Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Ku tusho tua muinshi mua buloba too ne ku Alpes ya mu Suisse

Ku tusho tua muinshi mua buloba too ne ku Alpes ya mu Suisse

Malu a mu nsombelu

Ku tusho tua muinshi mua buloba too ne ku Alpes ya mu Suisse

MALONDA KUDI LOTHAR WALTHER

Meme mumane kuenza bidimu bisatu bimueneka bile mu tusho tua muinshi mua buloba tua mu maloko a bakoministe mu ditunga dia Allemagne wa ku Est, mvua ne muoyo kulukulu bua kulabula budikadidi ne bua kupetangana ne dîku dianyi.

KADI tshivua mudilongolole bua kumona mpala uvua ukema wa Johannes, muananyi wa balume wa bidimu bisambombo to. Kavua mumone tatuende bidimu bisatu to. Mvua muenyi ku mêsu kuende.

Meme mvua musombe ne baledi banyi pantshivua muana, tshintu tshivua muananyi kayi mupete. Dîku dietu divua ne nsombelu wa disanka. Tuvua basombele mu tshimenga tshia Chemnitz, mu Allemagne, muvuabu bandelele mu tshidimu tshia 1928. Tatu kavua wamba patoke muvuaye kayi musue malu a nzambi to. Uvua wamba ne: mu Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, basalayi bena Kristo ba luseke lumue bavua bela basalayi ba luseke lukuabu “Nowele” mu dituku dia 25 dia Tshisua-munene, kadi batuadija kabidi mu dia 26. Uvua umona bitendelelu bu mushindu munene wa lubombo.

Ditabuja didi dipingana muaba wa dipanga ditekemena

Kadi diakalenga dianyi, tshivua mumone malu avua atekeshangana ku muoyo aa to. Mvita Mibidi ya Buloba bujima yakajika pamvua ne bidimu 17, ne kuvua kushale anu kakese bua buobu kungangata ku busalayi. Nansha nanku, kuvua nkonko ivua intonda mu mutu muanyi bu mudi: ‘Bua tshinyi badi bashipangana nunku? Nnganyi undi mua kueyemena? Nkuepi kundi ma kupeta bukubi bua bushuwa?’ Allemagne wa ku Est, mutuvua basombele, wakalua ku bukokeshi bua ba-sovietike. Ngenyi ya ba-koministe ya buakane, nsombelu umue, diambuluishangana ne bulunda yakakoka bantu bavua tshinyangu tshia mvita tshitshiokeshe. Matuku makese tshianana bantu aba bakedibua mâyi ku makasa, ki nkudi bitendelelu to, kadi kudi malu a tshididi.

Pamvua ngenda nkeba mandamuna mimpe a nkonko yanyi, mamu mukulu uvua Ntemu wa Yehowa wakangambila malu avuaye witabuja. Wakampesha mukanda wa malu a Nzambi Bible wakansaka bua kubala (bua musangu wa kumpala) Matayo nshapita wa 24 mujima. Mumvuija mimpe a mu mukanda avua aleja matuku etu aa bu ‘a ku nshikidilu kua tshikondo etshi,’ ne avua aleja kuvua ntatu ya bantu ifumina akandenga ku muoyo.​—Matayo 24:3; Buakabuluibua 12:9.

Ngakabanga kupeta mikanda ya bungi ya Bantemu ba Yehowa ne pamvua nyibala, ngakamona ne: mvua mupete bulelela bumvua nkeba ne mutshima umue. Ngakumvua disanka dia dikema pangakalonga ne: Yezu Kristo uvua mudie bukalenge mu diulu mu tshidimu tshia 1914, ne se: mu matuku makese emu neumbushe malu onso mabi bua kupesha bantu masanka. Tshintu tshikuabu tshinene tshingakapeta tshivua diumvuija dimpe dia mulambu wa tshia-bupikudi. Biakangambuluisha bua kusambila Yehowa ne muoyo mujima, ndomba luse. Mushindu udi Nzambi ubikila bantu mu Yakobo 4:8 wakandenga ku muoyo. Tudi tubalamu ne: ‘Semenayi pabuipi ne Nzambi ne yeye neasemene pabuipi nenu.’

