Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Kanulekedi didisangisha pamue

Kanulekedi didisangisha pamue

Kanulekedi didisangisha pamue

Bible udi wamba ne: “Katulekedi mua kubuela mu bisangilu bietu; katuikadi bu bakuabo bakuditua mu tshilele tshia kubenga kubuelamu. Kadi, tukoleshanganayi mitshima, tutambe kuenza nanku bu munudi numona dituku dia Mfumu dikadi disemena pabuipi.” (Ebelu 10:25, Muanda Mulenga Lelu) Bushuwa, batendeledi balelela badi ne bua kudisangisha muaba kampanda wa ntendelelu bua ‘kuvulukangana ne kukoleshangana bua kutamba kunanga ne kuenza malu mimpe.’​—Ebelu 10:24, MML.

PAKAFUNDA mupostolo Paulo mêyi aa mu bidimu lukama bia kumpala mu bikondo bietu ebi, kuvua ntempelo munene mu Yelushalema muvua bena Yuda baya kutendelela. Kuvua kabidi nsunagoga. Yezu ‘wakayisha mu nsunagoga ne mu ntempelo, muakadi bena Yuda bonso bunguile.’​—Yone 18:20.

Pavua Paulo ubela bena Kristo ubambila bua kuikala kudisangisha pamue bua kukoleshangana mitshima, uvua wakula bua miaba ya ntendelelu ya mushindu kayi? Nzubu minene ya masambila ya Bukua-Buena-Kristo mifuananganaku ne ntempelo wa mu Yelushalema anyi? Ndîba kayi diakabangabu kuibaka nzubu minene ya masambila kudi bena Kristo ba ku dîna?

‘Nzubu muibakila dîna dia Nzambi’

Mêyi a kumpala adibu bafile bua muaba wa kutendelela Nzambi adi mu mukanda wa Ekesode mu Bible. Yehowa Nzambi wakambila tshisamba tshiende tshisungula (anyi bena Isalele) bua kuibakabu “tabernakle” anyi “ntenta wa kusambakena.” Bavua ne bua kulaminamu mushete wa tshipungidi ne malongo a tshijila. ‘Butumbi bua Yehowa buakûla nzubu tente’ pakamujikijabu mu 1512 kumpala kua bikondo bietu ebi. Ntenta au uvuabu batulakaja uvua mushindu munene uvua Nzambi mulongolole bua bantu kusemenabu pabuipi nende munkatshi mua bidimu bipite pa nkama inayi mijima. (Ekesode, nshapita 25-27; 40:33-38) Bible udi ubikila kabidi ntenta eu ne: “ntempelo wa Yehowa” anyi ne: ‘nzubu wa Yehowa.’​—1 Samuele 1:9, 24.

Pashishe, pavua Davidi muikale mukalenge mu Yelushalema, wakaleja dijinga dikole dia kuibaka nzubu uvua ne bua kushala kashidi bua butumbi bua Yehowa. Kadi bu muvua Davidi muikale muena mvita, Yehowa wakamuambila ne: ‘Wewe kuena ungibakila nzubu bua meme kutekamu dîna dianyi nansha.’ Pamutu pa Davidi, Yehowa wakasungula Solomo muana wa Davidi bua kuibakaye ntempelo. (1 Kulondolola 22:6-10) Solomo wakabanjija ntempelo mu 1026 kumpala kua bikondo bietu ebi, panyima pa bidimu muanda-mutekete ne tshitupa bia dimuibaka. Yehowa wakanyisha nzubu eu, e kuamba ne: ‘Ngakajidila nzubu eu uwakungashila bua kutekamu dîna dianyi tshiendelele; mêsu anyi ne mutshima wanyi nebikaleku tshiendelele.’ (1 Bakelenge 9:3) Pavua bena Isalele bashala ne lulamatu, Yehowa uvua ushala anu muanyishe nzubu eu. Kadi pavuabu balekela kuenza malu makane, Yehowa kavua kabidi wanyisha nzubu au to, ne ‘[nzubu muine eu uvua ne bua kulua mishiki ya mabuwa].’​—1 Bakelenge 9:4-9; 2 Kulondolola 7:16, 19, 20.

