelu kua bidimu bia 1920, Lil Bimson, umue wa ku bena mutumba betu, wakalua kutusombesha. Tuetu kuya kasomba mu tshisombedi ne kunua tshiayi.

Yeye kukema diakamue ne: “Eeh, nudi bapete mikanda eyi!”

Meme kupapuka ne kumukonka ne: “Mikanda kayi?”

Yeye kufunkuna mikanda ya Études des Écritures ivua mu tshilaminu tshia mikanda. Mamu Lil wakasomba mikanda eyi ne kuya nayi kuende dituku adi, yeye kuyibala ne muoyo mujima. Disanka divuaye nadi bua malu akabalaye diakamueneka diakamue. Lil wakapeta mikanda mikuabu ya bungi kudi Balongi ba Bible, dîna divuabu babikila Bantemu ba Yehowa mu tshikondo atshi. Kabidi, kavua mua kudikanda bua kutumanyisha malu onso avuaye ulonga nansha. Umue wa ku mikanda yakapetaye uvua wa La Harpe de Dieu, ne mutantshi eu yeye kulua nawu kuetu. Ngakatuadija kuenzela Yehowa mudimu pangakalongolola dîba dia kubala mikanda ya malu a mu Bible. Ndekelu wa bionso ngakapeta mandamuna a nkonko minene ivua ekeleziya wetu kayi mumanye mua kuandamuna.

Diakalenga buanyi, Roy wakateleja mukenji wa mu Bible, ne tuetu bonso babidi tuakalua Balongi ba Bible. Kumpala, Roy uvua mu ntendelelu wa ba-Fran-mason. Mpindieu dîku dietu divua mu buobumue mu ntendelelu mulelela, ne misangu ibidi ku lumingu umue wa ku bana betu ba balume uvua ulue kulonga netu Bible dîku dijima. Tuakabanga kupeta makankamija makuabu patuakatuadija kubuela mu bisangilu bia Balongi ba Bible. Tuvua tuenzela bisangilu mu Sydney mu nzubu mukese utuvua tufutshila pa mpenga mu tshimenga tshia Newtown. Mu tshikondo atshi, bungi bua Bantemu mu ditunga dijima buvua bushadile ku bantu 400,  ke bualu kayi bana betu ba bungi bavua ne bua kuenza ngendu mile bua kulua kubuela mu bisangilu.

Pa bidi bitangila dîku dietu, bua kubuela mu bisangilu tuvua ne bua kusabukila misangu yonso pa tshitudilu tshia mazuwa tshia Sydney Harbour. Kumpala kua kuibakabu Tshilamba tshia Sydney Harbour mu 1932, disabuka dionso divua dienzekela mu mazuwa manene a mâyi. Nansha muvua luendu elu luangata dîba dia bungi ne makuta, tuvua tudienzeja bua kubenga kupangila tshiakudia tshia mu nyuma nansha tshimue tshivua Yehowa utupesha. Didienzeja dietu bua kushindama mu bulelela divua ne mushinga, bualu Mvita Mibidi ya Buloba bujima ivua yenda isemena pabuipi, ne tshilumbu tshia ndubidilu tshivua ne bua kukuata dîku dietu buludiludi.

Tshikondo tshia mateta ne mafutu

Ntuadijilu wa bidimu bia 1930 uvua tshikondo tshia disanka buanyi meme ne bua dîku dianyi. Ngakatambula mu 1930, ne mu 1931 ngakabuela mu mpungilu undi ntshinyi mua kupua muoyo patuakimana bonso kulu bua kuitaba diangata dia dîna dilenga dia Bantemu ba Yehowa. Meme ne Roy tuakadienzeja bua kuikala ne nsombelu mumvuangane ne dîna edi mu dienza mishindu yonso ya buambi ne diabanya mikanda ivua bulongolodi butukolesha bua kuenza. Tshilejilu, mu 1932 tuakaditua mu mudimu wa pa buawu wa diabanyina tukanda tukese tuenza bua buobu kutubala kudi misumba ya bantu bavua balue bua kumona muvuabu bunzulula Tshilamba tshia Sydney Harbour. Bualu bunene buetu tuetu buvua dienza mudimu ne mashinyi avua ne bikolokolo, ne tuvua ne diakalenga dia kuikala ne etu mashinyi a dîku mikale ne bikolokolo. Ku diambuluisha dia mashinyi aa, tuakuuja njila yonso ya mu Sydney miyuki mikuata ku tshisanji ivua muanetu Rutherford muenze.