Nansha mumvua ne disanka dia bungi bua tshitendelelu etshi, baledi banyi ne yayanyi bavua belakana bua kuitaba bimvua mbambila. Kadi bualu ebu kabuvua butekeshe dijinga dianyi dia kuya mu bisangilu bia bena Kristo bivua kasumbu kakese ka Bantemu kenzela pabuipi ne Chemnitz to. Kadi ngakakema bikole pavua baledi banyi ne yayanyi balue nanyi mu bisangilu musangu wa kumpala! Tuvua mu muvu wa mashika wa mu tshidimu tshia 1945 ne 1946. Pashishe, pakenzabu kasumbu ka Dilonga Bible mu tshimenga tshietu tshia Harthau, dîku dietu diakatuadija kubuelamu pa tshibidilu.

“Ntshidi anu muana”

Dilonga malu malelela a mushinga a mu Bible ne didisangisha pa tshibidilu ne bantu ba Yehowa biakansaka bua kulambula muoyo wanyi kudi Yehowa, ne ngakatambula mu dituku dia 25 ngondo muitanu wa tshidimu tshia 1946. Mvua ne disanka dia bungi pavua Tatu ne Mamu ne yayanyi babangishe kudiunda mu nyuma ne bonso basatu kulua Bantemu ba Yehowa ba lulamatu. Yaya utshidi Ntemu wa tshitembu mu tshimue tshia ku bisumbu bia mu Chemnitz. Mamu ne tatu bakenzela Yehowa mudimu ne lulamatu too ne ku lufu luabu. Mamu wakafua mu tshidimu tshia 1965, tatu mu tshidimu tshia 1986.

Ngondo isambombo panyima pa batismo wanyi, ngakatuadija kuenza mudimu bu mpanda-njila wa pa buende. Ke mbangilu wa nsombelu wa kuenza mudimu mu ‘[bikondo] biakane ne [bikondo] bidi kabiyi biakane.’ (2 Timote 4:2) Matuku ne ndepe, mushindu mukuabu wa kuenza mudimu wakamueneka. Bavua dijinga ne bamanyishi ba lumu luimpe ba ku dîba ne ku dîba mu tshitupa kampanda tshia kule tshia mu Allemagne wa ku Est. Meme ne muanetu mukuabu wa balume tuakalomba bua kuya, kadi ngakamona ne: tshivua mukumbane, ne tshivua mua kukokesha bua kuenza mudimu au to. Bu mumvua anu ne bidimu 18, mvua ndiumvua anu bu muvua Yelemiya udiumvua pakambaye ne: ‘Aka, Yehowa! Mona, tshiena mua kuakula bimpe, bualu bua ntshidi anu muana.’ (Yelemiya 1:6) Nansha mumvua ngelakana, bana betu bavua ne majitu mu tshisumbu bakangata dipangadika dia kutulomba bua kuanji kuya kuteta. Bakatutuma mu Belzig, tshimenga tshikese tshidi mu tshitupa tshia Brandenburg.

Bivua bikole menemene bua kuyisha mu Brandenburg, kadi ngakalonga malu a mushinga. Bamamu ba bungi bavua bangenda banene bakitaba mukenji wa Bukalenge, buobu kulua Bantemu ba Yehowa. Kadi ditaba diabu dia kulua Bantemu ba Yehowa divua dibengangana bikole ne bilele bia bantu ba muaba au ne bu muvuabu kabidi batshina tshintu tshipiatshipia tshionso. Bamfumu ba Katolike ne Mishonyi bakatuluisha bikole ne bakatushiminyina malu a bungi bua mudimu wetu wa kuyisha. Kadi bu mutuvua tueyemena Yehowa bua atulombole ne atukube, tuakambuluisha bantu bavua basue bua kuitaba bulelela.

Buluishi budi buvula

Tshidimu tshia 1948 tshiakalua ne masanka ne ntatu ituvua katuyi batekemene to. Tshia kumpala, bakantuma bu mpanda-njila mu tshimenga tshia Rudolstadt mu Thuringia. Ngakamanyangana ne bana betu ba balume ne ba bakaji ba lulamatu ba bungi, ne mvua musue kusomba nabu bikole. Disanka dikuabu dinene diakalua mu ngondo wa muanda-mutekete wa tshidimu atshi. Ngakasela Erika Ullmann, nsongakaji wa tshisumi tshia bungi umvua mumanye tshikondo tshingakabanga kubuela mu bisangilu mu tshisumbu tshia Chemnitz. Tuetu bonso tuakangata mudimu wa bumpanda-njila mu tshimenga tshietu tshia Harthau. Kadi kunyima, Erika kavua ne mushindu wa kutungunuka ne mudimu wa ku dîba ne ku dîba bualu bua masama ne bua malu makuabu.

