Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Ndi mupete diakalenga dia kuenza mudimu mulenga wa didiunda dia panyima pa mvita

Ndi mupete diakalenga dia kuenza mudimu mulenga wa didiunda dia panyima pa mvita

Malu a mu nsombelu

Ndi mupete diakalenga dia kuenza mudimu mulenga wa didiunda dia panyima pa mvita

MALONDA KUDI FILIP S. HOFFMANN

Mvita Mibidi ya Buloba bujima itshivua ifuminaku ku dijika, mu ngondo muitanu wa tshidimu tshia 1945. Mu ngondo wa 12, Muanetu Nathan Knorr, uvua utangila mudimu wa Bantemu ba Yehowa wa kuyisha pa buloba bujima wakaya mu Danemark ne sekretere wende Milton Henschel, utshivua tshikondo atshi ne bidimu 25. Bakafutshila nzubu munene bua dilua diabu adi dituvua bindile ne muoyo kuulu kuulu. Tuetu bansonga tuakanyisha bikole muyuki wa Muanetu Henschel bualu uvua utangila bantu ba mulongo wetu ne tshiena-bualu tshiawu tshivuaye musungule tshivua ne: “Uvuluke Mufuki webe mu matuku a [bunsonga] buebe.”​—Muambi 12:1.

MUNKATSHI mua dikumbula diabu adi, tuakumvua bamba ne: malu a mushinga mukole avua enda enzeka bua kutantshisha mudimu wa kuyisha uvua wenda wenzeka pa buloba bujima, ne tuetu petu tuvua mua kuenza malu au. (Matayo 24:14) Tshilejilu, bakunzulula kalasa kapiakapia mu États-Unis bua kulongesha bansonga balume ne bakaji mudimu wa bu-misionere. Muanetu Knorr wakaleja ne: bu buobu mua kutubikila bua kuyaku, tuvua mua kupeta anu “tike wa diya nkayende” ne katuvua mua kumanya kuvuabu mua kututuma to. Nansha nanku, bamue ba kutudi bakalomba bua kuyabu.

Kumpala kua meme kulonda malu anyi a panyima pa Mvita Mibidi ya Buloba bujima, lekelayi nganji kupingana ku diledibua dianyi mu 1919. Kuvua malu a bungi akenzeka kumpala ne munkatshi mua mvita ayi akashintulula nsombelu wanyi bikole.

Dilongela bulelela bua mu Bible kudi muntu uvuabu bamona ne: uvua mujimine

Pavua Mamu ne difu dianyi (meme ke muanende muanabute), wakasambila ne: pangikala wa balume, mvua ne bua kulua misionere. Tutuende uvua Mulongi wa Bible (muvuabu babikila Bantemu ba Yehowa tshikondo atshi), kadi bena dîku diabu bavua bamumone anu bu muntu mujimine. Nzubu wetu uvua pabuipi ne tshimenga tshia Copenhague, ne pavua Balongi ba Bible benzelamu mpungilu yabu ya ku tshidimu, Mamu uvua ne tshibidilu tshia kubikila Manseba Thomas (uvua musombele mutantshi), bua kulua kutudila kuetu. Mu 1930, dimanya dia manseba eu divua dikemesha ne ngelelu wende wa meji biakasaka Mamu bua kuluaye Mulongi wa Bible.

Mamu uvua munange Bible. Bilondeshile mukenji udi mu Dutelonome 6:7, wakatulongesha meme ne muakunyanyi wa bakaji ‘pavuaye ushikama mu nzubu, wenda mu njila, ulala ne ubika.’ Kunyima kua matuku, ngakabanga kuyisha ku nzubu ne ku nzubu. Mvua munange kuyukila ne bantu pa malongesha avua bitendelelu bilongesha bu mudi dia ne: anyima katu ufua ne dia inferno wa kadilu. Mvua mumanye mua kuleja patoke ku diambuluisha dia Bible ne: malongesha a nunku nga dishima.​—Musambu 146:3, 4; Muambi 9:5, 10; Yehezekele 18:4.

