Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tshingakenza bua kutantshisha mudimu wa dilongesha dia malu a mu Bible

Tshingakenza bua kutantshisha mudimu wa dilongesha dia malu a mu Bible

Malu a mu nsombelu

Tshingakenza bua kutantshisha mudimu wa dilongesha dia malu a mu Bible

MALONDA KUDI ROBERT NISBET

Mukalenge Sobhuza II wa mu ditunga dia Swaziland wakatuakidila meme ne muakunyanyi wa balume George ku nzubu wende wa bukalenge. Tuvua mu tshidimu tshia 1936, kadi ntshidi anu mvuluka muyiki wetu nende bimpe menemene. Tshiakamfikisha ku muyiki mule wa nunku ne mukalenge ntshibidilu tshianyi tshia mutantshi mule tshia kuenza mudimu munene wa dilongesha dia Bible. Mpindieu unkadi ne bidimu 95, ndi ne disanka pandi mvuluka bianyi bikese bingakenza mu mudimu eu wakangendesha matunga ne matunga mu bitupa bitanu bia buloba bujima.

TUVUA mu tshidimu tshia 1925 pavua Dobson (musumbishi mukuabu wa tshiayi) mubange kuendela dîku dietu patuvua mu tshimenga tshia Édimbourg mu ditunga dia Écosse. Nkavua ne bidimu bitangile ku 20, pinapu ngidikija mua kuenza mudimu wa dilamba dia manga uvuabu bandongesha. Nansha muntshivuaku mupuekele, mvua anu panyi ndiebeja bua mushindu uvua mvita ya buloba bujima ya mu 1914 too ne 1918 mishintulule nsombelu mu mêku ne mu malu a batendeledi. Musangu mukuabu wakapita Muena-muabu Dobson, wakatushila mukanda wa Le divin Plan des Âges. Mushindu uvua mukanda au umvuija bualu bua Mufuki muena meji udi ne dilongolola anyi plan mumana kujadika bimpe wakamueneka kundi bualu bua meji mavule buvua bupetangana ne Nzambi umvua nkeba bua kutendelela.

Tuetu kubanga kubuela ne Mamu mu bisangilu bia Balongi ba Bible (dîna divuabu babikila Bantemu ba Yehowa bikondo abi). Mu ngondo wa tshitema wa tshidimu tshia 1926 mu mpungilu wakenzeka mu tshimenga tshia Glasgow, tuakatambula meme ne Mamu mu mâyi bua kuleja patoke ne: tuvua badilambule kudi Yehowa. Bakapesha muntu yonso uvua ne bua kutambula muzabi mule uvua ne mikaba ikuata mu tupombo bua tuetu kuuvuadila pa mutu pa bilamba bietu bia tshibidilu bituvua tuowa nabi mâyi. Tshikondo atshi kuela muzabi wa nunku pa mbidi kuvua mvuadilu muakanyine dîba dia mushinga mukole dia mushindu eu.

Matuku a ku ntuadijilu au, tutshivua dijinga ne ngumvuilu mutokesha bimpe mu malu a bungi. Tshilejilu, bena mu tshisumbu pabuipi ne bonso, anyi bonso mene, bavua basekelela Nowele. Anu bantu bakese menemene ke bavua benza mudimu wa diyisha. Too ne bamue bakulu bavua babenga mudimu wa diabanya mikanda mu bantu mu Dia lumingu, bela meji ne: mudimu au uvua ushipa mukenji wa Nsabatu. Kadi biena-bualu bia Tshibumba tshia Nsentedi biakapatuka mu tshidimu tshia 1925 biakabanga kuakula misangu ne misangu bua mvese bu mudi wa Mâko 13:10: “Nebambile bisamba bionso lumu luimpe diambedi.”

Kadi mmushindu kayi uvua mudimu wa buloba bujima eu mua kuenjibua? Kanyi kasangu ka kumpala kangakateta panyi bua kuyisha ku nzubu ne ku nzubu, mvua ngambila anu muntu ne: ndi mpana mikanda mimpe mitambe ya malu a Nzambi, mmupesha diakamue ne mukanda wa Lunkombe lua Nzambi (Angl.) uvua umvuija malongesha dikumi manene a mu Bible, uafuanyikija ne nshinga dikumi ya tshisanji tshia lunzenze. Pakapita matuku, bakatupesha karte ka buambi, kabeji kafunda mêyi mu tshikoso a mukenji uvua bantu ne bua kubala. Tuvua kabidi ne miyuki ya minite inayi ne tshitupa mikuate pa matadi ituvua tuelela bantu ku bisanji bia fono bituvua tuambula. Fono ya kale ayi ivua ne bujitu bua dikema, kadi fono yakalua kupatuka pashishe ivuaku mipepele ndambu, kabidi mikuabu ivua imba nansha mimane, kayiyi miladika panshi.

