Muntu ne muntu neasombe muinshi mua mutshi wende wa mfigi

DILEJI ntshintu tshitu bantu bakeba bikole mu tshikondo tshia luya mu matunga a mu Asia (Moyen-Orient). Bantu batu basue mutshi wonso utu ubakuba ku munya, nangananga patuwu pabuipi ne nzubu. Bu mutu mutshi wa mfigi muikale ne mabeji manene ne matamba a mitshi malabale, utu ufila dileji dimpe menemene kupita mitshi pabuipi ne yonso ya mu matunga au.

Bilondeshile mukanda kampanda, “batu bamba ne: dileji [dia mutshi wa mfigi] ndipite dia ntenta.” (Plants of the Bible) Mitshi ya mfigi ivua ku mielelu ya madimi a mvinyo mu Isalele wa kale ivua ipetesha babidime muaba mulengele wa kuanji kuikishila.

Ku dilolo kunyima kua munya mukole, bena mu dîku bavua basomba pamue muinshi mua mutshi wa mfigi bua kuyikila. Mutshi wa mfigi utu kabidi upetesha benawu tumuma tushême tua bungi. Ke bualu kayi mu tshikondo tshia Mukalenge Solomo, kusomba muinshi mua mutshi wa mfigi kuvua kuleja kuikala mu ditalala, mu bupole ne kuikala ne bintu bia bungi.​—1 Bakelenge 4:24, 25.

Bidimu bia bungi kumpala, muprofete Mose ukavua muambe ne: Buloba Bulaya buvua ‘buloba bua mitshi ya mfigi.’ (Dutelonome 8:8) Batentekedi dikumi ne babidi bakafila bijadiki bia se: buloba abu buvua buimpe, pakapinganabu ne tumuma tua mfigi ne bikuabu bimuma mu tshitudilu tshia bena Isalele. (Nomba 13:21-23) Mu bidimu bia 1800, muena luendu mukuabu uvua muye kuendakana mu matunga a ku Asia (ku Moyen-Orient) wakamba ne: mutshi wa mfigi uvua umue wa ku mitshi ivua mitangalake bikole. Ke bua tshinyi Bible udi utamba kutela tumuma tua mfigi ne mitshi ya mfigi.

Mutshi udi ukuama tumuma misangu ibidi

Mutshi wa mfigi udi mua kutoloka miaba ya bungi, ne miji yawu mile itu yenza bua mutshi kaumi nansha mu bikondo bia mushipu mukole ku Moyen-Orient. Mutshi eu utu mushilangane ne mikuabu bualu tumuma tua kumpala tutu tupia mu ngondo muisambombo ne tua bungi tupia mu ngondo wa muanda-mukulu. (Yeshaya 28:4) Bena Isalele bavua ne tshibidilu tshia kudia tumuma  tua mu ngondo muisambombo tubishi, katuyi tumisha to. Kadi bavua bumisha tua mu ngondo wa muanda-mukulu bua kutudia tshidimu tshijima. Bavua batua tumuma tua mfigi tuvuabu bumisha atu bua kuenza mikata ya bijengu ivuabu bela imue misangu misa idibu babikila ne: amande. Mikata ivuabu benza ne tumuma tua mfigi etu ivua mimpe, idisha mubidi ne ya muenya wa bungi.

Abigayila mukaji uvua ne budimu wakapesha Davidi mikata 200 ivua mienza ne tumuma tua mfigi tutua. Kakuyi mpata, uvua mumanye bimpe ne: mikata ayi ivua biakudia bimpe bua bantu bavua mu dinyemakana. (1 Samuele 25:18, 27) Tumuma tua mfigi tuvua kabidi tuondapa amue masama. Bakangata tshitata tshia tumuma tua mfigi tutua, kutshilamikabu pa tshiûja tshivua tshikuate Mukalenge Hezikiya. Nansha muakumvuaye bimpe, Yehowa ke uvua mumuondape menemene. *​—2 Bakelenge 20:4-7.

Mu bikondo bia kale mu matunga avua pamue ne Mbuu wa Méditerranée bavua banyisha bikole tumuma tua mfigi tumisha. Cato (muena tshididi kampanda) wakambila bena tshipangu tshia banême tshia bena Lomo bua kuluangisha bena Carthage musangu muisatu bua kupeta mfigi. Mfigi miumisha ya mimpe menemene ivua ifumina mu buloba bua Carie, mu Asia Mukese. Ke bualu kayi bakinyika tumuma tua mfigi tumisha ne: carica mu muakulu wa Latin. Mu tshitupa tshia buloba tshimue tshimue etshi tshidi mu ditunga dia Turquie lelu, batshitu bapatulamu mfigi miumisha ya mimpe mitambe.

Babidime ba mu Isalele bavua batamba kukuna mitshi ya mfigi mu madimi a mvinyo, kadi bavua bakosa mitshi ivua kayiyi ikuama. Bu muvua buloba bua bufuke kabuyi bua bungi, bavua bakosa mitshi ivua kayiyi ikuama bimuma. Mu mufuanu wa Yezu wa mutshi wa mfigi uvua kauyi ukuama, muena madimi wakambila mudimi wa mvinyo ne: ‘Bidimu bikadi bisatu, ngakulua bua kukeba tumuma tua mfigi ku mutshi wa mfigi ewu, kadi tshiena ntusangana nansha. Uwukose! Udi unyangila buloba tshinyi?’ (Luka 13:6, 7, MML) Bu muvuabu bafutshisha bitadi bua mitshi ya bimuma mu tshikondo tshia Yezu, mutshi wonso uvua kauyi ukuama uvua utudisha makuta tshianana.