Dîku dietu didi disomba mu buobumue

Kunyima kua mpungilu wa mu Copenhague wa mu 1937, kuakamueneka dijinga dia kuambuluisha ndambu ku nzubu uvuabu balamina mikanda wa biro bia filiale wa Bantemu ba Yehowa bia mu ditunga dia Danemark. Bu muntshivua mfuma ku dijikija tulasa tuanyi tua malu a bungenda-mushinga ne tshiyi ne majitu kampanda, ngakadifila bua kuambuluisha ku nzubu wa tshilaminu tshia mikanda au. Pakajika mudimu wa ku nzubu wa tshilaminu tshia mikanda, bakandomba bua kuambuluisha ku filiale. Matuku makese pashishe, ngakumbuka kumbelu ne kuya ku filiale mu Copenhague, nansha mumvua tshiyi muanji kutambula. Dikala pamue ne bena Kristo bapie mu nyuma matuku onso diakangambuluisha bua kukola mu nyuma. Tshidimu tshiakalonda, mu dituku dia kumpala dia ngondo wa kumpala mu tshidimu tshia 1938, ngakaleja ne: mvua muditshipe kudi Yehowa, meme e kutambula.

Mu ngondo wa tshitema mu 1939, Mvita Mibidi ya Buloba bujima yakatuadija. Pashishe, mu dituku dia 9 dia ngondo muinayi, tshidimu tshia 1940, biluilu bia bena Allemagne biakakuata ditunga dia Danemark. Bu muvua bena mu Danemark bikale ne budikadidi bua pa buabu, tuakatungunuka ne midimu yetu ya diyisha.

Ke bualu kampanda bua dikema kuenzekabu. Tatu wakalua Ntemu wa Yehowa wa tshisumi ne wa lulamatu, e kuvudijabi kabidi disanka mu dîku dietu. Ke bualu kayi pakambikilabu bua kubuela mu kalasa ka muanda-mukulu ka Gilada pamue ne bana betu bakuabu banayi ba mu Danemark, dîku dietu dijima diakankankamija. Kalasa ka ngondo itanu aku kakabanga mu ngondo wa tshitema mu tshidimu tshia 1946, kakenzekela mu tulasa tuimpe mu ditunga dia New York.

Kalasa ka Gilada ne malu akenzeka pashishe

Kalasa ka Gilada kakampetesha mushindu wa kupeta balunda bimpe. Dimue dituku ku dilolo patuvua meme ne muanetu Harold King uvua mufumine mu ditunga dia Angleterre tuenda tuendakana mu lupangu lua tulasa atu, tuakakula bua miaba ivuabu mua kututuma pavua kalasa ne bua kujika. Harold wakamba ne: “Kukadi kupite matuku a bungi andi tshiyi mumone mbuebue mitoke ya mu tshimenga tshia Douvres to.” Tshivuaye muambe atshi tshivua tshilelela bualu kuakapita bidimu 17 kumpala kua kumonaye kabidi mbuebue ayi ne munkatshi mua bidimu abi, wakapitshisha binayi ne tshitupa mu buloko mu ditunga dia Chine! *

Pakatupeshabu mapoloma, bakantuma meme mu ditunga dia Texas (mu Etats-Unis) bua kuikala mutangidi wa tshijengu, ngenda nkumbula bisumbu bia Bantemu ba Yehowa bua kubambuluisha mu nyuma. Bakangakidila ne disanka dia bungi. Bua bana betu ba mu Texas, bivua bisankisha bua kuikala ne nsongalume wa ku Mputu utshivua ufuminaku mu kalasa ka Gilada. Kadi anu panyima pa ngondo muanda-mutekete patupu mu Texas, bakambikila ku biro bidi bilombola mudimu wa Bantemu ba Yehowa mu buloba bujima ku Brooklyn, mu New York. Muanetu Knorr wakampesha mudimu wa mu biro, kundombabu bua meme kulonga mushindu uvua mudimu wenzeka mu bibambalu bionso. Nunku, pangakapingana mu Danemark, ngakenza bionso bimvua mulonge, ntabalela bua malu onso kuikalawu mushindu wa muomumue ne ku Brooklyn. Tshivuabu bakeba tshivua se: midimu yenzeke biakane mushindu wa muomumue mu filiale yonso. Pashishe, Muanetu Knorr wakantuma mu Allemagne.

