Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

‘Tshikondo tshia mvula ne tshia mushipu kabiena bijika to’

‘Tshikondo tshia mvula ne tshia mushipu kabiena bijika to’

Bulenga bua bifukibua bia Yehowa

‘Tshikondo tshia mvula ne tshia mushipu kabiena bijika to’

MUNYA mmuteme bikole mu tshipela. Mu bikuabu bitupa bia buloba, dîba didi difila luya kunyima kua muvu wa hiver wa mashika makole. Bushuwa, luya lua dîba ke tshintu tshia kumpala tshidi tshienzeja bua se: kuikale munya ne mvula ne mivu.

Mivu itu ishilangana bilondeshile tshitupa ne tshitupa tshia buloba. Kadi mmunyi mutu mivu ikuambuluisha? Utuku musue tshitalela tshitu tshifila bukole tshia mu muvu wa printemps paudi umona mitshi ne bilongo bisampila anyi? Ntshinyi tshiutu umvua mêba onso malenga a dilolo mu muvu wa été? Utuku musue matuku a mu muvu wa automne mutu mabeji a mitshi mimpe ashintulula mekala anyi? Utuku umvua mioyo ituya paudi umona dîtu dijima dibuikila kudi neige anyi?

Ntshinyi tshitu tshienzeja mivu? Mu tshikoso, ndisendama dia buloba. Mulongo wabu wa pankatshi wa padibu budinyungulukila utu musendame mu degré mitue ku 23,5 mu diumvuangana ne luseke lua buloba ludi lutangile ku dîba padibu bunyungulukaku. Bu buloba kabuyi busendame, kakuvua mua kuikala mivu to. Kuvua ne bua kuikala anu munya anyi mvula bikondo bionso. Ebi bivua mua kunyanga bikunyibua ne bikondo bishilangane bia dinowa dia biakudia.

Dilondangana dia mivu didi dijadika ne: kudi Mufuki uvua muyilongolole. Mufundi wa Misambu wakambilamu bua Yehowa Nzambi ne: ‘Wewe wakapanda mikalu yonso ya buloba, wakafuka tshidimu tshia munya ne tshia mashika.’​—Musambu 74:17. *

Padi muntu pa buloba ulondesha bintu ebi bia mu diulu, bidi bimuambuluisha bua kumanya mivu. Pavua Nzambi ufuka mabulunge onso adi anyunguluka ku dîba, wakamba ne: ‘Bintu bidi bikenka bikale mulu mua diulu, bikale bua bimanyinu ne bua bikondo ne bua matuku ne bua bidimu.’ (Genese 1:14) Mu bule bua tshidimu, buloba budi bupitshila miaba ibidi padibu bunyunguluka ku dîba, ne padibu bufika miaba eyi, dîba didi dimueneka dijalame jajaja mu midi pa mutu pa muntu udi mu mushonyi wa ekwatere. Batu babikila bikondo bidi dîba dimueneka nunku eu ne: équinoxes, ne mu matunga a bungi équinoxes eyi itu ileja ntuadijilu wa muvu wa printemps ne wa automne. Mu tshikondo tshia équinoxes munya ne butuku bitu bule bua muomumue pa buloba bujima.

Dikalaku ne dituadija dia mivu kabiena anu bifumina ku dinyunguluka dia bintu bia mu diulu nansha. Mivu, munya ne mvula mbibuelakanangane bionso mu bintu bia bungi bidi biambuluisha bua kuikala ne muoyo pa buloba. Pavua mupostolo Paulo ne muenzejanganyi nende wa mudimu Bânaba bayukila ne bena mu Asia Mukese (ba bungi ba kudibu bavua bamanye bimpe mudimu wa dikuna ne wa dinowa), bakabambila ne: Nzambi ‘wakanupa mvula ne bidimu bia kuvudija biakudia bifume mu diulu, wakuuja mitshima yenu tente ne bidia ne disanka.’​—Bienzedi 14:14-17.