Nansha nanku, malu avua ende ashintuluka kabidi ne enda akola. Mu 1932 dinyanguka dia malu a mpetu diakatatshisha bena mu Australie bikole, ke bualu kayi meme ne Roy tuakangata dipangadika dia kukepesha bintu bia mu nsombelu wetu. Tuakenza bualu ebu patuakaya kusombela pabuipi ne muaba uvua tshisumbu, ne tuetu kukepesha bikole bungi bua makuta atuvua tutula bua kuenza ngendu. Kadi ntantu ya mushindu wa kupeta mfranga kayakamueneka kabidi bu tshintu to pakatangalaka lumu lua Mvita Mibidi ya Buloba bujima pa buloba.

Bu muvuabu Bantemu ba Yehowa batumikila mukenji wa Yezu wa kubenga kuikala ba pa buloba, bakabanga kubakengesha pa buloba bujima, ne mu Australie kabidi. Bua lukanku luvuabu nalu bua mvita, bamue bantu bakabanga kutuamba mutuavua ba-Koministe. Baluishi aba bashiminyina Bantemu ba Yehowa bamba muvuabu batumina tshiluilu tshia bena Japon ngumu ku diambuluisha dia bisanji binayi bivuabu nabi mu Australie.

Bakakengesha bikole bana betu ba balume batshivua bansonga bavuabu babikile bua kubabueja ku busalayi bua kulekelabu ditabuja diabu. Ndi ne disanka dia kuamba ne: bana betu ba balume bonso basatu bakashala balamate mitabuja abu ne bakabenga bua kubuelakana mu mvita. Muananyi wa kumpala Richard bakamufundila tshibawu tshia ngondo 18 mu buloko. Muananyi muibidi Kevin, wakatua tshiala bua kubenga ku mvita bua ditabuja diende. Kadi diakabi, muananyi wa balume wa ndekelu Stuart wakafua mu njiwu ne ntukuntuku pavuaye uya bua kujikija didibingisha diende ku tubadi bua tshilumbu tshia ndubidilu. Lufu luende luakatubungamija bikole. Nansha nanku, dishala batangile anu ku Bukalenge ne ku dilaya dia Yehowa dia dibika dia bafue biakatuambuluisha bua kutantamana.

Bakapangila difutu dinene

Mu ngondo wa kumpala 1941, bakakandika mudimu wa Bantemu ba Yehowa mu Australie. Kadi anu muakenza bapostolo ba Yezu, meme ne Roy tuakatumikila mêyi a Nzambi kumpala kua mêyi a bantu, ne tuakatungunuka ne kuenza mudimu mu musokoko munkatshi mua bidimu bibidi ne tshitupa. Tshikondo atshi ke tshivua bampulushi babidi bandi mutele ku ntuadijilu kua muyuki eu balue kukokola ku tshiibi tshianyi, kabayi bavuale nsukutu. Ntshinyi tshiakenzeka?

Meme kubitabila bua kubuela mu nzubu. Pakabuelabu, ngakabakonka ne: “Nudi nuitaba bua meme kuanji kujikija dinua tshiayi tshianyi etshi kumpala kua nuenu kutuadija kukalakasa mu nzubu anyi?” Biakankemesha pakitababu, ne meme kuya mu tshikuku bua kusambila Yehowa ne bua kumanya tshia kuenza. Pangakapingana, mpulushi umue wakabuela mu nzubu mutuvua tulongela ne kuambulaye tshintu tshionso tshivuaye umona tshikale ne tshimanyinu tshia Tshibumba tshia Nsentedi, ne mikanda ivua mu tshibuta tshianyi tshia buambi ne Bible.

Yeye kunkonka ne: “Udi mujadike ne: kuena ne mikuabu mikanda misokoka mu turton muamba  kampanda anyi? Mbatuambile ne: nutu nuenza bisangilu lumingu luonso mu nzubu kampanda ku ndekelu kua njila eu ne nutu nuyaku ne mikanda ya bungi.”

Meme kuandamuna ne: “Atshi ntshia bushuwa, kadi ki ng’apa kabidi to.”

Yeye kuamba ne: “Eyowa, tudi bamanye bualu abu, Inabanza Smith. Tudi bamanye kabidi ne: nudi balame mikanda mu nzubu ya [bana nenu] mu provense emu.”

Mu nzubu wa bulalu wa muananyi wa ba balume, bakapetamu turton tutanu tuikale ne tukanda tukese tua Liberté ou Romanisme?

Yeye kunkonka kabidi ne: “Udi mujadike ne: kuena ne tshintu tshikuabu mu karaje?”

