Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

“Mitshi ya Yehowa idi miule tente ne tshitelele”

“Mitshi ya Yehowa idi miule tente ne tshitelele”

Bulenga bua bifukibua bia Yehowa

“Mitshi ya Yehowa idi miule tente ne tshitelele”

UKADIKU muimane mu ditu kampanda padi nsese ya dîba itua munkatshi mua mitshi milemile anyi? Uvuaku mumvue lupepele lututa mu mabeji a mitshi ayi anyi?​—Yeshaya 7:2.

Mu bimue bitupa bia buloba, mu tshikondo kampanda tshia tshidimu, mabeji a mitshi mishilashilangane atu ashintuluka, angata mubidi mukunze, wa manyi-manyi mutokoloke anyi mutuile ne mibidi mikuabu kabidi. Bidi bimueneka anu bu se: ditu ndikuate mudilu! Bualu ebu budi bupetangana ne lungenyi elu: ‘Bandishayi mêyi enu mu kuimba kua misambu, nuenu mikuna, ditu ne mitshi yonso idimu!’​—Yeshaya 44:23. *

Tshitupa tshinene tshia bisatu tshia buloba ntshienza ne metu. Metu ne bintu bionso bidi ne muoyo bidimu bidi bitumbisha Mubienji ne Mufuki wabi Yehowa Nzambi mu mushindu mulenga. Mufundi wa misambu wakimba ne: ‘Tumbishayi Yehowa nuenu mitshi idi ikuama mamuma ne mitshi ya cèdre yonso.’​—Musambu 148:7-9.

Mukanda kampanda udi wamba ne: “Mitshi idi ne mushinga wa bungi bua muoyo wa muntu ne kabidi idi ikumbaja majinga a ku mubidi ne mmilenga kumona.” (The Trees Around Us) Metu adi akuba, alama ne alengeja mâyi adi bantu banua. Mitshi idi kabidi itata kapepe ikalengeja. Ku diambuluisha dia ngenzelu udibu babikila mu mfualansa ne photosynthèse, selile idi mu mabeji idi ikudimuna tshidibu babikila ne: dioxyde de carbone, mâyi, nsese ya dîba ne bintu bikuabu mu bidishi kampanda ne mu kapepe kimpe (anyi oxygène).

Ditu ke muaba mutambe buimpe utudi mua kubandila bulenga bua mitshi ne mushindu muimpe udibu bayenze. Mitshi minene ya tutakuja ke itu itamba kukemesha mu metu. Muinshi muayi mudi mutoloka mishilu, mionjionji mishilashilangane, mitshi mikese, bisonsa ne mukuatakana bilembualembua. Bintu bionso ebi bidi bitoloka ne bikolela muinshi mua dileji dia mitshi, bipeta tshitelele tshidi muitu.

Mu metu makuabu mudi mabeji atutuka bikole ku mitshi, mabeji matue ku miliyo 25 adi mua kumata mu hektare umue wa buloba bua ditu ku ndekelu kua tshidimu. Ntshinyi tshidi tshienzekela mabeji aa? Bishishi, bowa, misanda ne bintu bikuabu bidi bishintulula mabeji onso aa mu bintu bidi biambuluisha bua kufukisha buloba. Bulelela, kakuena tshintu nansha tshimue tshidi tshijimina padi bintu bidi bienza mudimu ebi bidi kabayi bimanyike bilongolola buloba bua bintu bikuabu bimone mua kutoloka.

Muinshi mua mabeji mume, buloba bua ditu mbuule tente ne bintu bidi ne muoyo. Bilondeshile mukanda wa The Forest, “tudi mua kupeta bintu bidi ne muoyo 1 350 . . . mu katupa ka buloba ka bunene bua santimetre 30 ne buondoke bua santimetre 2,5 ne katuena tubala mu bintu ebi tuntu tua muoyo tudi katuyi mua kumueneka ku mêsu kadi anu ku mikroskope tudi mu dianza dionso dia buloba.” Mu metu mudi kabidi bintu bidi bidikoka panshi, nyunyi, bishi ne nyama minene. Nnganyi utudi mua kutumbisha bua bulenga bua bintu bionso bishilashilangane ebi? Mu mushindu muakanyine, Mufuki wa bintu ebi udi wamba ne: ‘Bualu bua nyama yonso wa muitu nguanyi, bimuna bia pa mikuna tshinunu mbianyi kabidi.’​—Musambu 50:10.