Kubangila mu tshidimu tshia 1925 too ne mu bidimu bia 1930, tuakakumbaja mudimu wetu wa buambi bimpe bitambe bilondeshile muvua malu mu tshikondo atshi. Pashishe, ku mbangilu kua bidimu bia 1940, bakabueja Kalasa ka Mudimu wa Teokrasi mu bisumbu bionso. Tuvua tulongamu mua kumanyisha mukenji wa Bukalenge tuetu bine ne mukana muetu, tuwambila bantu bavua batuteleja. Tuvua tulongamu kabidi mudi kulonga Bible ne bantu badi basue bulelela kuikale ne mushinga. Ke mudimu wa buloba bujima wa dilongesha dia Bible utudi nawu lelu’eu patshivuawu ku buana buawu.

Muanetu Rutherford wakankankamija

Dijinga dianyi dia kuenza mudimu wa dilongesha wa bungi menemene diakansaka bua kubuela mu mudimu wa bumpanda-njila bua ku dîba ne ku dîba mu 1931. Mvua ne bua kuutuadija diakamue panyima pa mpungilu wakenzeka mu tshimenga tshia Londres. Kadi dîba dikuabu tuetu mu dikisha dia midi bua kudia, muanetu Joseph Rutherford uvua ulombola mudimu wetu tshikondo atshi wakajinga bua kuyikila nanyi. Uvua mulongolole bua kutuma mpanda-njila umue mu Afrike. Kunkonkaye ne: “Newanyishe bua kuyamu anyi?” Nansha muakampapuishabi ndambu, ngakakolesha muoyo e kuamba ne dikima dionso ne: “Eyowa.”

Bikondo abi tshipatshila tshietu tshinene tshivua tshia kuabanya mikanda ya malu a mu Bible kudi bantu ba bungi menemene, nunku bivua bitulomba kuikala kutambakana misangu yonso. Bakankankamija bua kushala mujike, anu bu muvua bana betu ba balume ba bungi bavua ne majitu manene a butangidi tshikondo atshi. Muaba wanyi wa kuyisha uvua ubangila anu ku Cap (ku lusongo lua buloba bua ku Sud kua Afrike) too ne ku maloba a ku nseke ya ku Est kua Afrike ne mu bisanga bidi mu Mbuu wa ku Inde, kumpenga kua tshitupa atshi tshia Afrike. Bua kufika ku mukalu wa ku Ouest wa muaba umvua nyisha, mvua mpitshila mu Tshipela tshia Kalahari tshivua ne nsenga mikuate kapia kakole, mutangile ku mpokolo wa Musulu wa Nile ku Dijiba dia Victoria. Meme ne muntu umvua nya nende tuvua tuenza ngondo isambombo tshidimu tshionso mu ditunga dimue anyi a bungi a Afrike mu tshipapu tshinene atshi.

Turton nkama ibidi tua biuma bia mu nyuma

Pangakafika ku Cap, bakandeja turton 200 tua mikanda ivuabu batumine bena Afrike wa ku Est. Mikanda ayi ivua mu miakulu inayi ya ku Mputu ne mu mikuabu inayi ya mu Asia, kadi kakuvua mukanda nansha umue wa mu muakulu wa mu Afrike to. Pangakebeja tshivuabu batekele mikanda ayi muaba au kumpala mene kua meme kufika, bakangambila ne: bavua bayilongoluele Frank Smith ne muakunyende Gray Smith, bampanda-njila babidi bavuabu batshifumina ku dituma mu Kenya anu matuku au. Anu matuku makese patshivuabu bafikilaku mu Kenya, bakakuatshika bonso babidi disama dia malaria; diakabi, Frank e kufua.

Nansha muvua lumu alu lumpangishe mua kulala ne kuela kua meji, kaluakampingaja tshianyima to. Meme ne muinanyi David Norman tuakumbuka ku Cap ne mazuwa a mâyi batangile ku muaba wa kumpala uvuabu batutume bua kuenzela mudimu, mutantshi wa kilometre mitue ku 5 000 patudi tumbukila mu ditunga dia Tanzanie. Mu tshimenga tshia Mombasa (mu ditunga dia Kenya), muena mudimu mukuabu wa malu a ngendu uvua utulamina mikanda yetu ne utuma turton tuetu tua mikanda miaba yonso ituvua tulomba bua kufikatu. Ku ntuadijilu, tuvua tuyisha miaba ya midimu (mu ma-magazen ne mu biro) mu tshimenga ne tshimenga tshionso. Ndambu wa mikanda ituvua nayi uvua wa mikanda minene 9 ne tukanda tukese 11, mikanda yakabanga bantu kubikila bu mekala a muanza-nkongolo bua pavuabu bayimona ne mekala a bungi mashilangane.