Ditumikila mêyi a kulonda mu mudimu wa mu filiale mishilangane

Pangakafika mu tshimenga tshia Wiesbaden, (mu Allemagne), mu ngondo wa muanda-mutekete mu tshidimu tshia 1949, bimenga bia bungi bia mu Allemagne bitshivua anu bibuwa. Aba bavua balombola mudimu wa kuyisha mbalume bavuabu bakengeshe bikole kubangila mu tshikondo tshivua Hitler mudie bukalenge mu tshidimu tshia 1933. Bamue bavua benze bidimu muanda-mukulu peshi dikumi, anyi mene bipite apu mu lukanu ne mu maloko manene! Ngakenza mudimu ne basadidi ba Yehowa abu nanku munkatshi mua bidimu bisatu ne tshitupa. Tshilejilu tshiabu tshia pa buatshi tshitu tshimvuluija mêyi akamba Gabriele Yonan, mumanyi wa malu a kale wa mu Allemagne, wakafunda ne: “Bu kabuyi bua tshilejilu tshia tshisumbu etshi tshia bena Kristo ba lulamatu mu bukokeshi bua ba-kalume nkaya bua bena Nazi, tuvua mua kuela mpata (kunyima kua buloko bua mu Auschwitz ne dibutula dia bena Yuda) ne: kakuvua mushindu wa kulonda malongesha a Buena-Kristo a Yezu to.”

Mudimu wanyi mu filiale uvua wa muomumue ne wa mu Danemark: kubueja mushindu mupiamupia ne wa muomumue wa dienza midimu ya mu bulongolodi buetu. Pakumvua bana betu ba mu Allemagne ne: mashintuluka au kaavua bua kupepeja mudimu wabu (kadi dîba divua dikumbane bua filiale kabukabu ne biro bidi bilombola mudimu wetu wa buloba bujima kuenza mudimu mu diumvuangana), bakasanka bikole, kupetabu lungenyi luimpe lua dienza mudimu mu buobumue.

Mu tshidimu tshia 1952 mukanda wakafumina ku biro bia Muanetu Knorr uvua ungambila bua kuya ku filiale wa mu tshimenga tshia Berne, mu ditunga dia Suisse. Bavua bantumemu bua kuikala mutangidi wa filiale, kubangila mu dituku dia kumpala dia ngondo wa kumpala, tshidimu tshia 1953.

Ndi mpeta masanka makuabu mu Suisse

Matuku makese panyima pa difika dianyi mu Suisse, ngakapetangana ne Esther mu mpungilu kampanda ne diakamue tuakabangilangana. Mu ngondo wa muanda-mukulu mu 1954, Muanetu Knorr wakambikila ku Brooklyn, kuakandejabu mukuabu mudimu mupiamupia ne wa disanka. Bu muvua bungi bua filiale mu buloba bujima bubande bikole, ndongoluelu wa malu mupiamupia uvua ne bua kutuadija. Buloba buakabanyibua mu zone, ne mutangidi wa zone uvua ne bua kukumbula zone ne zone. Bakampesha zone ibidi bua kuenzelamu mudimu: Mputu ne tshitupa tshia Méditerranée.

Matuku makese kunyima kua luendu luanyi lua matuku makese ku Brooklyn, ngakapingana mu Suisse bua mudimu wa zone. Tuakaselangana ne Esther, ne wakalua pende kuenza mudimu ku filiale wa mu Suisse. Mu luendu luanyi lua kumpala ngakaya ku nzubu ya ba-misionere ne filiale ya mu Italie, mu Grèce, mu Chypre, mu matunga a ku Moyen Orient, ku muelelu wa Afrike wa ku Nord ne mu Espagne ne Portugal: matunga masanga 13. Ngakapingana mu Berne, pashishe meme kutungunuka ne luendu luanyi mu matunga makuabu onso a ku Mputu wa ku Ouest, avua ku bukokeshi bua URSS wa kale. Mu tshidimu tshia kumpala tshia dibaka dietu, mvua mu ngendu munkatshi mua ngondo isambombo nsadila bana betu bena Kristo.

