Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tudi bapete masanka a bungi bua mutuakashala ne lungenyi lua bu-misionere

Tudi bapete masanka a bungi bua mutuakashala ne lungenyi lua bu-misionere

Malu a mu nsombelu

Tudi bapete masanka a bungi bua mutuakashala ne lungenyi lua bu-misionere

MALONDA KUDI TOM COOKE

Dilolo divua dimpe diakanyanguka pakadila tshingoma. Masashi atambakanangana mu mitshi ya mu ka-budimi kavua mu mpata muetu. Bualu buvua tshinyi? Katupa kakese kunyima tuetu kumvua ne: mbatonkole bukalenge bua ditunga dia Ouganda, jenerale wa basalayi Idi Amin ke uvua mubunyenge. Tuvua mu tshidimu tshia 1971.

BUA tshinyi meme ne muena kuanyi Ann tuvua balue muaba wa ndululu wa mu Afrike eu petu bashiye ditalala ndambu mu Angleterre? Ndi mmona ne: ntu bu utu ne tshipedi tshia kuanji anu kutetaku malu onso andi mmona, kadi ntshilejilu tshia baledi banyi tshia tshisumi bua mudimu wa Bukalenge tshiakamfikisha ku dikala ne lungenyi lua bu-misionere.

Ntshidi mvuluka pakapetangana baledi banyi bua musangu wa kumpala ne Bantemu ba Yehowa mu ngondo wa muanda-mukulu wa tshidimu tshia 1946, dituku divuaku munya mubi. Bakimanyina ne bantu babidi abu lua ku tshibi tshia kumpala kua nzubu e kuyikila nabu mutantshi mule be. Bantu babidi abu: Fraser Bradbury ne Mamie Shreve, bavua anu baya bapingana misangu ya bungi; kadi panyima pa ngondo mikese tshianana nsombelu wa mu dîku dietu kushintulukaye bikole.

Tshilejilu tshia dikima tshia baledi banyi

Baledi banyi bavua benza midimu ya bungi ya malu a tshinsanga. Tshilejilu, matuku makese kumpala kua kubangabu kulonga Bible, foto ya mu bunene ya Winston Churchill yivua milamika mu nzubu muetu. Dîba dia masungulangana a kunyima kua mvita, kumbelu kuetu ke muaba uvua bena tshisumbu kampanda tshia tshididi (Conservative Party Committee) ba tshitupa tshietu atshi benzela bisangilu biabu. Mu dîku dietu tuvua kabidi malanda ne bantu banene ba mu ma-ekeleziya ne ba malu a patupu. Nansha mumvua amu ne: bidimu tshitema tshikondo atshi, ngakamona muvua balela betu bumvua bibi pakamanyabu ne: tukavua tulua Bantemu ba Yehowa.

Tshilejilu tshia dikima ne didifila dia muoyo mujima tshia Bantemu batuvua nabu biakasaka baledi banyi bua kuditua mu mudimu wa diyisha. Matuku makese tatu kubanga kuenza miyuki pambelu ku biamu bivua bidiundisha mêyi muaba wa tshisalu tshinene uvua mu musoko wa Spondon utuvua basombele, tuetu bana bende bimanyine miaba ivua bantu mua kutumona bambule Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous! Tshidibi mvua bu wa kubuela mu buloba pamvua mmona balongi ba mu tulasa tuetu balua kundi.

Tshilejilu tshilenga tshia baledi betu tshiakasaka yaya Daphne bua kutuadija bumpanda-njila. Wakabuela mu Tshilongelu tshia Bible tshia Gilada tshia Watchtower mu tshidimu tshia 1955, buobu kumutuma misionere ku Japon. * Kadi muakunyanyi wa bakaji Zoe wakalekela yeye kusadila Yehowa.