Dididisha dia bikunyibua ku diambuluisha dia nsese ya dîba (anyi photosynthèse) didi diambuluisha bikunyibua bia ku mikuna ne bia pa mâyi bua kuikala ne muoyo. Ku diambuluisha dia muanda eu, biakudia ne aba badi babidia ne bintu kabukabu bia muoyo bidiku badi babiambuluisha kudi bimuenekelu bia kulu (bu mudi munya ne mvula) mu mishindu mikole mua kumvuija. Paulo wakamba bimpe mudi Yehowa muenze bintu bionso ebi ne: ‘Buloba bua kumana kumina mvula wakaloka pa mutu pabu misangu ya bungi ne budi bumenesha midioko idi ikuatshisha bantu badibo babudimina, budi buangata disanka [anyi dibenesha] kudi Nzambi.’​—Ebelu 6:7.

Muaku “dibenesha” udi upeta diumvuija dikuabu wewe muanji kuimana kakese ne muele meji bua tshitu tshienzeka miaba itu muvu wa printemps ulua ne kapepe kimpe, mêba a munya male kupita a butuku, munya utema bikole ne mvula mimpe. Bilongo bidi bisampila ne bishi bipatuka miaba ivuabi mu muvu wa hiver, bidilongolole bua kukuamisha bikunyibua. Nyunyu bu mudi kasonji kaudi umona muaba eu itu ivulangana muitu ne ilengeja muaba udiyi ne mekala ne misambu, ne muitu muonso mukuatakana ne musangelu. Bintu bidi ne muoyo bidi bijukuluka, bilelangana tshiakabidi ne bikola. (Musambu wa Solomo 2:12, 13) Bualu ebu budi bufikisha ku tshikondo tshia dinowa ku ndekelu kua muvu wa été anyi wa automne.​—Ekesode 23:16.

Midimu ya Yehowa itu imuenekela bimpe menemene ku mushindu udiye muteke buloba, ke tshidi tshitupetesha munya ne butuku, mivu ne bikondo bia kukuna ne bia kunowa. Tudi batuishibue ne: kunyima kua muvu wa mushipu, muvu wa mvula utu ulonda. Bushuwa, Nzambi ke uvua mulaye ne: ‘Matuku onso adi bantu pa buloba, tshikondo tshia kukuna ne tshia kunowa, tshia mashika ne tshia luya, ne tshia mvula ne tshia mushipu, tshia munya ne tshia midima kabiena bijika to.’​—Genese 8:22, MMV.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 6 Tangila mu Kalandriye ka Bantemu ba Yehowa ka 2004, ngondo wa muanda-mutekete ne wa muanda-mukulu.

[Kazubu/​Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Ngondo udi utuambuluisha bua kuikala ne muoyo

Katshia ku kale, ngondo utu muambuluishe bantu ne mubakemeshe bikole. Kadi udiku witaba ne: ngondo udi ushintuluisha mivu anyi? Dikalaku dia ngondo didi diambuluisha buloba bua kushala busendame, mbuena kuamba ne: disendama dia mulongo wabu wa pankatshi. Andrew Hill mufundi wa malu a siyanse udi wamba ne: bualu ebu “budi ne mushinga wa bungi mu dikuamisha dia bintu pa Buloba bidi mua kuambuluisha bua kuikala ne muoyo.” Bu kuoku kakuyi ngondo mufuke wa bunene bua mushindu’eu bua kuambuluisha buloba bua kushalabu busendame, luya luvua mua kubanda bikole ne abi bivua pamu’apa mua kuvuija dikala ne muoyo pa buloba bualu buvua kabuyi mua kuenzeka to. Ke bualu kayi kasumbu kampanda ka bamanyi ba malu a bintu bia mulu kakamba ne: “Tudi ne bua kuamba ne: Ngondo udi wambuluisha bua kuakaja bimuenekelu bia kulu pa Buloba.”​—Musambu 104:19.

[Mêyi a dianyisha]

Ngondo: U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C./​Bart O’Gara

[Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Tumelu, Afrike wa ku Nord ne mu Arabie