Bena Isalele bavua badia tumuma tua mfigi bikole. Ke bualu kayi pavua mitshi kayiyi ikuama bimpe (pamuapa bua mulawu wa Yehowa), dikenga dikole divua dikuata bantu. (Hoshea 2:12; Amosa 4:9) Muprofete Habakuka wakamba ne: ‘Bikala mutshi wa mfigi kauyi usampila ntonga, bikalaku kakuyi tumuma ku mionji ya mvinyo; biapanga mutshi wa olive kukuama, biapanga madimi kulua biakudia; kadi meme panyi nensanke mu Yehowa, nentumbile mu Nzambi wa lupandu luanyi.’​—Habakuka 3:17, 18.

Tshimanyinu tshia tshisamba tshipange ditabuja

Imue misangu mu Bible batu bakula bua tumuma tua mfigi ta mitshi ya mfigi mu tshimfuanyi. Tshilejilu, Yelemiya wakafuanyikija bena Yuda bena tshimuangi ba lulamatu ne tshisaka tshia tumuma tua mfigi tuimpe, tua mu ngondo muisambombo tuvuabu batamba kudia tubishi. Kadi wakafuanyikija bena tshimuangi bavua bapange lulamatu ne tumuma tua mfigi tubi, tuvuabu bimansha.​—Yelemiya 24:2, 5, 8, 10.

Mu mufuanu wa mutshi wa mfigi uvua kauyi ukuama, Yezu wakaleja muvua Nzambi muikale ne lutulu kudi tshisamba tshia bena Yuda. Anu  mutukadi bamone, wakalonda bualu bua muntu uvua ne mutshi wa tumuma tua mfigi mu budimi buende bua mvinyo. Bu muvua mutshi au kauyi mukuame tumuma munkatshi mua bidimu bisatu, wakasua kuukosa. Kadi mudimi wa mvinyo wakamuambila ne: ‘Mukalenge, uulekele tshidimu etshi; nenguipile, nenguele [bufuke]; biakuamawu mamuma, mbimpe; kadi bikalawu kauyi mukuame, uutape.’​—Luka 13:8, 9.

Pavua Yezu mufile mufuanu eu, ukavua muyishe bidimu bisatu, wenza muende muonso bua kusaka tshisamba tshia bena Yuda bua kuikala ne ditabuja. Yezu wakenza mudimu bikole, ‘wela bufuke’ ku mutshi wa mu tshimfuanyi (tshisamba tshia bena Yuda), bua kuupetesha mushindu wa kukuama bimuma. Kadi lumingu lua kumpala kua lufu luende, biakamueneka patoke ne: tshisamba tshionso tshivua tshibenge Masiya.​—Matayo 23:37, 38.

Yezu wakakula kabidi mukuabu musangu bua mutshi wa mfigi bua kumvuija ngikadilu mubi wa mu nyuma uvua nende tshisamba atshi. Pavuaye mu luendu umbukila ku Betania mutangile ku Yelushalema matuku anayi kumpala kua lufu luende, wakamona mutshi wa mfigi uvua ne mabeji a bungi kadi kauyi bimuma. Bu mutu pa tshibidilu tumuma tua mfigi tupatuka pamue ne mabeji, imue misangu mene kumpala kua mabeji kusampilawu, tudi mua kuamba ne: mutshi au kauvua mua kukuama to.​—Mâko 11:13, 14. *

Anu bu mutshi wa mfigi uvua kauyi wela tumuma kadi muikale umueneka muimpe, tshisamba tshia bena Yuda tshivua ne tshimuenekelu tshia dishima. Benamu kabavua bapatula mamuma avua mua kusankisha Nzambi to, kubengabu ne Muanende. Yezu wakela mutshi wa mfigi uvua kauyi mukuame au mulawu, dituku diakalonda, bayidi kumonabu mutshi au mumane kuuma. Mutshi muume au uvua uleja mushindu walua Nzambi kubenga bena Yuda bua kabikadi tshisamba tshiende tshisungula to.​—Mâko 11:20, 21.

‘Yilayi ku mutshi wa mfigi’

Yezu wakangata tshilejilu tshia mutshi wa mfigi bua kutulongesha bualu bua mushinga mukole pa bidi bitangila dikalaku diende. Wakamba ne: ‘Nuyile lusumuinu lua mutshi wa mfigi; patoloka lutonga luawu lutekete, pasampila mabeji alu, nenumanye ne: tshidimu tshia mayowa tshidi pabuipi; nunku nuenu kabidi, panuamona malu aa onso, nenumanye ne: Yeye udi pabuipi, udi kumbelu menemene.’ (Matayo 24:32, 33) Mabeji a mutshi wa mfigi a mâyi a matamba engelela mubidi atu tshimanyinu tshinene tshia muvu wa luya. Bia muomumue, mulayi wa Yezu munene udi mu Matayo nshapita wa 24, Mâko nshapita wa 13 ne mu Luka nshapita wa 21 udi ujadika patoke dikalaku diende mpindieu bu mfumu wa Bukalenge bua mu diulu.​—Luka 21:29-31.

Bu mutudi mu tshikondo etshi tshinene tshia mianda ya bantu, tudi bushuwa basue kupetela dilongesha ku mutshi wa mfigi. Tuetu benze nanku ne bashale batabale mu nyuma, netutekemene bua kumona muakumbana dilaya dinene edi: ‘Nebashikame, muntu ne muntu, muinshi mua muonji wende wa tumuma tua mvinyo ne muinshi mua mutshi wende wa mfigi; kakuena muntu wabakuatshisha buôwa; bualu bua mukana mua Yehowa wa misumba muakamba nunku.’​—Mika 4:4.

[Mêyi adi kuinshi]