Meme kumuambila ne: “Tòo, kamuena tshintu to.”

Pashishe yeye kunzulula kabadi ka mu nzubu wa tshidilu. Yeye kupetamu formilere kayiyi miuja, ituvua tuujamu luapolo lua tshisumbu. Yeye kuangata formilere eyi ne kusuminyinaye anu bua kuya kukalakasa mu karaje.

Meme kubambila ne: “Nanku vuilayi dia eku.”

Bakandonda tuetu kuya too ne mu karaje, ne panyima pa buobu bamane kutangilamu, buobu e kupatuka.

Bushuwa, bampulushi abu bavua bela meji ne: bavua bapete difutu dinene bua turton tutanu etu! Kadi, bakashiya difutu dia bushuwa panyima. Udi mumanye’s, mu tshikondo atshi mvua sekretere wa tshisumbu, ne mvua ne liste wa mêna a bamanyishi ba tshisumbu ne malu makuabu a mushinga mu nzubu. Diakalenga, bana betu bakavua batudimuije bua tuetu kudilongolola bua dikalakasa mu nzubu yetu mushindu’eu, ne nkavua musokoke mikanda eyi muaba muimpe menemene. Mvua muyele mu envelope ne muyiteke muinshi mua makopo a biayi, a nsukadi ne a bukula. Mvua musokoke kabidi mikuabu mu kazubu ka dilamina nzolo kavua pabuipi ne karaje. Nunku bampulushi bavua bapitshile anu ku luseke lua muaba uvua bintu mene bivuabu bakeba.

Ndi tuadija mudimu wa ku dîba ne ku dîba

Mu tshidimu tshia 1947, bana betu bakavua bakole bakavua benze abu mêku. Mu tshikondo atshi, meme ne Roy tuakapangadika ne: tuvua ne mushindu wa kutuadija mudimu wa ku dîba ne ku dîba. Bavua dijinga ne bayishi mu tshitupa tshia ku Sud kua Australie, ke bualu kayi tuakapana lupangu luetu ne tuetu kusumba dikadika, dituakinyika dîna ne: Misepa, mmumue ne: “Tshibumba tshia Nsentedi.” Nsombelu eu wakatupesha mushindu wa kuyisha mu bitupa bia kule. Misangu mivule tuvua tuyisha mu bitupa bivua kabiyi biyisha bia ku madimi. Ndi muvuluke malu malenga a bungi a mu tshikondo atshi. Umue wa ku bantu bakalonga nabu diende uvua Beverly. Kumpala kua yeye kufika too ne ku batismo, wakumbuka mu tshitupa atshi. Elabi meji disanka dimvua nadi panyima pa bidimu bia bungi pangakamona muanetu mukuabu wa bakaji ulua kundi mu mpungilu ne kudimanyisha wamba ne: uvua Beverly! Biakampesha disanka dia bungi kumumona panyima pa bidimu bionso ebi, usadila Yehowa pamue ne bayende ne bana bende.

Mu 1979, ngakapeta diakalenga dia kubuela mu Kalasa ka Mudimu wa Bampanda-njila. Bumue bua ku malu akatambabu kuakuila mu kalasa aku buvua se: bua kunanukila mu mudimu wa bumpanda-njila, bidi bikengela kuikala ne tshibidilu tshimpe tshia kudilongela. Ngakamona bualu abu buikale bulelela. Dilonga, bisangilu ne buambi ke bivua nsombelu wanyi mujima. Ndi ngangata mudimu wa bumpanda-njila udi muenze munkatshi bidimu bipite pa 50 bu diakelenga.

Ndi ntantamena masama

Bidimu biashadi ebi mbituadile ntatu ya pa buayi. Mu 1962, bakankuata ne disama dia mêsu didibu  babikila ne: glaucome. Mu tshikondo atshi, luondapu luadi kaluvua luanji kuikala lutangalake menemene to, ne lumonu luanyi luvua luenda lunyanguka lukasa. Makanda a mubidi a Roy akakepela pawu, ne mu 1983, wakateketa luseke lumue ne kushalaye kayi mua kuakula kabidi. Wakafua mu 1986. Uvua mungambuluishe bikole mu mudimu wanyi wa ku dîba ne ku dîba, ne ntshitshidi anu mmujinga.