Mu bungi bua matuku, bena Isalele bakela ntendelelu mulelela nyima. (2 Bakelenge 21:1-5) ‘Nunku [Yehowa] wakatuma mukalenge wa bena Kasada bua kuluanganaye nabu. Wakosha nzubu wa Nzambi ne kapia, wakashimbula ngumbu ya Yelushalema, wakosha mbalasa yawu yonso ne kapia, wakapaula bintu bionso bia mushinga mukole. Wakaya ne bantu bakapanduka ku muele wa mvita ku Babulona; bakadi bapika ba mukelenge ne ba bana bende.’ Bilondeshile Bible, muanda eu wakenzeka mu 607 kumpala kua bikondo bietu ebi.​—2 Kulondolola 36:15-21; Yelemiya 52:12-14.

Anu mukavua muprofete Yeshaya mumanyishe, Nzambi wakajula Mukalenge Kolesha wa bena Pelasa bua kupikula bena Yuda ku bukokeshi bua Babulona. (Yeshaya 45:1) Panyima pa bidimu 70 bia bupika, bakapingana mu Yelushalema mu 537 kumpala kua bikondo bietu ebi bua kuibakulula ntempelo. (Ezela 1:1-6; 2:1, 2; Yelemiya 29:10) Nansha muvua mudimu wa luibaku au muende ne majetete, ndekelu wa bionso bakajikija ntempelo mu 515 kumpala kua bikondo bietu ebi, ne kujadikululabu ntendelelu mukezuke wa Nzambi. Nansha muvua nzubu eu kayi ne butumbi bu muvua ntempelo wa Solomo, wakalala bidimu bitue ku 600. Kadi, ntempelo eu wakalua kunyanguka kabidi bualu bena Isalele bakalengulula ntendelelu wa Yehowa. Tshikondo tshiakalua Yezu Kristo pa buloba, Mukalenge Helode uvua munkatshi mua dibakulula ntempelo ku kakese ku kakese. Ntshinyi tshivua ne bua kufikila ntempelo eu?

‘Kabena bashiya dibue dimue pa mutu pa dikuabu’

Yezu uvua wakula bua ntempelo wa mu Yelushalema pakambilaye bayidi bende ne: ‘Kabena bashiya dibue dimue pa mutu pa dikuabu, nebaasasule buonso buawu.’ (Matayo 24:1, 2) Bilondeshile mêyi aa, muaba uvua mumanyike bu muaba uvuabu batendelela Nzambi munkatshi mua nkama ya bidimu bakaubutula mu 70 bikondo bietu ebi kudi biluilu bia bena Lomo bivua bilue kujikija buntomboji buvua bena Yuda bajule. * Kabatu banji kuibakulula ntempelo au kabidi to. Mu lukama lua bidimu lua muanda-mutekete, bakibaka moske wa ba-Mizilma utubu babikila ne: Dôme du Rocher muaba uvua bena Yuda batendelela kumpala, ne moske au utshidipu too ne lelu’eu.

Mushindu kayi uvua bayidi ba Yezu ne bua kutendelela? Bena Kristo ba kumpala bena Yuda bavuaku ne bua kutungunuka ne kutendelela Nzambi mu ntempelo ukavua pa kubutudibua anyi? Mmuaba kayi uvua bena Kristo bavua kabayi bena Yuda ne bua kutendelela Nzambi? Nzubu ya masambila ya Bukua-Buena-Kristo ke ivua ne bua kupingana pa muaba wa ntempelo anyi? Muyuki wa Yezu ne mukaji muena Samalea udi ututokeshila bualu ebu.