Meme ngakalonga mu kalasa mua kufunda ne kuzola bimfuanyi mu mikanda. Matuku au tshilumbu tshinene tshivua tshikunze munkatshi mua balongi nanyi tshivua anu tshia dibuela dia mu busalayi ku bukole. Pangakabambila ne: kuondo kanyi ka muoyo ka buena Nzambi kavua kambengesha busalayi, bavua bamona anu bu bilele. Muanda eu wakampetesha mushindu wa kuikala nyikila ne bamue ba kudibu pa malu a bungi a mu Bible. Abidi mmale asatu mmîpi, buobu kungela mu buloko bua ngondo 12 anu bua busalayi bumvua mubenge abu. Mulongi mukuabu wa bakaji utuvua nende mu tshilongelu tshietu uvua wanyisha bua kuteleja mukenji wa mu Bible wakalua mukajanyi. Kadi Ann muine au anji anulondele pende yeye nkayende muakamanyaye bulelela.

Muakafika Ann ku dimanya bulelela

“Bena mu dîku dietu kabavua batendelela to, ke bualu kayi tshivua mutambule mu tshitendelelu nansha tshimue to. Kadi mvua musue kumanya malu a Nzambi, nunku mvua nya ne balunda banyi mu bitendelelu bionso muvuabu baya. Ngakapeta dijinga dikole dia kumanya malu a mu Bible pamvua mbakula malu mu miyiki ivua Tom ne Ntemu mukuabu bayikila ne balongi bakuabu mu tulasa. Biakantonda pakelabu Tom ne Ntemu mukuabu mu buloko anu bua dibenga dia mudimu wa busalayi.

“Tuetu kutungunuka ne kufundilangana mikanda ne Tom pavuaye mu buloko, nunku dijinga dianyi dia kumanya Bible kukoladi. Pangakaya ku Londres bua kutungunuka ne tulasa, ngakitaba bua kulonga Bible ne Muriel Albrecht. Muriel ukavua mumane kuenza mudimu wa bu-misionere mu ditunga dia Estonie, nunku yeye ne mamuende bavua bankankamija bikole. Kunyima kua mbingu mikese, ngakabanga kubuela mu bisangilu ne kuimana pambelu pa gare wa Victoria bua kufila Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous!

“Mvua mbuela mu tshisumbu tshia Southwark tshia ku Sud kua Londres. Muvua bana betu bavua banemeka malu a mu nyuma bikole ba mu matunga mashilangane, kadi bavule ba kudibu bavua bapele. Nansha mumvua muenyi, bavua bangangata anu bu muanabu menemene. Dinanga divua mu tshisumbu atshi ke diakandeja menemene ne: mvua mupete bulelela, ke meme kutambula mu tshidimu tshia 1960.”

Bipatshila bimue, kadi malu alua kushintuluka

Patuakaselangana ne Ann pashishe mu tshidimu tshia 1960, tuvua tujinga bua kubanga mudimu wa bu-misionere. Kadi malu akalua kushintuluka pakapeta Ann difu. Kadi nansha panyima pa diledibua dia muanetu wa bakaji Sara, tutshivua anu ne dijinga dia kuenza mudimu mu ditunga divuabu dijinga dikole ne bamanyishi ba Bukalenge. Ngakatuma mikanda ya dilomba dia mudimu mu matunga a bungi, ndekelu wa bionso, mu ngondo muitanu wa tshidimu tshia 1966, meme kupeta mukanda mufume ku Tshibambalu tshinene tshia malu a tulasa tshia ditunga dia Ouganda undeja muvuabu bangitabile bua kungangata ku mudimu. Tshikondo atshi Ann uvua ne difu dia muana muibidi. Bamue bavua bamona ne: kabivua bia meji bua kuenza luendu lua nanku to. Tuakayikila ne doktere wetu, yeye kutuambila ne: “Nuenu basue kuya, ndayi kumpala kua difu dia mukajebe kukumbajadi ngondo muanda-mutekete.” Ke bualu kayi, tuakumbuka diakamue e kuya mu Ouganda. Nenku baledi betu bakalua kumona Rachel (muanetu wa bakaji muibidi) anu pakavuaye mukumbaje mvula ibidi. Mpindieu utukadi bangate petu bankana, tualu kumvua bimpe mushinga uvua nawu muoyo wa didifile wa baledi betu ne tudi nabu ne dianyisha dikole.