Dishintuluka dia nsombelu

Mu tshidimu tshia 1957, Esther wakamanya ne: uvua ne difu ne bu mutu mudimu wa ku filiale kauyi bua bantu badi ne bana, tuakapingana mu Danemark, muakatuakidila Tatu ne disanka bua kusomba nende. Esther uvua ulama muanetu wa bakaji Rakel, ne Tatu kabidi, eku meme ngambuluisha mu filiale mupiamupia utshivuabu bafuma ku dibaka. Ngakalongesha mu Kalasa ka Mudimu wa Bukalenge bua batangidi ba bisumbu ne ngakatungunuka kabidi ne kusadila bu mutangidi wa zone.

Mudimu wa zone uvua wangata matuku a bungi mu ngendu, ne mvua ngenza matuku a bungi tshiyi pabuipi ne muananyi wa bakaji. Bualu ebu buakapatula bipeta bibi. Tshikondo tshikuabu ngakenza matuku ndambu mu Paris, mutuvua tuela tshiapu tshikese tshia mikanda. Esther ne Rakel bakalua ku kawulu bua kummona ne bakafikila ku tshitudilu tshidibu babikila ne: Gare du Nord. Tuakaya kubakidila ne Léopold Jontès wa ku filiale wa France. Rakel kuimanaye ku mpenga kua kawulu, kutangilaye Léopold, pashishe kuntangilaye, kutangilaye kabidi Léopold ne yeye kuela Léopold mu tshitupa!

Dishintuluka dikuabu dia dibungama diakenzeka pamvua ne bidimu 45, meme e kulekela mudimu wa ku dîba ne ku dîba bua kuenza mudimu wa bianza bua kuambuluisha dîku dianyi. Malu angakalonga bu Ntemu wa Yehowa muena mudimu wa ku dîba ne ku dîba akangambuluisha bua kupeta mudimu wa mutangidi wa kumpanyi wa disumbisha bintu ku ba bende. Meme mumane kuenza mudimu mu kumpanyi au bidimu tshitema ne Rakel mumane kujikija tulasa tuende, tuakitaba bua kuya muaba uvuabu dijinga ne bamanyishi ba Bukalenge bavule.

Ngakakonkonona nsombelu wa mu ditunga dia Norvège, meme kuebeja nzubu kampanda wa dikebelangana midimu bua meme kupeta mudimu. Diandamuna kadivua dikankamija to. Kakuvua ditekemena bua muntu wa bidimu 55 to. Kadi, ngakakonka ku biro bia filiale bia mu tshimenga tshia Oslo, ne meme kufutshila nzubu pabuipi ne tshimenga tshia Drøbak, mutekemene ne: mudimu uvua mua kudimuenekela nkayau. Mudimu wakamueneka ne tshikondo tshia masanka mavule a mu mudimu wa Bukalenge tshiakalonda.

Bikondo bimpe menemene ngebi bivua ba bungi ba mu tshisumbu tshietu benza ngendu batangile ku Nord kua ditunga bua kuenzela mudimu miaba ivua kayiyi bamanyishi. Tuvua tufutshila tuzubu tukese tuvua tuasa mu muaba uvua bantu basombela matuku makese, ne dituku dionso tuvua tuya kuyisha ku ferme anyi ku madimi avua mamuangalake mu mikuna mitumbuke. Tuvua ne disanka dia bungi bua kuambila bantu aba bena muoyo wa bulunda malu a Bukalenge bua Nzambi. Tuakabanyina bantu mikanda ya bungi, kadi tuakapingana bua kubatangila tshiakabidi anu tshidimu tshivua tshilonda. Nansha nanku, bantu kabakatupua muoyo to! Esther ne Rakel batshitu bavuluka tshikondo tshituakapingana ne bobu kutuakidila bu bana babu bashiyangana nabu kale. Tuetu bamane kupitshisha bidimu bisatu mu Norvège, tuakapingana mu Danemark.