Pashishe tuetu kuangata dipangadika dia kufika ku tshidila tshia Zanzibar, mutantshi wa kilometre mitue ku 30 bua kumbukila ku muelelu wa ku Est. Zanzibar uvua umue wa ku miaba ivuabu bapanyishila bapika munkatshi mua nkama ne nkama ya bidimu, kadi uvua kabidi muaba muende lumu bua bilongo (bia girofle) bivua binunka dipembu dilenga miaba yonso ituvua tuya mu tshimenga atshi tshijima. Bivua lutatu lukole bua kujingulula njila ituvua mua kupitshila, bualu mu tshimenga atshi nzubu ivua miasamu tshiasasa. Njila ivua mibuelakanangane mikodiakane, nunku kabivua bikole bua tuetu kujimina to. Ku nzubu wa tshiala-benyi kutuvua, bavua batukumbajila majinga etu bimpe, kadi biibi bivuaku bivua ne tule ne bimanu bia nzubu bivua mupimbu mona bunene, nzubu mumueneke anu bu wa buloko, kayi bu wa tshilala-benyi to. Kadi tuakapatula bipeta bimpe mu tshimenga atshi ne tuvua ne disanka patuvua tumona ba-Arabe, bena Inde, ne bakuabu badianyishila mikanda yetu ne muoyo mujima.

Tuwulu, matu, ne mashinyi

Kuenza luendu mu Afrike wa ku Est tshikondo atshi kakuvua bualu bupepele to. Tshilejilu, patuakumbuka ku Mombasa batangile ku mikuna ya mu Kenya, midita ne midita ya mpasu ya mikumbi yakalua kuimanyika kawulu katuvua babuele. Mpasu mbombo ne binunu kubuikila panshi ponso too ne mu njanja, kuyivuijayi ne busenu bupite buvua bupangisha ne nkata ya kawulu bua kuenda. Bua kujikija bualu, biakatulomba anu bua kusukula tshitupa tshia njanja tshivua kumpala kua kawulu ne mâyi a mudilu avua apatuka mu motere. Mushindu au ke utuakaya kakese kakese too ne mutuakapita bisumbu bia mpasu ayi. Mioyo ya munda yakatukija pakabanga kawulu kubanda mukuna mupite bule, tuetu kubanga kueyela kapepele katalala ka ku mikuna.

Nansha muvuabi bipepele bua kufika mu bimenga bia ku muelelu wa mbuu ku kawulu anyi ku buatu, bua kufika miaba ya ku misoko bimpe bivua bikengela anu mashinyi makese. Ngakasanka pakandonda muakunyanyi George, bualu tuakapeta mushindu wa kusumba ka-mashinyi kakumbanyine bunene ka tshisasa tshijibakane, kikale ne miaba mikumbane ya kutekamu malalu, kulambila, kulamina bintu, kikale kabidi ne madidishi mela tusengulu a tumue katuyi mua kubuela. Kavua kabidi ne bipuidi bia mêyi biteka pa mutu paku. Bamane kudipaya nunku, tuakaditua mu diyisha ku nzubu ne ku nzubu munda-munya, tubikila kabidi bantu bua kulua kuteleja miyuki ituvua tuela miaba ya bisalu dilolo. Ditadi divua dimanyike bikole dituvua tutamba kuelela bantu divua ne tshiena-bualu ne: “Inferno mmuaba wa kapia anyi?” Tuakenza luendu kumbukila ku Afrique du Sud too ne ku Kenya, luendu lua kilometre 3 000 mu nzubu wetu utuvua tuendesha au, ne tuvua ne disanka mu luendu alu bua mutuvua ne tukanda tukese tushilangane tua mu miakulu mivule ya bena Afrike tuvua bantu bangata ne disanka dia dikema.

Bualu bulenga butuvua bamone mbua se: mu ngendu yetu ayi tuvua tumona bukua nyama buvule. Bulelela, bua kuepuka njiwu tuvua tushala basombele munda mua mashinyi pavua butuku buila, kadi bivua bitukolesha mu ditabuja menemene patuvua tudimuenena ne etu abidi bukua nyama budi Yehowa mufuke mushindu eu buikale mu tshisombelu tshiabu.