Tuvua ne disanka kabidi ne dipampakana patuakafika mu Ouganda mu tshidimu tshia 1966. Ne tshipatukidi tshia mu ndeka, bifukibue bia mekala kabukabu bituvua bamone kutusankishabi bikole. Mibidi yabi ivua yengelela bimpe be! Tuakanji kusombela pabuipi ne tshimenga tshikese tshia Iganga tshivua muntatshi wa kilometre 50 ne tshimenga tshia Jinja tshivua muaba utu Musulu wa Nil mutuadijile. Bantemu batuvua nabu pabuipi mbavua mu kasumbu ka kule kavua mu Jinja. Gilbert ne Joan Walters ne Stephen ne Barbara Hardy ke ba-misionere bavua batangila kasumbu aku. Ngakalomba ku mudimu bua kuntumabu ku Jinja bua meme kumona mua kuambuluisha kasumbu aka. Katupa kakese kunyima kua diledibua dia Rachel, tuakaya ku Jinja. Tuakenza mudimu wa disanka pamue ne kasumbu kakese aku ka Bantemu ba lulamatu, kuoku kudiunda kulua tshisumbu tshinene tshibidi mu Ouganda.

Dîku dietu mu mudimu wa buambi ku ba-bende

Meme ne Ann tudi balue kumona ne: tuvua basungule muaba mulenga wa kukoleshila bana. Tuvua tuenza mudimu pamue ne ba-misionere ba mu matunga mashilangane, tutua tshisumbu tshietu tshipiatshipia mpanda bua kukolatshi. Tuvua banange bulunda bua bana betu ba mu Ouganda bavua balua kututangila ku nzubu njila ne njila. Nangananga Makumba Stanley ne mukajende Esinala Makumba bavua batukankamija bikole.

Kadi bavua balua kutuela dîsu kabavua anu bana betu nkayabu to, bualu kuvua kabidi nyama ya ditu ya mishindu kabukabu muaba utuvua. Biboko bia mu Musulu wa Nil bivua bipatuka butuku bilua pabuipi ne ku nzubu wetu. Ntshidi muvuluke bimpe mutuvua bapete nyoka wa moma wa bule bua metre 6 mu ka-budimi ketu. Misangu mikuabu tuvua tuya kumona nyama ya tshisuku mu mpangu ivuabu bayilamine, muine amu ntambue ne nyama mikuabu ivua itambakanangana muvuaye misue.

Patuvua tuya mu buambi, bantu ba miaba ayi bavua kabayi banji kumona kakalu ka kuendeshila bana ba pambidi bavua batumona bantu ba mushindu. Patuvua tuyisha ku nzubu ne ku nzubu, bana batekete bavua benda batulonda. Bantu bavua batubandila ne kanemu kuonso, balenga muana mutoke pambidi. Buambi buvua butusankisha bualu bantu bavuamu bavua bamanye malu. Tuvua tuela meji ne: bonso buabu bavua balua kubuela mu bulelela, bualu katuvua tutata bua kutuadija kulonga Bible ne bantu to. Kadi ba bungi bakapangila mua kulekela bilela biabu bivua bibengangana ne Mukanda wa Nzambi. Nansha nanku, ba bungi bakatumikila mikenji ya mu Bible ya bikadilu bia tshitembu, tshisumbu kudiunda kuyatshi kumpala. Mpuilu wetu wa tshijengu wa kumpala mu Jinja mu tshidimu tshia 1968 uvua bualu butambe bunene bua katshia tshisumbu atshi tshiatuadija. Ditambula mu Musulu wa Nil dia bamue batuvua balonge nabu Bible mbualu bulenga bututu katuyi banji kupua muoyo. Kadi ditalala dituvua nadi dikavua pa kutunyema.

