Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bakatshimuna dibakengesha

Bakatshimuna dibakengesha

Bakatshimuna dibakengesha

FRIEDA JESS uvua muledibue mu 1911 mu ditunga dia Danemark, yeye ne baledi bende bakumbukamu ne kuya kusombela mu Husum, ku Nord kua ditunga dia Allemagne. Kunyima kua bidimu, wakabanga kuenza mudimu mu tshimenga tshia Magdeburg, ne mu 1930 wakatambula, kuluaye Mulongi wa Bible (ke muvuabu babikila Bantemu ba Yehowa tshikondo atshi). Hitler wakadia bukalenge mu 1933, ne bua Frieda, muanda au uvua ntuadijilu wa bidimu 23 bia dikengeshibua mu bianza bia mbulamatadi ya kalume nkaya ibidi mijime.

Mu ngondo muisatu, tshidimu tshia 1933 mbulamatadi wa Allemagne wakenzeja masungula mu ditunga dijima. Mulongeshi wa malu a kale Detlef Garbe ne mutangidi wa buloko bua Neuengamme (pabuipi ne tshimenga tshia Hamburg) udi wamba ne: “Ba-Sosialiste bavua basue kusaka bantu ba bungi ku disungula muludiki wabu Adolf Hitler.” Bantemu ba Yehowa bakalonda mubelu wa Yezu wa kubenga kubuelakana mu malu a tshididi ne wa ‘kubenga kuikala ba pa buloba,’ buobu kubenga kuenza masungula. Ntshinyi tshiakenzeka? Bakakandika mudimu wa Bantemu.​—Yone 17:16.

Frieda wakatungunuka ne kuenza midimu yende ya bena Kristo mu musokoko, kuambuluishaye ne bua kupatulabu tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi. Udi wamba ne: “Bavua batuadila bana betu bena Kristo bimue bia ku bibejibeji ebi mu musokoko.” Bakamukuata mu 1940 ne kumulumbuluishabu kudi bena Gestapo, pashishe yeye kuenza ngondo ya bungi mu buloko bua pa nkayende. Mmunyi muakananukilaye? Udi wamba ne: “Disambila divua tshisokomenu tshianyi. Mvua mbanga kusambila patshiatshia, nsambila misangu ya bungi kabidi munda mua dituku. Disambila Nzambi diakampesha bukole ne kungambuluisha bua tshitambi kunyingalala.”​—Filipoi 4:6, 7.

Bakalekela Frieda, kadi mu 1944, bena Gestapo bakamukuata kabidi. Musangu eu bakamukosela tshibawu tshia bidimu muanda-mutekete mu buloko bua Waldheim. Frieda udi utungunuka wamba ne: “Balami bavua bantuma bua kuenza mudimu pamue ne bamue bantu bakaji mu biowedi bia mâyi. Misangu ya bungi tuvua babidi ne muntu mukaji mukuabu muena buloko nanyi wa mu ditunga dia Tchécoslovaquie, nunku mvua nyikila nende bikole bua Yehowa ne bua tshitendelelu tshianyi. Miyiki ayi yakankolesha mu ditabuja.”

Badi bamulekela kadi ki mbua matuku a bungi

Basalayi ba bena Union Soviétique bakapatula bena buloko bua Waldheim mu ngondo muitanu mu 1945, ne Frieda wakapeta mushindu wa kupingana mu Magdeburg ne mu mudimu wende wa diyisha, kadi kakenza matuku a bungi to. Bakabanga kabidi kukengesha Bantemu, musangu au kudi bamfumu bavua basombele mu tshitupa tshia bena mu Union Soviétique. Mukalenge Hacke wa mu tshilongelu tshia Hannah-Arendt tshia makebulula a malu a bukalenge bua kalume nkaya udi ufunda ne: “Bantemu ba Yehowa bavua bamue ba ku bisumbu bikese bia bantu bavuabu bakengeshe tshikondo pa kuamba tshia mulunguluku kudi mbulamatadi ibidi ya kalume nkaya mu buloba bua Allemagne.”

Bua tshinyi bakabakengesha tshiakabidi? Bua musangu muibidi, tshilumbu tshinene tshivua tshia dibenga dia bena Kristo bua kubuelakana mu malu a tshididi. Mu 1948, bakenza masungula mu Allemagne wa ku Est, ne Hacke udi umvuija ne: “Tshiledi tshinene [tshia dikengesha Bantemu ba Yehowa] tshivua tshia se: kabavua benza masungula to.” Mu ngondo wa muanda-mukulu, tshidimu tshia 1950, bakakandika Bantemu ba Yehowa ba mu Allemagne wa ku Est. Bakakuata bavule ba kudibu, kusangisha ne Frieda.