Munkatshi mua nkama ya bidimu, bena Samalea bavua batendelela Nzambi mu ntempelo munene uvua pa Mukuna wa Gelizima mu Samalea. Mukaji muena Samalea wakambila Yezu ne: ‘Bankambua betu bakadi batendelela Tatu ku mukuna eu; kadi nuenu nudi nuamba ne: mu Yelushalema mudi muaba udi bantu ne bua kutendelelamu.’ Yezu wakamuandamuna ne: ‘Mukaji, witabuje dîyi dianyi, dîba nedilue dikala bantu kabayi batendelela Tatu ku mukuna eu anyi mu Yelushalema.’ Ntempelo wetu muena dîna eu kavua kabidi ne bua kuikala ne mushinga mu ntendelelu wa Yehowa to, bualu Yezu wakumvuija ne: ‘Nzambi udi Nyuma; budi bamutendeledi nabu mbua kumutendelela mu nyuma ne mu bulelela.’ (Yone 4:20, 21, 24) Mupostolo Paulo wakalua kuambila bena mu Atena ne: ‘Nzambi wakafuka buloba ne bintu bionso bidipu, bualu bua yeye udi Mukalenge wa diulu ne buloba, katu wikala mu [ntempelo] mibaka ku bianza bia bantu.’​—Bienzedi 17:24.

Kakuyi mpata, nzubu ya masambila ya bena mu Bukua-Buena-Kristo kayena ipetangana ne ntempelo wa mu tshikondo tshia kumpala kua bena Kristo nansha. Ne bena Kristo ba mu bidimu lukama bia kumpala kabavua ne bualu buvua mua kubasaka bua kuibaka nzubu ya nunku to. Kadi kunyima kua lufu lua bapostolo, diumbuka mu malongesha malelela (anyi butontolodi) dikavuabu bamanyishe diakamueneka. (Bienzedi 20:29, 30) Bidimu bia bungi kumpala kua Amperere Constantin kuitabujaye Buena-Kristo mudibu bamba mu 313 bikondo bietu ebi, bena Kristo ba ku dîna bakatuadija kumbuka mu malu avua Yezu mulongeshe.

Constantin ke wakenzeja bua Buena-Kristo bua ku dîna bubuelakane ne ntendelelu wa bantu ba bisamba bia bende bena Lomo. Mukanda kampanda udi wamba ne: “Constantin nkayende wakatuma dîyi bua kuibakabu nzubu ya mvidi mukulu minene isatu mu Rome: wa Saint-Pierre, Saint-Paul-hors-les-murs, ne wa Saint-Jean-de-Latran. (The Encyclopædia Britannica) Yeye . . . ke wakenza plan wa nzubu muenze bu nkuruse udibu bidikije mu dibaka nzubu ya mvidi mukulu mu matunga a ku Mputu wa ku Ouest mu tshikondo tshia Moyen Âge.” Batshitu bangata nzubu wa mvidi mukulu wa Saint-Pierre uvuabu bibakulule mu Rome bu muaba wa nshindamenu wa Ekeleziya wa bena Katolike ka bena Rome.

Mufundi wa miyuki ya malu a kale Will Durant udi wamba ne: “Ekeleziya wakangata bimue bilele ne mishindu ya ntendelelu bivua bitangalake mu Rome [uvua ditunga dia bantu ba bisamba bia bende] wa mu tshikondo tshia kumpala kua Buena-Kristo. Munkatshi muabi muvua plan wa mushindu uvuabu bibake nzubu wa mvidi mukulu.” Kubangila mu lukama lua bidimu lua dikumi too ne mu lua 15, dibaka dia bitanda bia nzambi ne nzubu ya mvidi mukulu diakavulangana, bavua batamba kuimanyina pa plan ne ngibakilu wayi. Ke tshikondo tshiakasabu bitanda bia bungi bia nzambi bia bena Buakua-Buena-Kristo bidibu bangata lelu bu nzubu milenga itubu bibake.

Bantu batu misangu yonso bapeta bukole ne dikankamija dia mu nyuma patubu batendelela mu nzubu wa nzambi anyi? Francisco wa mu ditunga dia Brésil udi wamba ne: “Buanyi meme, tshitanda ntshilue kuikala mumue ne malu onso adi atonda ne atshiokesha mu ntendelelu. Misa ivua patupu bualu bua pa tshibidilu buvua kabuyi ne mushinga ne kabuyi bukumbaja majinga anyi malelela. Mvua ngumvua disulakana pavuayi ijika.” Nansha nanku, mbalombe bena Kristo balelela bua kudisangisha pamue. Mmalu kayi adi atangila bisangilu adibu ne bua kulonda?