Dikandika mudimu wetu diakashiya ditabuja ne lungenyi luetu mu diteta

Idi Amin, Jenerale wa basalayi, wakanyenga bukalenge bua Ouganda mu 1971. Kujukaku bimvundu bikole mu Jinja, pin’apu tuetu tunua tshiayi mu ka-budimi ka mu mpata muetu, malu kuenzeka anu mutudi babiumvuije ku mbangilu kua muyuki wetu eu. Munda mua bidimu bibidi biakalonda, bakipata tshitupa tshinene tshia bantu ba mu Asia. Benyi bavule bakadiumbukila, ke tulasa ne mpitadi kubuelabi mu lutatu lukole. Pashishe kuluabu kuela mukenji mukole wa ne: mbakandike mudimu wa Bantemu ba Yehowa mu ditunga. Bua kutuenzela bimpe, Tshibambalu tshia malu a Tulasa tshiakatutuma mu tshimenga tshikulu tshia Kampala. Diya mu Kampala diakatuambuluisha mu malu abidi. Bu muvuabu kabayi batumanyamu bimpe, tuvua tuenza midimu yetu kakuyi bualu. Kuvua kabidi mudimu wa bungi wa kuenza mu bisumbu ne mu buambi.

Brian ne Marion Wallace ne bana babu babidi bavua netu buonso mu kantu kaluka, kadi bakajinga pabu bua kushala mu Ouganda. Tuakanyisha bikole mudimu utuvua tuenza nabu pamue mu Tshisumbu tshia Kampala mu tshikondo tshikole atshi. Malu atuvua babale a bana betu bavua basadila mu matunga avuabu bakandike mudimu wa Bantemu akalua dîba adi dikankamija dinene kutudi. Tukavua tudisangisha bantu bakese bakese, kadi musangu umue ku ngondo tudisangisha bantu ba bungi menemene muaba kampanda wa madimi (Entebbe Botanical Gardens), tuvuija bisangilu abi bu bantu balue kuenza difesto kampanda. Bana betu ba bakaji batuvua balele bavua bamona malu au, basanka bikole.

Bivua bikengela budimu bua bungi patuvua tuyisha. Bualu pavuabu bamona batoke baya kumbelu kua bantu ba mu Ouganda bavua babatangila ne dîsu dibi. Ke bualu kayi tukavua tuyisha nangananga anu mu makazen, mu bibambalu kampanda, ne mu tumue tulasa tua iniversite. Mushindu umvua nyisha mu makazen uvua wa kuebeja bintu bimvua mumanye ne: kabivua kabidi bimueneka (bu mudi: nsukadi ne luosa). Pavua muntu udilakana bua tshivua tshienzeka mu ditunga, mvua mmuambila mukenji wa Bukalenge. Bivua bienda bimpe. Imue misangu tuvua tumvuangana ne muntu bua mpingane, kadi mmunshila bimue bintu bia kupana bivua kabitshiyi bimueneka.

Kadi tshikisu tshikavua tshienda tshimueneka miaba yonso ituvua. Bu muvua malanda a ditunga dia Ouganda ne dia Angleterre manyanguke bikole, bamfumu ba mbulamatadi bakabenga bua meme kutungunuka ne mudimu. Ke bualu kayi mu tshidimu tshia 1974, tuakalayangana ne bana betu binsonji bipueka. Nansha nanku, lungenyi lua bu-misionere kaluvua lutujike to.

Batangile ku Nouvelle-Guinée

Mu ngondo wa kumpala wa tshidimu tshia 1975, tuakaya kuenza mudimu mu tshidiila tshia Papouasie-Nouvelle-Guinée. Ke muakatuadija mudimu mulenga utuakenza mu bidimu muanda-mukulu mu tshitupa tshia Mbuu wa Pacifique etshi. Nsombelu wetu ne bana betu ne mu buambi uvua muimpe be!

Mu dîku dietu tutshidi tuvuluka matuku atuakenza mu Papouasie-Nouvelle-Guinée, bu mudi bikondo bituvua tuenza drama wa malu a mu Bible. Tuvua ne disanka dia bungi bualu tuvua tubuela mu dinaya dia drama mu mpungilu ya distrike tshidimu tshionso! Mêku a bungi a bana betu bavua basue malu a mu nyuma avua netu bulunda, nunku akambuluisha bana betu ba bakaji bikole. Ray Smith uvua mpanda-njila wa pa buende wakasela muanetu wa kumpala Sara, bubidi buabu kuluabu bampanda-njila ba pa buabu pamue ne ku mikalu ya tshidiila tshia Irian Jaya (tshibikila lelu ne: Papouasie, tshidi mu provense wa Indonésie). Bavua mu nzubu wa nsona; kadi Sara udi wamba ne: dîba dituye mupitshishe mu mudimu muine amu ditu dimulongeshe malu mimpe be!