Bakalumbuluisha kabidi Frieda ku kabadi ne kumufundilabu buloko bua bidimu bisambombo. Udi wamba ne: “Bua musangu eu mvua ne bena Kristo nanyi, ne didisangisha nabu diakangambuluisha bikole.” Pakapatukaye mu buloko mu 1956, wakaya diakamue ku Allemagne wa ku Ouest. Mpindieu Frieda udi ne bidimu 90, mmusombele mu Husum, utshidi usadila anu Nzambi mulelela Yehowa.

Frieda wakenza bidimu 23 bia dikengeshibua mu mbulamatadi ibidi ya kalume nkaya. Udi wamba ne: “Bena Nazi bakajinga kunshipa; Ba-Koministe bakakeba kuntekesha ku muoyo. Kadi nkuepi kungakapetela bukole? Ku tshibidilu tshimpe tshia dilonga dia Bible pamvua ne budikadidi, disambila dia pa tshibidilu pamvua nkayanyi, didisangisha ne bana betu bena Kristo pavuaku mushindu, ne diyisha bakuabu malu andi ngitabuja pavua mushindu wonso umueneka.”

Ba-Fashiste mu ditunga dia Hongrie

Ditunga dikuabu muakakengeshabu Bantemu munkatshi mua bidimu bia bungi ndia Hongrie. Bamue bakakengeshibua ku bianza bia mbulamatadi isatu mijima ya kalume nkaya pamutu pa ibidi patupu. Umue wa kudibu udi Ádám Szinger. Ádám uvua muledibue mu tshimenga tshia Paks, mu Hongrie mu 1922, ne uvua mukolele mu Mishonyi. Mu 1937 bamue Balongi ba Bible bakaya kuyisha ku nzubu wa Ádám, ne diakamue wakitaba mukenji wabu. Malu akalongaye mu Bible akamutuisha ne: malongesha a ekeleziya wabu kaavua a mu Bible to. Nunku wakapatuka mu Mishonyi ne kuditua mu mudimu wa kuyisha pamue ne Balongi ba Bible.

Ba-Fashiste bavua benda bapeta muaba mu Hongrie. Misangu ya bungi, bampulushi bakamona Ádám uyisha ku nzubu ne ku nzubu e kumukuatabu bua kumuela makonka. Dikengesha Bantemu diakakola, ne mu 1939 bakakandika midimu yabu. Mu 1942 bakakuata Ádám, kumuelabu mu buloko ne kumukumabu bikole. Kadi ntshinyi tshiakamuambuluisha bua kukolela dikenga munkatshi mua ngondo mivule mu buloko pende muikale ne bidimu 19 patupu? Udi wandamuna ne: “Pantshivua ku nzubu, mvua ndonga Bible bimpe menemene ne mpeta ngumvuilu muimpe wa majinga a Yehowa.” Ádám wakatambula bu Ntemu wa Yehowa anu pakapatukaye mu buloko. Wakatambula butuku mu muidima mu ngondo wa muanda-mukulu mu 1942, mu musulu uvua pabuipi ne nzubu wende.

Buloko mu Hongrie ne muaba wa dienzejangana midimu mikole mu Serbie

Pine apu munkatshi mua mvita mibidi ya buloba bujima, ditunga dia Hongrie diakadisanga pamue ne dia Allemagne bua kuluisha dia Union Soviétique (U.R.S.S. wa kale), ne mu 1942, bakakuata Ádám bua kumubueja ku busalayi. Udi wamba ne: “Ngakamba ne: tshivua mua kuenza busalayi bilondeshile malu amvua mulonge mu Bible. Ngakabumvuija tshimvua tshiyi mbuelela mu malu a tshididi.” Bakamufundila buloko bua bidimu 11. Kadi Ádám kakenza matuku a bungi mu Hongrie to.

Mu 1943, bakakuata Bantemu ba Yehowa ba mu bitupa bishilangane batue ku 160, kubelabu mu mazuwa ne kuyilabu nabu pa Musulu wa Danube too ne mu Serbie. Ádám uvua munkatshi muabu. Mu Serbie bena buloko aba bavua ku bukokeshi bua Munene Muisatu wa mu mbulamatadi wa Hitler. Bakabela muaba wa dienzejangana midimu mikole mu tshimenga tshia Bor ne kubenzeja mudimu mukole bua kumbula tshiamu tshia mitaku. Kunyima kua tshidimu bu tshimue, bakabapingaja mu Hongrie, muakapatulabu Ádám mu buloko kudi basalayi bena Union Soviétique mu 1945.