Abi bivua bikondo bikole bua Bantemu ba Yehowa. Tshibambalu tshia Mudimu tshia mu Chemnitz tshiakanyenga karte ka kusumba naku biakudia bua kungenzeja bua kulekela kuyisha ne kukeba mudimu wa bianza wa mêba a bungi. Bana betu bavua ne majitu bakenza mudimu ne nsombelu wanyi eu bua mbulamatadi atuanyishe patoke. Bakatubengela dianyisha, ne mu dituku dia 23, ngondo muisambombo mu tshidimu tshia 1950, bakamfundila tshibawu tshia kufuta makuta anyi kubuela mu buloko matuku 30. Tuakalomba bua batangilule tshilumbu etshi, kadi kabadi kakulu kakabenga ne bakantuma mu buloko.

Muanda eu uvua anu uleja muvua buluishi mua kuvula. Ngondo mujima kayi muanji kukumbana, mu ngondo wa tshitema tshidimu tshia 1950, panyima pa bamane kutushiminyina malu bibi ku tudiomba, mbulamatadi wa ba-koministe wakakandika midimu yetu. Bu mutuvua tuvulangana lukasa ne katuyi tubuelakana mu malu a tshididi, bavua batuamba mutuvua batentekedi ba matunga makuabu a ku Mputu wa ku Ouest ne a mu Amerike, bavua benza “midimu mibi” basokomene mu tshitendelelu. Anu dituku divuabu batukandike adi ke divua mukajanyi mulele muana wa balume kumbelu, meme muikale mu buloko. Dîna dia muana divua Johannes. Nansha muvua muleleshi ukandamana, bampulushi ba mbulamatadi bakabuela mu nzubu ku bukole bua kukeba bintu bivua mua kubingisha malu avuabu batubanda nawu. Kadi kabakapeta tshintu nansha tshimue to. Nansha nanku, bakalua kubueja mutentekedi mu tshisumbu tshietu. Bualu ebu buakafikisha ku dikuata dia bana betu bonso bavua ne majitu, ne meme kabidi mu ngondo wa dikumi mu tshidimu tshia 1953.

Mu tusho tua muinshi mua buloba

Bakatupisha e kutufundila tshibawu tshia buloko tshia bidimu bisatu too ne ku bisambombo, tuakalonda bana betu bakuabu mu tusho tua muinshi mua buloba (tuvua ne manyanu ne bilembulembu) tua mu Nzubu munene wa Osterstein mu tshimenga tshia Zwickau. Nansha muvua nsombelu mubi menemene, mvua ne disanka dia bungi dia kudisangisha ne bana betu bavua bakole mu nyuma. Dipangila budikadidi kadivua diumvuija ne: tuvua tupangila biakudia bia mu nyuma to. Nansha muvuabu bakine ne bakandike Tshibumba tshia Nsentedi kudi mbulamatadi, tshibejibeji etshi tshivua tshibuela mu buloko too ne mu tusho tutuvua! Mushindu kayi?

Bamue bana betu bavua benza mudimu mu mine ya makala, muvuabu bapetangana ne Bantemu ba pambelu bavua babapesha bibejibeji. Pashishe bana betu aba bavua babueja bibejibeji mu buloko mu musokoku, ne ku diambuluisha dia mayele a dikema bafikisha biakudia bia mushinga bia mu nyuma kutudi. Mvua ne disanka dia bungi ne ngakakoleshibua bikole bua kumona muvua Yehowa ututabalela mu nsombelu eu!

Ku ndekelu kua tshidimu tshia 1954, bakatutuma mu buloko buvua buende lumu lubi bua mu tshimenga tshia Torgau. Bantemu bavua mu buloko ebu bakatuakidila ne disanka. Bavua bashale ne bukole mu nyuma too ne mu tshikondo atshi bualu bavua bambulula ku muoyo malu a bibejibeji bia Tshibumba tshia Nsentedi bia kale avuabu mua kuvuluka. Bakasankidila biakudia bia mu nyuma bipiabipia bikole be! Mpindieu, tuvua ne bua kubaleja malu atuvua balonge mu Zwickau. Kadi mmunyi mutuvua mua kubambilawu bu muvuabu bakandike bikole bua kuakula ne muntu mukuabu patuvua tuenda mu munya? Bana betu bakatupesha ngenyi milenga pa mushindu wa kuenza, ne tshianza tshikole tshia Yehowa tshivua tshitulombola. Bualu ebu buakatulongesha mushinga wa kulonga Bible pa tshibidilu ne kuelelapu meji patudi ne budikadidi ne mushindu wa kulonga.