Nansha muvuaku malu makole aa, ngakadienzeja bua kutungunuka ne bibidilu bimpe bia mu nyuma. Ngakasumba mashinyi makole, makumbanyine mudimu wa buambi mu tshitupa tshituvua tshia babidime, ne ngakatungunuka ne kuenza bumpanda-njila, bangambuluisha kudi muananyi wa bakaji Joyce. Lumonu luanyi luvua luenda lunyanguka ku kakese ku kakese too ne pakafua dîsu dimue. Bamunganga kumpingajabu dîsu dia lumuenu. Nansha nanku, ku dituku mvua ngenza mêba mabangile ku asatu too ne atanu bua kulonga ne lumonu lukese luvua lushale mu dîsu dimue ku diambuluisha dia makalashi a mêsu ne dia mikanda mifunda mu maleta manene.

Bikondo bimvua ndilongela bivua ne mushinga wa bungi kundi. Kadi udi mua kuela meji bukole bua kanyinganyinga kangakapeta pamvua munkatshi mua dilonga dimue dituku mu mapingaja, mutantshi eu kushala tshiyi mmona kabidi kantu nansha kamue to. Bivua bienze anu bu se: muntu mmujime mudilu. Mpindieu tshivua mua kumona kabidi to. Mmunyi mungakatungunuka ne kulonga? Bushuwa, nansha mundi mpindieu ne matshi mapate tshinyi mua kumvua, nkadi mushale munemenene anu ku bande ya tshisanji indi nteleja ne dingambuluisha dia bena mu dîku dianyi bua meme kushala ne makanda a mu nyuma makole.

Ndi ntantamana too ne ku ndekelu

Mpindieu unkadi ne bidimu lukama ne bia mu njila, mubidi wanyi udi ne tusamasama ndambu, ne ndi mukepeshe bikole bungi bua malu amvua mua kuenza. Imue misangu ntu ndiumvua bu muntu mujimije lungenyi. Ne mpindieu undi tshiyi mua kumona nansha kakese, ne misangu mikuabu ntu mpambuka tshia bushuwa! Ndi njinga bua kuikala ne amue malonga a Bible, kadi mushindu undi mpindieu, ntshiena mua kupatuka bua kuya kuakeba nansha. Kumpala, bualu ebu buvua bumbungamija bikole. Kadi ngakalonga mua kuitaba mikalu indi nayi ne kusanka bua bindi mua kuenza. Muanda eu kauvua mupepele to. Nansha nanku, ndisanka kayi dindi nadi ku ngondo yonso bua kufila luapolo lua amue mêba andi ngenza mu diakula bua Yehowa Nzambi wetu munene. Padi mishindu imueneka bua meme kuakula bua Bible, bu mudi padi baminganga, bapanyi ba bintu ne bantu bakuabu balua kuanyi, ntu mpetelapu mpunga wa kubayisha ne mbabi.

Dimue dia ku mabenesha adi atamba kunsankisha ndia kumona ndelanganyi ya bipungu binayi bia dîku isadila Yehowa ne lulamatu. Bamue ba kudibu mbafike too ne ku dikala bampanda-njila miaba idi dijinga dikale dinene, ku dikala bakulu anyi basadidi ba mudimu ne ku dienza mudimu ku Betele. Bushuwa, anu bu bantu ba bungi bua mu tshipungu tshianyi, mvua njinga ne: nshikidilu wa bukua-panu ebu uvua mua kuikala mulue ne lukasa. Kadi ndivulangana kayipu dindi mumone mu bidimu makumi muanda-mutekete bia mudimu wanyi! Bidi bingenza disanka dia bungi bua mundi muambuluishe panyi mu mudimu eu mutambe bunene.

Baminganga batu balua kuntangila badi bamba ne: ditabuja dianyi ke didi ne bua kuikala dindame ne muoyo too ne lelu. Ndi ngitaba tshidibu bamba atshi. Kuenzela Yehowa mudimu ne tshisumi kudi kupetesha muntu nsombelu mutambe buimpe. Anu bu mukalenge Davidi, ndi mua kuamba ne: ndi mukulakaje ne mulale muboboke.​—1 Kulondolola 29:28.

(Muanetu wa bakaji Muriel Smith wakafua mu dia 1 ngondo muinayi tshidimu tshia 2002, patuvua tuenda tujikija tshiena-bualu etshi. Nansha muvuaku kumushadile anu ngondo umue patupu bua kukumbajaye bidimu 102, uvua bushuwa tshilejilu tshimpe tshia lulamatu ne ditantamana.)

[Bimfuanyi mu dibeji 24]

Pamvua ne bidimu bitue ku bitanu ne pamvua ne bidimu 19 pangakapetangana ne bayanyi Roy

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Mashinyi etu ne dikadika dituakinyika ne: Misepa

[Tshimfuanyi mu dibeji 27]

Meme ne bayanyi Roy mu 1971