Malu a mu nsombelu

Ngakapeta mateta makole menze bu tshikutu tshia kapia

MALONDA KUDI PERICLES YANNOURIS

Mutalela wa mu kazubu ka buloko kamvua ka mupuya mubi wakambuela too ne mu mifuba. Pamvua musombe nkayanyi mudibuikile anu mbulankete mupepele, ntshivua anu mmona mpala wa mukajanyi muulakane ne tshiji wamba kutayika pavua misheshe milue kunkuata kumbelu matuku abidi adi mashale, mvua mumushiye ne bana babidi basama. Panyima pa matuku, mukajanyi uvua kayi muena kuitabuja nanyi, wakantumina dibuki ne mukanda muipi uvua wamba ne: “Ndi nkutumina tu-mampa etu ne ndi njinga ne: usame bu bana bebe.” Nempinganaku kuanyi ne muoyo bua kumona dîku dianyi anyi?

ETSHI tshidi anu tshitupa tshimue tshia ku mvita mikole ya matuku a bungi imvua ne bua kuluangana bua ditabuja dia bena Kristo, diluangana divua dikebeshe buluishi bua mu dîku, lukinu lua bena ditunga, bilumbu ku tubadi ne dikengeshibua dia tshikisu. Kadi mmunyi, ne bua tshinyi meme muntu mutalale malu ne mutshinyi wa Nzambi, ngakafika mu muaba mubi eu? Anyishayi nnulondele.

Nsonga mupele ne dijinga dinene

Pakandelabu mu tshidimu tshia 1909 mu musoko wa Stavromeno, ditunga dia Crête divua mu mvita, bulanda ne nzala mikole. Panyima pa matuku, bakunyi banyi ne meme tuakapanduka ku gripe wa bena Espagne. Ndi mvuluka muvua baledi betu batukangile mu nzubu mbingu ya bungi bua katukuatshiki disama edi nansha.

Tatu, uvua tshidime katshiyi pa buasa, uvua munange bikole malu a Nzambi kadi muikale muntu wa lungenyi lunzuluke bikole. Bua muvuaye musombeku mu ditunga dia France ne dia Madagascar, ukavua mupetanganeku ne ngenyi mikuabu pa bidi bitangila tshitendelelu. Kadi, dîku dietu divua dishale anu mu ekeleziya Ortodokse wa bena Greke, tubuela mu misa Dia lumingu dionso ne tuakidila  nsaserdose munene pavuaye ulua mu musoko ku tshidimu tshionso. Mvua kangimba mu korale, ne dijinga dianyi divua dia kulua nsaserdose.

Mu 1929, ngakabuela ku bu-mpulushi. Tatu wakafua pamvua ku mudimu mu tshimenga tshia Thessalonique, tshidi ku mutu kua ditunga dia Grèce. Bua kukeba busambi ne butoke bua mu nyuma, ngakalomba e kuntumabu mu bampulushi ba ku Mukuna wa Athos, pabuipi ne nzubu ya badiambike muaba uvua bena Kristo bena Ortodokse bangata bu mukuna wa tshijila. * Ngakenzaku mudimu bidimu binayi ne ngakatangila ne ntema yonso nsombelu wa badiambike bu mumvua nabu pabuipi menemene. Pamutu pa kunsemeja pabuipi ne Nzambi, nsombelu wa bundu wa tshiendenda ne nkosa-mishiku wa ba nsaserdose wakangendesha ku muoyo. Ngakanyingalala bikole pavua arshimandrite (tshindondi tshia muepiskopo mu ekeleziya Ortodokse) umvua nnemeka mungambile bua kulala nende. Nansha mumvua mutekesha kudi malu a nunku, dijinga dianyi divua anu dia kuenzela Nzambi mudimu ne kuikala nsaserdose. Ngakavuala too ne muzabi wa ba nsaserdose ne kudikuatshisha foto bua kushala mvuluka. Ndekelu wa bionso ngakapingana mu Crête.

“Au si n’Diabolo!”