Tshikondo tshia kuangata mapangadika manene

Tuakashala bashindame ne diambuluisha dia Yehowa. Tuakakema bikole bua muvuabu balekele bamue ba ku tuetu ku ndekelu kua tshidimu tshia 1956. Kakuena mushindu wa kumvuija disanka dituvua nadi pakakanguka biibi bia buloko to! Tshikondo atshi, muananyi ukavua ne bidimu bisambombo; mvua ne disanka dia bungi dia kupetangana ne mukajanyi bua tuetu kukolesha muanetu. Munkatshi mua matuku ndambu, Johannes wakangangata anu bu muenyi, kadi tuakalua kudia nende malanda makole.

Bantemu ba Yehowa ba mu Allemagne wa ku Est bavua mu tshikondo tshia ntatu mikole. Buluishi bua mudimu wetu wa bena Kristo ne mutuvua katuyi tudibuejakaja mu malu a tshididi bivua biumvuija ne: tuvua ne bua kuikala dîba dionso mu nsombelu wa buôwa: nsombelu muule tente ne njiwu, ditshina ne dipungi. Ke meme ne Erika kukonkonona nsombelu wetu bimpe mu disambila, ne tuetu kumona dijinga dia kuya kusombela muaba muimpe bua kubenga kufua ne tunyinganyinga. Tuvua basue kuikala ne budikadidi bua kuenzela Yehowa mudimu ne kudifundila bipatshila bia mu nyuma.

Mu tshidimu tshia 1957, tuakapeta mushindu wa kuya mu Stuttgart, mu Allemagne wa ku Ouest. Kuinaku kabavua bakandike mudimu wa kuyisha to, ne tuvua mua kudisangisha ne bana betu kakuyi bualu. Dikuatshisha diabu dia dinanga divua ditukolesha bikole. Tuakenza bidimu muanda-mutekete ne tshisumbu tshia mu Hedelfingen. Munkatshi mua bidimu abi, muanetu wakatuadija kalasa ne uvua wenda ukola mu nyuma. Mu ngondo wa tshitema wa tshidimu tshia 1962, ngakapeta disanka dia kubuela mu Kalasa ka Mudimu wa Bukalenge mu Wiesbaden. Mu kalasa amu, bakankankamija bua kuya ne dîku dianyi muaba uvuabu dijinga ne balongeshi ba Bible bavua bakula tshiena-Allemagne. Kuvua imue miaba mu Allemagne ne mikuabu mu Suisse.

Mu Alpes ya mu Suisse

Nunku, tuakaya mu Suisse mu tshidimu tshia 1963. Bakatulomba bua kuenza mudimu pamue ne tshisumbu tshikese tshia mu tshimenga tshia Brunnen, kumpenga kua dijiba dilenga dia Lucerne, munkatshinkatshi mua Alpes ya mu Suisse. Buetu tuetu, tuvua badimone anu bu mu mparadizu. Tuvua ne bua kuibidilangana ne tshiena-Allemagne tshivuabu bakula, nsombelu ne bikadilu bia bantu ba muaba au. Nansha nanku, tuakasanka bua kuenza mudimu ne kuyisha munkatshi mua bantu bavua banange ditalala. Tuakenza bidimu 14 mu Brunnen. Muanetu wa balume wakakolela mu tshimenga etshi.

Mu tshidimu tshia 1977, pamvua ne bidimu bitue ku 50, bakatulomba bua kuya kuenzela mudimu ku Betele wa mu Suisse (mu Thoune). Tuakangata mudimu eu bu diakalenga dia pa buadi ne tuakitaba ne dianyisha dionso. Meme ne mukajanyi tuakenza bidimu tshitema ku Betele, tudi tumona mudimu eu muikale ne mushinga wa bungi mu nsombelu wetu wa Buena-Kristo ne mu didiunda dietu dia mu nyuma. Tuvua kabidi ne disanka dia kuyisha pamue ne bamanyishi ba mu Thun ne ba misoko ivua kumpenga, tuenda tutangila ‘midimu ya kukema’ ya Yehowa: mulongo wa mikuna ya Alpes ya mu Berne mibuikidija kudi neje.​—Musambu 9:1.