‘Tshisumbu tshidi mu nzubu muabu’

Tshilejilu tshia mushindu udi bena Kristo badisangisha ntshiangatshila ku mushindu uvua bena Kristo ba mu bidimu lukama bia kumpala badisangisha. Bible udi uleja ne: bavua ne tshibidilu tshia kudisangisha mu nzubu ya bana babu. Tshilejilu, mupostolo Paulo wakafunda ne: ‘Elayi Pisikila ne Akula, bakuatshishanganyi nanyi mu mudimu wa Yezu Kristo, muoyo. Nungelele ekeleziya utu udisangisha mu nzubu muabu muoyo.’ (Lomo 16:3, 5, MML; Kolosai 4:15; Filemona 2) Muaku wa tshiena-Gelika (ek·kle·sia) udibu bakudimune muaba eu ne: ekeleziya udi umvuija tshisumbu tshia bantu badisangishe pamue bua tshipatshila kampanda tshimue, kadi ki nzubu anyi tshitanda to. (Bienzedi 8:1; 13:1) Ntendelelu wa bena Kristo balelela kêna ulomba bua kuikala ne nzubu ya masambila milengeja tshishiki nansha.

Mmunyi muvuabu benza bisangilu mu bisumbu bia bena Kristo ba kumpala? Muyidi Yakobo udi utela mushindu mukuabu wa muaku wa tshiena-Gelika sy·na·go·ge bua kuakula bua tshisangilu kampanda tshia bena Kristo. (Yakobo 2:2) Muaku wa tshiena-Gelika eu udi umvuija “kudisanga pamue” ne mbautele kabidi pamutu pa muaku ek·kle·sia. Kadi mu kupita kua matuku, muaku “nsunagoga” wakabanga kumvuija muaba anyi nzubu uvuabu benzela tshisangilu. Bena Kristo ba kumpala bena Yuda bavua bibidilangane ne malu avua enzeka mu nsunagoga. *

Nansha muvua bena Yuda badisangisha mu ntempelo mu Yelushalema bua kuenza bibilu biabu bia ku tshidimu ku tshidimu, nsunagoga ya miaba ivuabu basombele ivua miaba ivuabu balongela malu adi atangila Yehowa ne Mikenji ya Mose. Disambila ne dibala Mifundu, pamue ne dienza miyuki ne dikankamijangana, ke malu avuabu benza mu nsunagoga. Pakaya Paulo ne bantu bavua nende mu nsunagoga wa mu Antiokia, ‘bakalenge ba mu nsunagoga bakabatumina dîyi ne: Bana betu, binuikala ne dîyi dia kukolesha nadi mitshima ya bantu, ambayi.’ (Bienzedi 13:15) Pavua bena Kristo ba kumpala bena Yuda badisangisha mu nzubu ya bana babu, kakuyi mpata bavua balonda tshilejilu tshia muomumue etshi, benza bua mu bisangilu biabu bikale balonga malu a Bible ne bikale bibakolesha mu nyuma.

Bisumbu bua kukoleshangana

Anu bu bena Kristo ba kumpala, lelu Bantemu ba Yehowa badi badisangishila miaba ya ntendelelu idi kayiyi ya pa buayi bua kulonga malu a mu Bible ne bua kusomba ne binabu. Munkatshi mua bidimu bia bungi bavua badisangishila anu mu nzubu ya bana babu ne batshitu badisangishilamu mu imue miaba. Kadi mpindieu bungi bua bisumbu mbuvule bupite pa 90 000, ne badi babikila miaba minene idibu badisangishila eyi ne: Nzubu ya Bukalenge. Nzubu eyi ki nya batumone-batuambe anyi kayena bu mudi bitanda bia nzambi to. Nzubu milenga ne miakanyine idi yambuluisha bisumbu bia bantu kubangila ku 100 too ne ku 200 bua kuenzelamu bisangilu bia ku lumingu luonso ne bua kuteleja ne kulonga Dîyi dia Nzambi.