Mu 1942, ngakasela nsongakaji diende Frosini, wa mu dîku dia bantu banene. Disela diakakolesha dipangadika dianyi dia kuikala nsaserdose, bualu bena ku buku buanyi bavua banange malu a Nzambi bikole. * Mvua mupangadike bua kuya ku Athènes bua kulonga mu seminere. Ku ndekelu kua tshidimu tshia 1943, ngakafika ku dibungu dia Iráklion, (mu Crête) kadi tshivua muye ku Athènes to. Bidi mua kuikala bualu munkatshi mua matuku au nkavua mupete muja mukuabu mupoleshi mu nyuma. Ntshinyi tshivua tshienzeke?

Kukavua bidimu ndambu, Emmanuel Lionoudakis (nsongalume kampanda wa tshisumi uvua udisangisha ne Bantemu ba Yehowa) uvua ulongesha bulelela bua mu Bible budi bufila butoke mu ditunga dia Crête dionso. * Bamue bantu bakalonda diumvuija ditoke dia Dîyi dia Nzambi divua Bantemu ba Yehowa balongesha ne bakalekela ntendelelu wa dishima. Mu musoko uvua pabuipi wa Sitía, kasumbu ka Bantemu ba disanka kavua kenzamu mudimu. Bualu ebu buvua bunyingalaja nsaserdose wa mu musoko au, ne bu muvuaye mufumine mu États-Unis, uvua mumanye bimpe mudi Bantemu ba Yehowa bikale bamanyishi ba lumu luimpe batu bapatula bipeta bilenga. Nenku, uvua mupangadije bua kujikija tshivuaye umona bu butontolodi mu muaba uvuaye utangila au. Anu ku disonguela diende, bampulushi bakavua bakuata Bantemu, babela mu buloko anyi babafila ku tubadi bua tubingila tua dishima tua mishindu yonso.

Ntemu mukuabu wakateta bua kungumvuija bulelela bua mu Bible, kadi wakela meji ne: kabivua binsankisha to. Ke yeye kuntumina muntu uvua mupiluke bikole bua kuyikila nanyi. Mbimueneke ne: dimukosa dianyi dia ku dîyi diakafikisha Ntemu muibidi eu ku diambila bena mu kasumbu ne: “Mbualu bukole bua Pericles kuluaye Ntemu. Au si n’Diabolo!”

Lutatu lua kumpala

Ndi ne disanka bua muvua Nzambi kayi mummone mu mushindu au to. Mu ngondo muibidi mu 1945, muanetu wa balume Demosthenes, ukavua yeye muitabe muvua Bantemu ba Yehowa balongesha bulelela, wakampesha kakanda ka Busambi bua badi mu dikenga (angl.). * Malu avuamu akansankisha bikole. Tuetu kulekela diakamue kubuela mu ekeleziya wa bena Ortodokse, kubanga kudisangisha ne kasumbu kakese kavua ku Sitía, ne kumanyisha bakunyi betu bakuabu malu atuvua tufuma ku ditabuja. Buobu bonso e kuitaba bulelela bua mu Bible. Anu bu munkavua mubitekemene, dipangadika dianyi dia kulekela tshitendelelu tshia dishima diakankebela ntatu ne buluishi kudi mukajanyi ne bena kuabu. Tatuanyi muenu katshivua nansha kabidi ungakuisha mu tshikondo kampanda to. Ku nzubu kakutshivua dipetangana ne kuvua anu tulumbulumbu tua munanunanu. Nansha nanku, mu dia matuku 21 a ngondo muitanu mu 1945, muanetu Minos Kokkinakis wakatutambuisha meme ne Demosthenes. *