Diya ne malu bilondeshile muyayawu

Dîba adi bikavua bikengela bua meme kulama baledi banyi. Kadi pamutu pa tuetu kupingana mu Angleterre, baledi banyi bakitaba bua kulua kusomba netu muaba utuvua, tuetu bonso kuya mu ditunga dia Australie mu 1983. Bakaya kusomba kabidi katupa kua muanetu wa bakaji Daphne utshivua mu Japon. Panyima pa lufu lua baledi banyi, meme ne Ann tuakalua bampanda-njila ba pa tshibidilu, mudimu wakatufikisha ku mudimu mukuabu undi mmona munkolele.

Tubanga anu bumpanda-njila matuku makese, buobu kututuma mu mudimu wa butangidi bua tshijengu. Katshia ku buana, mvua ngangata dikumbula dia mutangidi wa tshijengu bu bualu butambe bunene. Kadi mpindieu meme ke ukavua mutangidi wa tshijengu. Mudimu wa butangidi bua tshijengu wakalua kumueneka mudimu mupite mikuabu bukole ku yonso itukavua benze, kadi misangu mivule Yehowa uvua anu utukuatshisha mu mishindu mikuabu mipiamipia ituvua katuyi banji kumona.

Pakalua Muanetu Theodore Jaracz mu dikumbula dia zone mu Australie mu tshidimu tshia 1990, tuakamuebeja bua kutuambilaye ni tukavua bapite bukulakaje katuyi kabidi ne mushindu wa kuenza mudimu wa ku dîba ne ku dîba mu matunga a ku ba-bende. Wakatuebeja ne: “Kanuena mua kuya mu bidiila bia Salomon?” Nenku ndekelu wa bionso patukavua meme ne Ann ne bidimu 50 ne pa mutu, tuakaya muaba wetu wa kumpala wa mudimu wa bu-misionere.

Mudimu wa mu “Bidiila bia disanka”

Batu babikila bidiila bia Salomon ne: Bidiila bia disanka; nunku bidimu dikumi bitudi benze mudimu mu bidiila ebi bivua bidimu bia disanka. Meme ne Ann tudi bamone bulenga ne buimpe bua bana betu ba mu bidiila bia Salomon pamvuamu mutangidi wa distrike. Tuvua ne disanka dia muvuabu batuakidila bimpe be, muntu yonso nanyi lutulu pamvua nditatshisha bua kumvuija malu mu tshimvua ngela meji ne: mmuakulu wa mu bidiila bia Salomon (umue wa ku miakulu idi ne miaku mikese patupu).

Katupa kakese panyima pa difika dietu mu bidiila bia Salomon, baluishi bakajinga bua kutupangisha bua kuikala kubuela mu Nzubu wetu wa Mpuilu. Ekeleziya wa Anglikane wakafunda Bantemu ba Yehowa kua mbulamatadi ne: tshitupa tshikuabu tshia Nzubu wetu mupiamupia wa Mpuilu wa mu Honiara tshivua tshibuele mu lupangu luabu. Mbulamatadi kutua ku tshiabu, ke tuetu kuya ne tshilumbu etshi ku Kabadi Kanene. Diandamuna dia Kabadi aku ke divua mua kukosa ni tuvua ne bua kubumbula Nzubu mupiamupia wa Mpuilu au uvua ne miaba ya bantu 1 200 basomba bimpe.

Tshilumbu tshiakashala ku kabadi lumingu lujima. Pavuabu bakosa tshilumbu, bena lukuna betu bavua badileja ne dikamakama dionso bu ne: badi bababingisha. Pashishe muanetu Warren Cathcart mufumine mu Nouvelle Zélande uvua nzuji uvua utuakuila ku tubadi mu tshilumbu atshi wakabatuisha ne malu bumue ku bumue avua muntu kayi mua kuela mpata ne kupisha bionso bia bavua batufunde. Mu Disatu, lumu lua bualu lua kaya kule, ne kabadi kakuula tente ne banene ba tshitendelelu, banene ba mbulamatadi ne bana betu bena Kristo. Ndi mvuluka muvua bena ku kabadi benza tshilema mu dimanyisha divuabu bafunda. Bavua bafunda ne: “Mbulamatadi wa Bidiila bia Salomon ne Ekeleziya wa Yehowa wa mu Mélanésie.” Tuakabinga ku tubadi mu tshilumbu atshi.