Nzambi mmufuke nyama mikuabu ne bukokeshi bua kulala tulu tukole tshikondo tshia mashika makole bua kupanduka ku mashika a mu muvu wa hiver ne bikondo bile bidiyi kayiyi mua kupeta biakudia. Kadi ki nyama yonso idi ne bukokeshi bua kulala tulu tshikondo tshile nunku to. Nansha munkantshi mua muvu wa hiver, udi mua kumona tshisumbu tshia nyama ya ngulungu yenda itumpika mu mpata. Nyama ya ngulungu kayitu ilala tulu mutantshi mule mu bikondo bia mashika anyi kayitu ilama biakudia to. Kadi itu ikeba, idia ntonga ya mitshi anu muudi mua kubimona mu tshimfuanyi etshi tshia mu Allemagne.

Bible udi wakula bikole menemene bua bikunyibua. Bilondeshile dibadika kampanda diakenzabu, Bible udi utela bikunyibua bishilashilangane bitue ku 130, munda amu muikale mishindu ya mitshi mitue ku 30. Mumanyi wa malu a bikunyibua Michael Zohary wakela nseke pa bualu ebu wamba ne: “Nansha mu mikanda ya malu a tshianana, muntu kêna mua kupeta bungi bua misangu idibu batela bikunyibua bidi biambuluisha mu nsombelu mishilangane bupite bungi bua bikunyibua bidibu batela mu Bible.”

Mitshi ne metu mmapa malenga a kudi Mufuki wa dinanga. Bulelela, wewe muikale ukadiku mumane kupitshila mu ditu, udi mua kuamba pebe mêyi a buena adi mufundi wa misambu mufunde ne: ‘Mitshi ya Yehowa idi miule tente ne tshitelele, mitshi ya cèdre ya mu Lebanona yakatentuleye. Nyunyi idi yibakamu masua ayi.’​—Musambu 104:16, 17.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 4 Tangila Kalandriye ka Bantemu ba Yehowa ka tshidimu tshia 2004, ngondo wa kumpala ne muibidi.

[Kazubu/​Bimfuanyi mu dibeji 9]

Mutshi wa bimuma udi utamba kukemesha ku mitshi ya mu Moyen Orient mmutshi wa amande. Ku ntuadijilu kua tshidimu, mutshi wa amande udi ubika ku tulu tuawu ne wela bilongo ku mpalampala menemene kua mitshi mikuabu. Bena Ebelu ba kale bavua babikila mutshi wa amande ne: mutshi udi ubika, bakula bua mushindu utuwu wela bilongo kumpala kua dîba. Mutshi udi umueneka bu udi ubika ne nkotshi wa bilongo bia mubidi mukunzubile anyi mutoke.​—Muambi 12:5.

Munkatshi mua mishindu ya nyunyi mitue ku 9 000 idi mimanyike, mudi mishindu bu 5 000 idibu bateka mu mulongo wa nyunyi idi imba tusambu. Tusambu tuayi tudi tumvuika bimpe mu ditu dinene. (Musambu 104:12) Tshilejilu, nyunyi wa mushamusha utu ne tusambu tulenga ku matshi. Kanyunyi bu kasonji (anyi kasoshi) kafuane aka kadi pa tshimfuanyi apa, nkanyunyi kakese katu ne mubidi mufikuluke musambakane ne wa manyi-manyi ne wa mâyi a matamba katu kimba tusambu.​—Musambu 148:1, 10.

[Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Ditu dia mu Normandie mu France