Ndekelu wa bionso ngakakumbaja dijinga dianyi ne ngakenza mudimu bu musadidi wa bushuwa wa Nzambi! Ntshidi anu muvuluke dituku dianyi dia kumpala dia kuyisha ku nzubu ne ku nzubu. Meme  kuela mu tshibuta tukanda tukese 35 ne kuangata bise nkayanyi mutangile ku musoko mukuabu. Ngakabanga kuya ku nzubu ne ku nzubu ne bundu bumvua nabu. Pamvua anu ntungunuka apu, mvua ngenda mpeta dikima. Pavua nsaserdose mukuabu mufike ne tshiji tshikole muaba umvua, ngakakandamana ne dikima dionso kubenga bua kuenza tshivuaye ukeba, meme kubenga ne muoyo mujima bua kuitaba disumisha divuaye musumishe ne: mmulonde tuye too ne ku biro bia bampulushi. Ngakamuambila ne: mvua ne tshia kumbuka anu pamvua njikija dinyunguluka musoko wonso nkong, ne ke tshingakenza. Bua disanka dimvua nadi, tshiakindila nansha bise muine bua kupingana nende to, ngakenda lua makasa ntanta wa kilometre 15 bua kualukila ku nzubu.

Mu bianza bia bakengeshanganyi ba tshikisu

Mu ngondo wa tshitema mu 1945, bakampesha midimu mikuabu ya kuenza mu tshisumbu tshietu tshipiatshipia tshia mu Sitía. Matuku makese pashishe, mvita ya bena mu ditunga nkayabu yakabudika mu Grèce. Bantu bavua batue bisumbu biluanganyi  mu nyima bakabanga kukengeshangana ne tshikisu tshia bungi. Muepiskopo wakalabila makasa pa muanda eu e kubanga kusaka baluanganyi bua kujikija bualu bua Bantemu mu mishindu yonso ivuabu mua kumona mikumbane. (Yone 16:2) Bu muvua basalayi aba balua mu musoko wetu ku mashinyi, mamu mukuabu mulunda uvua pende mu mashinyi wakumvua bayukila mushindu wa buobu kukumbaja tshivuabu babikila ne: mudimu wa Nzambi, ne wakatudimuija. Tuetu kusokoma, ne mulela wetu mukuabu kutuambuluishaye. Tuakapanduka ku njiwu eyi.

Muanda eu wakalongolola njila bua makenga makuabu mavule avua matuindile kumpala. Mututu ne dikankisha biakalua bintu bia pa tshibidilu. Baluishi betu bakateta bua kutuenzeja bua kupingana mu ekeleziya, kutambuisha bana betu ne kuenza tshimanyinu tshia nkuruse. Umue musangu bakatuta muanetu too ne pakamonabu se: wafu menemene. Ngakanyingalala bikole bua kumona bana betu babidi ba bakaji ne bilamba bipanda, babakume kabidi bikole. Mu tshikondo atshi, ekeleziya wakatambuisha ku bukole bana muanda mukulu ba Bantemu ba Yehowa.

Mamuanyi wakafua mu 1949. Nsaserdose kubanga kutulondakaja kabidi, utufunda bua mutuvua katuyi balonde mêyi ne mikandu pa bidi bitangila mikanda ya dijikangana nayi. Bakambikila ku tubadi ne meme kubinga. Bu muvua mu mêyi a ntuadijilu wa dilumbuluisha batela dîna dia Yehowa, tshilumbu etshi tshiakamanyisha Yehowa kudi bantu bikole. Mushindu umuepele uvua mushadile baluishi bua kutushintulula lungenyi, uvua kutukuata ne kututuma mu maloko a kule ku ba bende. Ke tshiakenzabu mu ngondo muinayi mu 1949.

Mu tshikutu tshia kapia

Bavua batukuate basatu. Mukajanyi kavua nansha mulue bua kummona ku biro bia bampulushi bivua muaba au to. Muaba wa kumpala utuvua bimane uvua buloko bua mu Iráklion. Anu bu mumvua muambe ku ntuadijilu kua muyuki wanyi, mvua nkayanyi, ne mulekelela kabidi. Mvua mushiye mukajanyi utshivua nsonga uvua kayi Ntemu ne bana babidi ba bitende. Ngakasambila Yehowa ne muoyo mujima bua angambuluishe. Mêyi a Nzambi adi mu Ebelu 13:5 a ne: ‘Tshiena nkulekela, nansha kakese, tshiena nkushiya tshianana’ akanduila mu mutu. Ngakamona ne: bivua bia meji bua meme kueyemena Yehowa mu bionso.​—Nsumuinu 3:5.