Kadi, ditalala divua dienze bu dibuele mu Bidiila bia disanka kadiakanenga to. Meme ne Ann tuakabuela kabidi mu lutatu lua tshimvundu ne tshikisu tshiakajulabu kudi basalayi bavua bajinga kunyenga bukalenge bua bidiila abi ku bukole. Diluishangana dia bena bisa bishilangane diakakebesha mvita ya bena ditunga dijima. Dia matuku 5 a ngondo muisambombo 2000, bakatonkola mbulamatadi wa ditunga, kukuatabu Tshimenga tshikulu kudi basalayi ba mvita. Tuakakidila bantu bavua bashale kabayi kabidi ne nzubu e kubateka ku Nzubu wetu wa Mpuilu. Bamfumu bavua bakema bikole pavuabu bamone bana betu bena Kristo ba mu bisa bivua biluishangana basombe bu bena dîku dimue mu ditalala ku Nzubu wa Mpuilu. Ndiyishapu kayi bulengadi nunku divuabu bapete!

Nansha bena mvita bine bavua banemeka pabu ngikadilu wa Bantemu ba Yehowa wa dibenga kubuelakana mu mvita ya bisa ayi. Ke tshiakatuambuluisha bua kufikisha komanda mukuabu wa basalayi ku ditabila mashinyi avua ne mikanda yetu ne bintu bikuabu bua kuyawu muaba uvua kasumbu kakese ka bana betu bavua bashale luseke luvua basalayi bavua baluishangana ne ba luseke lutuvua. Patuakamona mêku a bana betu batuvua katuyi ne mushindu wa kumonangana nabu munda mua ngondo mivule, ndi ngela meji ne: kakuvua muntu uvua mushale kayi mupuekeshe binsonji to.

Kudi malu a bungi a kulejila dianyisha

Patudi tupingaja meji ku nsombelu utuvua nende mu mudimu wa Yehowa, tudi tuvuluka malu mapite bungi atudi ne bua kulejila dianyisha dietu. Bu mutudi baledi, tudi ne disanka dia kumona bana betu ba bakaji ne babayabu Ray ne John batungunuka ne kusadila Yehowa ne lulamatu. Mbatuambuluishe bikole mu mudimu wetu wa bu-misionere.

Munda mua bidimu 12 bikadi bipite, meme ne Ann tuvua bapete diakalenga dia kusadila ku biro bietu bia mu bidiila bia Salomon, ne tshikondo atshi ke tshituvua bamone muvua bungi bua bamanyishi ba Bukalenge ba mu bidiila bia Salomon bubanda buvula njila ibidi, bupita too ne pa bantu 1 800. Matuku mashale aa, meme kupeta kabidi diakalenga dikuabu dia kuya kabuela mu Kalasa ka bena mu Komite ya filiale ku Patterson mu New York. Bushuwa, tudi ne disanka bua nsombelu muimpe udi mutupeteshe mabenesha a bungi bua mutuakashala balame anu lungenyi lua bu-misionere.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 10 Tangila tshiena-bualu tshia “Nous sommes toujours allés de l’avant,” mu Tshibumba tshia Nsentedi (Mfual.) tshia dia 1 Lumungulu 1977.

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Dituku dia dibaka dietu mu 1960

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Mu Ouganda, Stanley ne Esinala Makumba bavua bakankamija dîku dietu

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Sara udi ubuela mu kazubu ka bena mutumba

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Dizola dia bimfuanyi diakangambuluisha bua kulongesha bena mu bidiila bia Salomon

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Mu bisangilu mu tshisumbu tshia kule tshia mu bidiila bia Salomon

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Dîku dietu lelu