Bisumbu bia bungi bia Bantemu bitu bidisangisha misangu isatu ku lumingu. Tshisangilu tshimue ntshia muyuki wa patoke udi wakula bua tshiena-bualu tshia malu kampanda a mushinga. Pashishe kudi dilonga dishindamene pa tshiena-bualu kampanda tshia mu Bible peshi pa mulayi kansanga, didibu benza ku diambuluisha dia tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi. Tshisangilu tshikuabu nkalasa kalongolola bua kulongesha bantu mushindu wa kuyisha mukenji wa mu Bible. Ntshilonda kudi tshinga tshisangilu tshilongolola anu bua kufila mibelu milenga idi itangila mudimu wa bena Kristo wa diyisha. Musangu umue ku lumingu, Bantemu batu badisangisha kabidi bua kulonga Bible mu tusumbu tukese mu nzubu ya bana babu. Muntu yonso udi mua kubuela mu bisangilu bionso ebi. Kamutu bia disangisha dia mfranga to.

Francisco (utudi batele ku mutu eku) wakamona bisangilu bidibu benza ku Nzubu wa Bukalenge bikale ne mushinga wa bungi. Udi wamba ne: “Muaba wa kudisangishila wa kumpala ungakaya uvua nzubu mulenga uvua mu tshimenga lua mu tshitupa tshidi magazen, ne ngakapatuka mu nzubu au ne disanka mmuenenu wanyi wa malu mushintuluke. Bantu bavua babuele mu tshisangilu atshi bavua bena bulunda, ne ngakamona dinanga divua munkatshi muabu. Ngakashala muindile ne muoyo kulu kulu bua kupinganaku tshiakabidi. Bushuwa, kutuadijila anu pinapu tshitu muanji kupumbisha kabidi tshisangilu nansha tshimue to. Bisangilu ebi bia bena Kristo bidi bikankamija ne bidi bikumbaja majinga anyi a mu nyuma. Nansha pandi ndiumvua mutekete mu maboko bua bualu kampanda, ndi nya ku Nzubu wa Bukalenge, mushindike ne: nempingane kumbelu mukankamijibue.”

Dilonga malu a mu Bible, dipetangana ne bawetu badi batukolesha ne dipeta mushindu wa kutumbisha Nzambi mbikuindile pebe mu bisangilu bia bena Kristo bia Bantemu ba Yehowa. Tudi tukubikila ne musangelu wonso bua ulue kubuela mu bisangilu mu Nzubu wa Bukalenge udi pabuipi ne muaba uudi musombele. Nebikuenze disanka biwabuelamu.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 11 Bena Lomo bakabutula ntempelo au yonso kong. Tshimanu tshidibu babikila ne: Le mur des Lamentations, kutu bena Yuda ba bungi bafumine mitantshi mile baya bua kusambilaku, ki ntshimanu tshia ntempelo au to. Ntshitupa tshia tshimanu tshia lubanza lua ntempelo.

^ tshik. 20 Bidi bimueneka ne: bakenza nsunagoga mu tshikondo tshia bupika bua mu Babulona bua bidimu 70 pavuaku kakuyi ntempelo nansha umue anyi matuku makese panyima pa dipatuka mu bupika patshivuabu bibakulula ntempelo. Mu bidimu lukama bia kumpala, tshimenga tshionso tshia mu Palestine tshivua ne watshi nsunagoga, ne mu bimenga binene muvua nsunangoga ya bungi.

[Bimfuanyi mu mabeji 4, 5]

Tabernakle ne pashishe ntempelo ivua miaba milenga ya ntendelelu wa Yehowa

[Tshimfuanyi mu dibeji 6]

Nzubu wa mvidi mukulu wa Saint-Pierre mu Rome

[Tshimfuanyi mu dibeji 7]

Bena Kristo ba kumpala bavua badisangisha mu nzubu ya bana babu

[Bimfuanyi mu mabeji 8, 9]

Bantemu ba Yehowa batu benzela bisangilu bia bena Kristo mu nzubu ya bana babu ne ku Nzubu ya Bukalenge