Tudi tumuangala kabidi

Tuakamuangala kabidi mu tshidimu tshia 1986. Bakatulomba bua kuya kuenza mudimu bu bampanda-njila ba pa buabu mu teritware munene wa tshisumbu tshia Buchs ku Est kua Suisse. Musangu eu kabidi tuvua ne bua kuibidilangana ne nsombelu mukuabu. Kadi bu mutuvua ne dijinga dia kuenzela Yehowa mudimu muaba wonso, tuakabangisha mudimu mupiamupia, ne Yehowa wakatubenesha. Mvua ngambuluisha batangidi ba bijengu ku musangu, ntangila ne nkolesha bisumbu. Bidimu 18 bikadi bipite, ne tudi bapete malu a bungi a disanka mu diyisha muaba eu. Tshisumbu tshia mu Buchs ntshidiunde, tutu tuenzela bisangilu mu Nzubu wa Bukalenge mulenga, uvua mubanjija bidimu bitanu kumpala.

Yehowa mmutukuatshishe mu mushindu muimpe wa dikema. Tudi bapitshishe tshitupa tshilenga tshia muoyo wetu mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba, kadi katutu bapangile tshintu nansha tshimue to. Tudi ne disanka dia kumona muanetu wa balume, mukajende ne bana badibu balele, pamue ne mêku a bankana betu batungunuka ne kuendela mu njila wa Yehowa.

Pandi ntangila panyima, ndi ngumvua ne: kakuyi mpata, tudi benzele Yehowa mudimu mu ‘[bikondo] biakane ne [bikondo] bidi kabiyi biakane.’ Dienza mudimu wanyi wa Buena-Kristo ndimfikishe mu tusho tua muinshi mua buloba tua maloko a ba-koministe too ne ku mikuna milenga ya Alpes ya mu Suisse. Meme ne dîku dianyi katuena tunyingalala nansha musangu umue to.

[Kazubu mu dibeji 28]

“Bena tshibawu misangu ibidi” badi bashala bashindame mu dikengeshibua

Bavua bajinga kujikija bualu bua Bantemu ba Yehowa mu Allemagne wa ku Est, uvuabu babikila kabidi ne: République démocratique allemande (R.D.A.). Luapolo idi ileja ne: bakatuma Bantemu ba Yehowa bapite pa 5 000 mu tumponyi tua midimu mikole ne miaba mikuabu ya dikuata bantu bua mudimu wabu wa Buena-Kristo ne bualu bavua babenga kubuelakana mu malu a tshididi.​—Yeshaya 2:4.

Batu bakule bua bamue Bantemu bu “bena tshibawu misangu ibidi.” Bantemu batue ku 325 bavua mu maloko manene ne makuabu a bena Nazi. Pashishe mu bidimu bia 1950, bakabakuata ne kubelabu kabidi mu maloko kudi bena Stasi (Kasumbu ka Mbulamatadi wa R.D.A. ka Malu a muinshi muinshi). Nansha amue maloko akenza mudimu misangu ibidi: musangu wa kumpala bu maloko a bena Nazi ne pashishe bu maloko a bena Stasi.

Mu bidimu dikumi bia dikengeshibua dikole, kumbukila mu tshidimu tshia 1950 too ne mu tshia 1961, Bantemu ba Yehowa bapite pa 60 (bakaji ne balume) bakafua mu buloko bua dibakengesha, didia dibi, masama ne bukulakaje. Bantemu 12 bakapeta tshibawu tshia kushala mu buloko too ne ku lufu luabu, kadi bakalua kukepesha kuteka bidimu 15 bia buloko.

Lelu’eu, muaba uvuabu balombuela midimu ya bena Stasi (mu Berlin), kudi bimfuanyi bidi bileja bidimu 40 bia dikengeshibua dimanyike dia Bantemu ba Yehowa mu Allemagne wa ku Est. Foto ne malu a bamue bantu bidibu baleja muaba ewu bidi bileja dikima ne bukole bua mu nyuma bia Bantemu ba Yehowa bavua ne lulamatu mu dikengeshibua.

[Karte mu mabeji 24, 25]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

ALLEMAGNE WA KU EST

Rudolstadt

Belzig

Torgau

Chemnitz

Zwickau

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Nzubu wa Osterstein, mu Zwickau

[Mêyi a dianyisha]

Fotosammlung des Stadtarchiv Zwickau, Deutschland

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Meme ne mukajanyi Erika