Buluishi budi butuadija

Bituvua ne bua kuenza bua kudimukila bena mbulamatadi kabukabu ne bamue balombodi ba bitendelelu bavua ne tshiji tshikole bavua baluisha mudimu wetu wa diyisha dia Bukalenge patoke bivua bipite kule ne kule bituvua tuenza bua kudimukila nyama ya luonji. Lutatu lutambe bukole lutuvua ne bua kuluangana nalu luvua lua muena tshitendelelu tshikuabu uvua mudinyike ne: Mwana Lesa, mbuena kuamba ne: “Muana wa Nzambi,” ne tshisumbu tshiende tshivuabu babikila ne: Kitawala, dîna divuabu bamba muvuadi diumvuija: “Watchtower.” Matuku a kumpala kua tuetu kufika, muntu au uvua mushipe bena Afrike bavule bavuaye muine mu mâyi udinga muvuaye ubatambuisha. Bakamukuata e kumuowa. Panyima pa matuku ngakafika ku diyikila ne muntu uvua mumuowe au bua kumumvuija ne: Mwana Lesa kavua mumanyike kudi Société wetu wa Watch Tower nansha.

Ntatu mikuabu ituvua nayi nya bena ku Mputu bavule bavua kabayi banange mudimu wetu wa dilongesha, nangananga anu bua malu abu a dikeba dia mpetu. Mulombodi mukuabu wa midimu ya depo wakamba unyingalala ne: “Biasua mutoke kushala musombe mu ditunga edi, bena Afrike kabena ne bua kumanya mushindu udiye utapa makasa mu tudimudimu tua mushinga mukese tudiye wenza nansha.” Anu bua bualu bumue bumue abu, mfumu wa kumpanyi mukuabu wa diumbula dia or wakansamina bu mbua bua kupatuka mu biro biende. Yeye kumpatula lupangu ne tshiji tshionso e kuya kunshila anu ku njila.

Anu bua nsongakaji ya bena mu bitendelelu ne bangenda-mushinga aba bavua netu lukuna, mbulamatadi wa ditunga dia Rhodésie (Zimbabwe lelu’eu) wakafika ku ditutumina dîyi bua tuetu kumbuka mu ditunga. Tuakalomba bua kushintululabu dipangadika adi, mbulamatadi kutuitabila ne: tusombe, kadi katuyishi kabidi bena Afrike to. Bualu buakamba munene mukuabu wa mbulamatadi buvuabu batukandikila nanku buvua ne: mikanda yetu “kayivua ikumbanyina lungenyi lua bena Afrike to.” Pabi mu matunga makuabu a Afrike, kakuvua muntu wimanyika mudimu wetu wa dilongesha bantu bavuamu to; bavua mene bausankidila. Dimue dia ku matunga au nditunga dia Swaziland.

Dituakidila dia mukalenge wa mu Swaziland

Swaziland nkatunga kakese kashila munda mua ditunga dia Afrique du Sud ka tshipapu tshia kilometre 17 364 mu bule ne mu butshiama, kadi kikale kadikadile. Muomu amu ke mutuakapetangana ne Mukalenge Sobhuza II utudi batele ku mbangilu kua muyiki eu, uvua mulabakane dikema! Uvua mumanye Anglais muyishikuluje, bualu mmuakulu uvuaye mulonge ku Iniversite wa mu Grande Bretagne. Wakatuakidila diakidila dimpe ditambe muvuale bilamba bia bantu bonso bivua kabiyi bia bukalenge.

Muyiki wetu nende wakimanyina pa Mparadizu wa pa buloba udi Nzambi mutekele bantu badi badilongolole bimpe bua kumubuela. Nansha muvuaye kayi mutambe kunanga tshiena-bualu atshi, wakatujadikila ne: bualu bua buena abu mbuvuaye ulala ubika nabu mu lungenyi. Mukalenge au uvua mudifile bua kulengejila bapele ne bantu bavua kabayi bamanye mukanda nsombelu. Uvua mukine midimu ya ba-misionere bavule ba Bukua-buena-Kristo bavua bamueneka batambe kudifila anu ku divudija dia bantu mu bitendelelu biabu pamutu pa kubalongesha. Kadi mukalenge eu uvua mumanye bimpe tshivua mudimu wa bampanda-njila betu bavule, nunku wakatuela kalumbandi bua mudimu wetu wa dilongesha dia Bible, nangananga bua mutuvua basue kuwenza katuyi tulomba difutu anyi tshintu tshikuabu.