Bakatuambila ne: bavua baya netu ku Makrónisos, tshidiila tshidi katshiyi tshikuama biakudia, tshiditole ku muelelu wa mbuu, ku Attica, mu Grèce. Ditela dia tshianana dia Makrónisos divua dikumbane bua kukuatshisha muntu yonso buôwa bualu mu buloko ebu muvua mututu wa tshizubu ne midimu ya bena buloko mikole. Patuvua mu luendu batangileku, tuakanji kuimana mu tshimenga tshia Piraeus. Nansha mutuvua anu basuika ne mave, tuakakola ku muoyo pavua bamue Bantemu netu balue ku mazuwa kutuvua ne kutuela muoyo.​—Bienzedi 28:14, 15.

Nsombelu wa ku Makrónisos uvua mubi menemene. Basalayi bavua bakengesha bena buloko kubangila anu ku dinda too ne butuku. Bena buloko ba bungi bavua kabayi Bantemu bakajimija lungenyi, bakuabu kufua, ne musumba munene bakashala ne bulema kampanda bua mubidi. Butuku, tuvua tumvua mbila ne miadi ya bantu bavuabu bakengesha. Mbulankete umvua nende wa mupimbu mukese uvua umpesha anu luya lukese mu tshikondo tshia mashika butuku.

Ku kakese ku kakese, bakalua kumanya Bantemu ba Yehowa mu buloko bunene ebu bualu bavua batela dîna edi mu dinda dionso pavuabu balua kuitaba mpela. Bua nunku, tuakapeta mishindu ya bungi ya kuyisha. Ngakapeta disanka dia kutambuisha muena tshididi mukuabu uvua mu buloko emu. Wakatungunuka bimpe mu malu a mu nyuma, kufika too ne ku dilambula muoyo wende kudi Yehowa.

Mu tshikondo tshionso tshimvua mu buloko ebu, mvua anu ntumina mukajanyi munanga mikanda kadi yeye nansha umue wetu eu. Nansha nanku tshivua mulekele bua kumufundila ne mêyi mimpe to, mmukolesha ku muoyo, mmuleja ne: nsombelu mubi eu uvua anu bua matuku makese tshianana ne tuvua mua kulua kusomba kabidi pamue mu disanka.

Mu bungi bua matuku, bungi buetu buakavula bualu bana betu ba bungi bakuabu bavua benda bafika. Mu dienza mudimu mu biro, ngakamanyangana ne musalayi uvua ulombola malu mu buloko ebu. Bu muvuaye unemeka Bantemu, ngakakola ku muoyo ne kumulomba ni kuvua mushindu wa kupeta mikanda ya malu a mu Bible ku biro bia Bantemu bia mu Athènes. Yeye kuamba ne: “Atshi katshiena mua kuenzeka to, kadi bua tshinyi Bantemu nenu badi ku Athènes kabena mua kuyituma mu mabuki enu ne kutuma mu dîna dianyi?” Ngakakema bikole! Matuku makese panyima, patuvua tutulula bintu bivua bilua mu mazuwa, mpulushi mukuabu kuela komanda eu muoyo ne kumuambila  ne: “Mukalenge, dibuki diebe ndifike.” Yeye kuandamuna ne: “ndibuki kayi adi?” Mvua anu pabuipi apu ne meme kumvua muyuki wabu eu, ne meme kumuambila ku ditshi ne: “Didi mua kuikala dietu, didibu batuma mu dîna diebe, anu bu muuvua muambe.” Eu ng’umue mushindu uvua Yehowa mulongolole bua tuetu kuikala tudila mu nyuma.