Masanka a nsombelu wa mu dîku

Abidi mmale asatu mmîpi, bakabangila Rakel kudi Niels Højer, mpanda-njila wa tshisumi. Bamane kuselangana, Niels ne Rakel bakatungunuka ne kuikala bampanda-njila too ne dîba diakapetabu bana. Niels utu mulume muimpe ne tatu muimpe, utabalela kabidi dîku diende bimpe be. Dinda dikuabu wakambula muanende wa balume pa dikalu too ne ku muelelu wa mâyi bua kutangila mudi dîba dipatuka. Muena mutumba mukuabu kuebejaye muana tshivuabu benze kuinaku. Yeye kumuandamuna ne: “Tuvua basambile Yehowa.”

Kunyima kua bidimu bikese, meme ne Esther tuakadimuena muakatambula bikulu betu babidi bakavua batantamane: Benjamin ne Nadja. Niels uvua munkatshi mua bantu bavua batangile ntambu ayi, ne wakalua kuimana nanyi mpala ne mpala. Wakantangila ne kuamba ne: “Bana balume ba bushuwa kabatu badila to.” Kadi mutantshi eu, tuakadimona tukadi bupukilangane tudila miadi. Ndisanka kayipu dia kupeta muku uudi mua kuseka ne kudila nende diatshimue!

Tudi anu tuenda tuibidilangana ne nsombelu mipiamipia

Dibenesha dikuabu diakalua pakatulombabu meme ne Esther bua kupingana ku filiale wa ku Danemark. Kadi mu tshikondo atshi, bavua badilongolola bua kuibaka filiale munene mu tshimenga tshia Holbæk. Ngakapeta diakalenga dia kuikala mutangidi wa mudimu wa dibaka uvuabu benza kudi bena budisuile bavuabu kabayi bafuta to. Nansha muvua muvu wa mashika (hiver) muikale mukole, ku ndekelu kua tshidimu tshia 1982, tuakajikija midimu ya dibaka ne tuakasanka bonso bua kuya kubuela mu nzubu minene ayi!

Ngakabanga kuenza diakamue mudimu wa mu biro, ne Esther uvua yeye wenza mudimu ku telefone. Kadi, kuakafika tshikondo tshiakamupandabu, kumuelabu tshintu mu tshimono bua kutshikolesha, ne kunyima kua tshidimu tshimue ne tshitupa, bakamupanda kanyonga ka bululu. Nansha muvua bana betu ba ku Betele batulama bimpe, tuakamona ne: bua bonso bavua bualu ebu butangila, bivua mua kuikala bimpe bua tuetu kumbukaku. Tuakaya mu tshisumbu muvua muanetu wa bakaji ne dîku diende basombele.

Lelu’eu Esther kêna ne makanda a mubidi mimpe to. Kadi, ndi mua kuamba bushuwa ne: munkatshi mua bidimu bionso bindi muenze mudimu nende popamue ne mashintuluka a nsombelu mapite bungi, utu anu munkuatshishi ne mulunda muimpe. Nansha mukadi bukole buetu bua mubidi bukepele menemene, tutshitu anu tuenza mudimu wa kuyisha wa pa etu makanda. Pandi ngelulula meji ku nsombelu wanyi, ndi mvuluka ne dianyisha dionso mêyi a mufundi wa misambu aa: ‘Nzambi, wewe wakunyisha ku buana buanyi too ne mpindieu.’​—Musambu 71:17.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 15 Bala Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 1 Kashipu 1963, dibeji dia 661-666 (Mfual.).

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Tudi tupatula mikanda mu mashinyi ku Betele wa mu Allemagne utshivuabu bibaka mu 1949

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Munkatshi mua benzejanganyi nanyi ba mudimu muvua Bantemu bu aba bavua bapatuke mu maloko

[Bimfuanyi mu dibeji 26]

Meme ne Esther lelu ne dituku dia dibaka dietu ku Betele wa mu Berne, mu ngondo wa 12 mu 1955