Bena Hongrie ku bukokeshi bua ba-Koministe

Kadi budikadidi kabuakanenga to. Ku ndekelu kua bidimu bia 1940, bamfumu ba ba-Koministe ba mu Hongrie bakakandika midimu ya Bantemu ba Yehowa, anu muvua ba-Fashiste benze kumpala kua mvita. Mu 1952, bakakuata Ádám (ukavua ne bidimu 29 ne muikale ne mukaji ne bana babidi) kumufundilabu tshibawu pakabengaye kabidi bua kuya ku busalayi. Ádám wakumvuija ku kabadi ne: “Eu ki mmusangu wa kumpala undi mubenge mudimu wa busalayi to. Tshikondo tshia mvita, ngakabuela mu buloko ne kuyabu nanyi mu Serbie bua bualu bumue bumue ebu. Ndi mbenga kuya ku busalayi bua kunemeka kuondo kanyi ka muoyo. Ndi Ntemu wa Yehowa, tshitu mbuelakana mu malu a tshididi to.” Bakanji kufundila Ádám buloko bua bidimu muanda-mukulu, buobu kulua kubikepesha, kuluabi binayi.

Ádám wakatungunuka ne kukengeshibua too ne munkatshi mua bidimu bia 1970, bidimu bipite pa 35 kunyima kua Balongi ba Bible bamane kuya kuyisha ku nzubu kua baledi bende musangu wa kumpala. Munkatshi mua tshikondo atshi, bavua bamufundile bidimu 23 bia buloko kudi tubadi tusambombo, kubuelaye mu maloko ne miaba ya dienzejangana midimu mikole dikumi. Wakatantamena dimukengesha dia mulunguluku mu mishindu isatu ya mbulamatadi: wa ba-Fashiste kumpala kua mvita mu Hongrie, wa ba-Sosialiste bena Allemagne mu Serbie, ne wa ba-Koministe mu mvita ya mu mifuintshifuintshi mu Hongrie.

Ádám utshidi anu musombele mu tshimenga tshiabu tshia Paks, usadila Yehowa ne lulamatu. Udiku ne makokeshi a pa buawu akamuambuluisha bua kutshimuna ntatu yakapetaye anyi? Tòo. Udi umvuija ne:

“Dilonga dia Bible, masambila ne didisangisha ne bena Kristo nanyi bivua ne mushinga mukole. Kadi ndi musue kushindika malu makuabu abidi. Bua kumpala, Yehowa udi Mpokolo wa bukole. Didia nende malanda mashême diakangambuluisha bikole. Ne buibidi, mvua mushale muvuluke mêyi adi mu Lomo nshapita wa 12 adi amba ne: ‘Kanudisombuedi.’ Nunku tshiakashala ne njiya nansha mikese to. Misangu ya bungi ndi mupete mushindu wa meme kudisombuela kudi aba bakankengesha, kadi tshiena mudisombuele nansha kakese. Katuena ne bua kuangata bukole budi Yehowa utupesha bua kupingaja bubi ku bubi nansha.”

Ndekelu wa makenga onso

Mpindieu Frieda ne Ádám badi batendelela Yehowa kakuyi bualu. Kadi ntshinyi tshidi malu bu abu aa aleja pa bidi bitangila dikengesha bantu bua tshitendelelu tshiabu? Adi aleja ne: dikengeshangana edi kadiena dipatula bipeta bilenga to, nangananga padidi dienzela bena Kristo balelela. Nansha muvua dikengesha Bantemu ba Yehowa diyile bintu bia bungi ne dimuenesha Bantemu kasuba, kadiakakumbaja tshipatshila tshiadi to. Lelu’eu, Bantemu ba Yehowa badi benda bavula bu tunkenene mu Mputu miaba ivua makalenge abidi a ba-kalume nkaya au mele miji.

Bantemu bakenza tshinyi bua dibakengesha adi? Anu mudi muyuki wa Frieda ne wa Ádám ibileja, bakatumikila mubelu wa mu Bible wa ne: ‘Lekela kupitshibua kudi malu mabi; kadi wikale upita malu mabi ku malu mimpe.’ (Lomo 12:21) Malu mimpe adi bushuwa mua kupita malu mabi anyi? Eyowa, padiwu afumina ku ditabuja dia Nzambi dikole. Ditshimuna dia Bantemu ba Yehowa mu dibakengesha ku Mputu divua ditshimuna dia nyuma wa Nzambi, dileja dia bukole bua bipeta bimpe bidi bifumina ku ditabuja didi nyuma muimpe upatula munda mua bena Kristo bena budipuekeshi. (Galatia 5:22, 23) Lelu udi tshikisu tshitampakane pa buloba, edi ndilongesha didi yonso wa kutudi ne bua kuangata ne mushinga wa bungi.

[Bimfuanyi mu dibeji 5]

Frieda Jess (ukadi Thiele mpidieu): pavuabu bamukuate ne lelu’eu

[Bimfuanyi mu dibeji 7]

Ádám Szinger: pavuaye mu buloko ne lelu’eu