Dibenesha kadiyi ditekemena, pashishe dikenga dikole

Ku ndekelu kua tshidimu tshia 1950, bakandekela. Ngakapingana kumbelu mutekete yonso, mubidi lubundubundu, munyane mushale mifuba ngelakana bua mushindu wangakidilabu kumbelu. Ndisanka bungi kayi dimvua nadi bua kumonangana ne mukajanyi ne bana banyi kabidi! Muanda mulenga uvua munkemeshe ngua kumona ne: buluishi bua mukajanyi Frosini bukavua bukepele. Mikanda imvua mfunda pamvua mu buloko yakapatula bipeta bilenga. Dinanukila dianyi ne lukunukunu bivua bilenge Frosini ku muoyo bikole. Matuku makese pashishe, tuakayukila mutantshi mule nende bua kusomba mu ditalala. Wakitaba dilonga dia Bible ne kukolesha ditabuja mu Yehowa ne malu adiye mulongolole. Dimue dia ku matuku amvua ne disanka dia bungi mu nsombelu wanyi divua mu tshidimu tshia 1952 pamvua mumutambuishe bu musadidi wa Yehowa muditshipe!

Mu 1955 tuakalongolola kampanye bua kuabanyina nsaserdose yonso kakanda ka Udi “bukenke pa buloba” m’Bukua-buena-Kristo anyi m’Buena-Kristo? (angl.) Bakankuata, kungela mu buloko pamue ne Bantemu bakuabu ba bungi. Kuvua bilumbu bia bungi bivua bitangila Bantemu ba Yehowa ku tubadi, nunku balumbuluishi bakalongolola dituku dia pa buadi bua kuteleja anu bilumbu biabu bionso. Dituku adi, balumbuluishi bonso ba tubadi tua mu provense bavuapu, ne miaba yonso ya mu nzubu wa dilumbuluishila ivua miuwule ne pa mishiku ne bansaserdosa. Muepiskopo uvua utambakana utua eku ne eku munkatshi mua milongo ya nkuasa. Umue wa ku ba-nsaserdose uvua mufunde mukanda uvuaye umfunda nawu uleja mundi ngitabijija bantu ku bukole. Mulumbuluishi kumukonka ne: “Ditabuja diebe nditekete bikole mu mushindu wa se: udi mua kulenduka anu mu dibala kakanda kampanda anyi?” Lukonko elu kumupuwisha anu bu kamama. Ngakabinga kadi bakakosela bamue bana betu tshibawu tshia ngondo isambombo ya buloko.

Mu bidimu bivua bilonda, bakatukuata misangu ne misangu ne bilumbu ku tubadi biakavula. Bua kubijikija bivua bilomba banzuji bavua batulumbuluila mudimu wa bungi misangu yonso. Ngakapita ku tubadi misangu yonso misanga 17. Nansha bipumbishi bionso ebi kuoku, tuvua tuyisha pa tshibidilu. Tuvua bitabe ntatu eyi ne disanka ne matetshibua avua bu a mu tshikutu tshia kapia akalengeja ditabuja dietu.​—Yakobo 1:2, 3.

Midimu mipiamipia ne makenga

Mu 1957, tuakaya kusombela ku Athènes. Mu matuku makese bakansungula bua kuenza mudimu mu tshisumbu tshipiatshipia. Dikuatshisha dia muoyo mujima dia mukajanyi diakatuambuluisha bua kulama nsombelu wetu mupepele ne kuteka malu a mu nyuma pa muaba wa kumpala. Nunku tuakapeta mushindu wa kudifila bikole mu mudimu wa diyisha. Mu kupita kua bidimu, bavua  batulomba bua kumuangala ne kuya kusombela mu bisumbu bivua ne dijinga dia bungi dia bambi ba lumu luimpe.

Mu 1963 pavua muananyi mukumbaje bidimu 21, uvua ne bua kulumbulula bua dibenga kubuela diende ku busalayi. Bua dibenga kudibuejakaja mu malu a pa buloba, bansonga bonso bavuabu bafunde ku busalayi ku bukole bakakenga ne mitutu, tuseku ne dipuekeshibua milongo. Ke muvuabi kabidi bua muananyi. Nunku, meme kumupesha mbulankete wa ku Makrónisos bua kumukolesha ku muoyo bu tshimanyinu tshia njila wa kulonda wa bantu ba kale bavua bashale ne lulamatu. Bana betu bavuabu babikila bavua babalumbuluisha kudi kabadi ka basalayi ne bavua pa tshibidilu babakosela tshibawu tshia bidimu bibidi too ne ku binayi bia buloko. Pavuabu babalekela, bavua bababikila kabidi ne babafundila tshibawu tshikuabu. Bu mumvua ministre wa malu a Nzambi, mvua ne dianyisha dia kuyisha mu nzubu ya maloko mishilashilangane ne mvua mmonangana ne muananyi ne Bantemu bakuabu ba lulamatu anu misangu mibadika ku minu. Muananyi wakashala mu buloko bidimu bipite pa bisambombo.