Dilongesha dia Bible nditangile kumpala

Mu tshidimu tshia 1943 bakasa Tshilongelu tshia Bible tshia Gilada tshia Watchtower bua kulongesha ba-misionere. Bavua batambe kuimanyina pa mudimu wa dipinganyina bonso bavua banyisha bulelela bua kubambuluisha kabidi pamutu pa kushadila anu ku diabanya dia mikanda ya malu a mu Bible nkayadi. Mu tshidimu tshia 1950 bakatubikila meme ne George bua kubuela mu kalasa ka 16 ka Gilada. Kuoku aku ke kutuakapetangana musangu wa kumpala ne Jean Hyde, muanetu wa bakaji wa malu mimpe wa mu ditunga dia Australie wakatumabu bu-misionere ku Japon patuakajikija kalasa. Tshikondo atshi, bujike ke buvua butumbe mu bantu, nunku bulunda buetu nende kabuakaya kule to.

Panyima pa kalasa ka Gilada, meme ne George bakatutuma ba-misionere mu tshidila tshia Maurice tshidi mu Mbuu wa ku Inde. Tuetu kudiamu bulunda ne bantu, kumanya muakulu wabu, kulonga kabidi nabu ne Bible. Panyima pa matuku, muakunyanyi William ne mukajende Muriel bakajikija pabu mu kalasa ka Gilada. Bakabatuma muaba wanyi wa kale umvua nyisha: mu Kenya.

Bidimu muanda-mukulu kupita anu bu mu mupodi wa dîsu, meme kutuilangana kabidi ne Jean Hyde ku mpungilu uvua ne bantu bafumine mu matunga a bungi uvua muenzekele mu New York mu tshidimu tshia 1958. Tuetu kubangulula kabidi bulunda buetu, e kulayangana bua kuselangana. Ke kungumbushabu mu Maurice buobu kuntuma mu Japon bua kuenzelamu mudimu wanyi wa bu-misionere, nunku tuetu kuselangana ne Jean muine amu mu 1959. Nunku tuetu kutuadija tshikondo tshisheme tshitambe tshia mudimu wetu wa bu-misionere mu tshimenga tshia Hiroshima mutshivua pinapu anu tshisumbu tshimue tshia bantu bakese. Lelu’eu, mu tshimenga atshi mukadi bisumbu 36.

Dilayangana ne ditunga dia Japon

Mu bungi bua bidimu, masama akavua atukuatakuata akatungunuka ne kunemesha mudimu wetu wa bu-misionere bujitu, ndekelu wa bionso tuetu kumona ne: bivua bimpe kumbuka mu Japon bua kuya kusombela mu Australie, ditunga dia ba Jean. Dituku dituakumbuka mu Hiroshima divua dituku dia dibungama. Pa tshibumba tshia ku ngala wa kawulu, tuakalayangana ne balunda betu bonso bananga, tuamba ne: sayonara, mmumue ne: nuashala bimpe!

Mpindieu tudi basombele mu Australie, batungunuke ne kusadila Yehowa ne etu makanda onso makese atudi bashale nawu pamue ne tshisumbu tshia Armidale mu buloba bua Nouvelle-Gales du Sud. Tudi ne disanka dingi mutudi bambuluishe bantu bapite bungi mu bidimu bitue ku 80 bijima bua kupetabu pabu bubanji bua bulelela bua bena Kristo! Ndi mumone mudi mudimu wa dilongesha dia Bible mutante dikema, ndimuena nkayanyi dikumbana dia mianda minene ya malu a mu nyuma. Kakuena muntu nansha umue anyi kasumbu ka bantu badi mua kudikokola mu tshiadi bua dikumbana dia malu aa nansha. Bushuwa, bua kuambulula mêyi a mufundi wa Misambu, “mudimu eu ngua Yehowa, udi bualu bua kukema ku mesu kuetu.”​—Musambu 118:23.

[Tshimfuanyi mu dibeji 28]

Muakunyanyi George ne ka-mashinyi kavua nzubu wetu

[Tshimfuanyi mu dibeji 28]

Apa mvua ku Dijiba dia Victoria

[Tshimfuanyi mu dibeji 29]

Balongi ba mu bikadilu bakateleja muyuki wa patoke mu Swaziland mu 1938

[Bimfuanyi mu dibeji 30]

Meme ne Jean dituku dia dibaka dietu mu 1959, ne lelu