Yehowa wakatuambuluisha

Pakapingajabu budikadidi bua bitendelelu mu Grèce, ngakapeta diakalenga dia kuenza mudimu bua matuku makese bu mpanda-njila wa pa buende mu tshidiila tshia Rhodes. Pashishe, mu 1986, dijinga dikole diakamueneka mu Sitía (mu Crête), muaba umvua mubangile mudimu wanyi wa buena-Kristo. Mvua ne disanka dia kuitaba mudimu eu wa kuambuluisha kabidi bana betu bena kuitabuja bamvua mumanye katshia ku bunsonga buanyi.

Bu mukulumpe wa ku bonso wa mu dîku dianyi, ndi ne disanka dia kumona balela banyi bafike ku 70 basadila Yehowa ne lulamatu. Ne bungi ebu budi anu buenda buvula. Bamue bavua basadila bu bakulu, basadidi ba mudimu, bampanda-njila, bena ku Betele, ne batangidi bena ngendu. Ditabuja dianyi divua ditetshibue dienze bu mu tshikutu tshia kapia tshia makenga munkatshi mua bidimu bipite pa 58. Ndi mpindieu ne bidimu 93 ne pandi ntangila panyima, tshiena ne kanyinganyinga nansha kakese bua mundi musadile Nzambi nansha. Mmumpeshe bukole bua kuitaba dibikila diende dia dinanga edi: ‘Muan’anyi, umpe mutshima webe, mêsu ebe atangile njila yanyi.’​—Nsumuinu 23:26.

[Mêyi adi kuinshi]

[Kazubu mu dibeji 27]

Makrónisos: tshidiila tshia makenga makole

Munkatshi mua bidimu dikumi, kubangila mu 1947 too ne mu 1957, tshidiila etshi tshiume ne tshiditole tshia Makrónisos tshiakakidila bena buloko bapite pa 100 000. Munkatshi muabu muvua dianza dinene dia Bantemu ba Yehowa ba lulamatu bavuabu bakuate bua dibenga kubuelakana diabu mu malu a tshididi. Nsaserdose ya ekeleziya wa bena Ortodokse wa bena Grèce ke ivua isonguela Bantemu ibadingila ne: mba-Koministe.

Pa kumona dikengesha dia bantu divua mu Makrónisos (divuabu bamona bu dibalongolola), mukanda mukuabu wa tshiena-Greke udi wamba ne: “Mishindu milongolola bua disumbisha bena buloko, . . . nsombelu ivua kayiyi mikumbane bua ditunga dishidimuke, ne mushindu uvua balami bakengesha bena buloko . . . mmalu a bundu a kale a mu ditunga dia Grèce.”​—Papyros Larousse Britannica.

Bavua bambila bamue Bantemu ne: kabadiakupatuka mu buloko buobu kabayi balekele Buntemu. Nansha nanku, lulamatu lua Bantemu kaluakafubidila nansha. Kusakidila ku buobu, bena tshididi bakuabu bavua mu buloko bakitaba bulelela bua mu Bible anu bua disomba pamue ne Bantemu.

[Tshimfuanyi mu dibeji 27]

Minos Kokkinakis (muisatu kumbukila ku dia balume) ne meme (muinayi kubangila ku dia bakaji) mu tshidiila tshia buloko tshia Makrónisos

[Tshimfuanyi mu dibeji 29]

Tudi tuenza mudimu pamue ne Ntemu nanyi mu musoko wa Sitía (mu Crête), mumvua muenzele mudimu mu bunsonga buanyi