Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Badi bakeba mbulamatadi muimpe

Badi bakeba mbulamatadi muimpe

Badi bakeba mbulamatadi muimpe

“Dieyemenangana dia matunga a buloba bujima didi dienda anu dikola ndilele mulongolongo wa ntatu pa buloba idi matunga kaayi mua kudijikijila owu nkayawu nansha. Anu matunga onso a buloba bujima menze mudimu pamue ke tuetu kufika ku dijikija malu a njiwu ne ntatu bidi bienda bivulangana mu bantu.”​—Ghulam Umar, mushikuluji wa malu a tshididi wa mu Pakistan.

LELU’EU buloba mbuule tente ne malu adi amueneka kaayi umvuika. Padi eku bintu bitule bipuwe, bantu bavule badi batata bikole bua kupeta tshiakudia. Lelu’eu udi bantu ne dimanya dia bungi mu malu a ordinatere, ba bungi badi ne lutatu bua kupeta mudimu muimpe. Nansha mudi bantu bamueneka ne budikadidi kupita muvuabu nabu kumpala, bantu miliyo mivule badi ne buôwa ne dipampakana. Tudi mua kuikala ne mishindu mimpe ya dilubuluka mu malu kampanda, kadi dikosangana dia mishiku ne dishipa dia mikenji miaba yonso mbifikishe bantu ba bungi ku diteketa mu mikolo.

Bungi bua ntatu idi mikuate bantu mbubapite mutu bikole kakuyi mushindu wa ditunga dimue, anyi mene a bungi kujikijawu ntatu. Ke bualu kayi bantu ba bungi badi bamba ne: bua ditalala ne bupole kuikalabi pa buloba, matunga onso adi ne bua kudisangisha ne kuenza buobumue mbulamatadi umuepele. Tshilejilu, Albert Einstein uvua ukankamija lungenyi elu katshia kuonso aku. Mu 1946, wakamba ne: “Ndi ngitaba ne muoyo mujima ne: bantu ba bungi pa buloba badi bajinga kusomba mu ditalala ne mu bupole . . . Dijinga dia bantu dia kuikala mu ditalala didi mua kukumbana anu bobu benze mbulamatadi wa buloba bujima.”

Kukadi kupite bidimu 50 mpindieu, dijinga edi dia mushinga mukole kadiena dianji kukumbana to. Tshikandakanda tshia Le Monde tshia ku Paris mu France tshidi tshiamba bua ntatu idi mikuate bantu mu bidimu bia 2000 ne: “Bidi bikengela kuasa bishimikidi bia malu a dilumbuluishangana, a dilombola ne a diela mikenji bua mbulamatadi wa buloba bujima ikale ne bukole bua kuambuluisha diakamue muaba kayi wonso pa buloba, mu mianda ya dishipangana dia bisamba. Bidi bikengela kuitaba lungenyi lua se: kubangila ku mpindieu Buloba bujima budi ditunga dimue.” Nnganyi peshi ntshintu kayi tshidi ne bukokeshi ne bukole bua kukumbaja bualu ebu bua bantu bikale ne ditalala mu matuku atshilualua?

Bulongolodi bua Matunga Masanga budiku mua kujikija tshilumbu etshi anyi?

Bantu ba bungi mbeyemene Bulongolodi bua Matunga Masanga (ONU) bua kufilabu ditalala pa buloba bujima. ONU ke mbulamatadi udi mua kufila ditalala dilelela ne bupole pa buloba anyi? Kakuyi mpata, kudi miyuki ya bungi ya bena tshididi idi yumvuika mimpe ne isaka bantu bua kutekemena malu mimpe. Tshilejilu, mu “Dimanyisha dia bidimu tshinunu” dia mu 2000 divuabu benze, bena mu Tshipangu tshinene tshia Bulongolodi bua Matunga Masanga bakangata dipangadika edi: “Netuenze muetu muonso bua kuepula bantu ba matunga etu ku mvita, ni nya munda mua ditunga peshi ya pankatshi pa matunga, idi mishipeshe bantu bapite pa miliyo 5 mu bidimu dikumi bidi bishale ebi.” Mêyi aa atu mafikishe bantu ne bisumbu bia bungi ku ditumbisha ne dianyisha ONU, ne ku dimupesha mu 2001 Difutu dia Nobel bua Ditalala. Pavua bena Komite wa Difutu dia Nobel ba mu ditunga dia Norvège batumbishe ONU nunku, bakamba ne: “anu Bulongolodi bua Matunga Masanga ke budi mua kufila ditalala ne diumvuangana pa buloba bujima.”

Nansha nanku, Bulongolodi bua Matunga Masanga buvuabu benze mu 1945 mbudilejeku mudibu mbulamatadi udi ne bukole bua kufila ditalala dilelela ne dia kashidi pa buloba anyi? Tòo, bualu lungenyi lua kukeba bua kudisankisha ne lua kukumbaja majinga a matunga adi menze buine bulongolodi abu ndubupangishe bua kukumbaja bipatshila biabu bivule. Mêyi a mufundi wa tshikandakanda kampanda adi aleja ne: bantu bakadi bamona ONU bu “tshintu tshidi tshileja patupu malu adi bantu bamba pa buloba bujima” ne “karne kabu ka malu a kuenza nkuule tente ne bilumbu bidibu bakuile bidimu ne bidimu kadi kabayi bafika ku tshipeta tshia nsongo.” Lukonko ludiku ndua se: dimue dituku matunga onso a pa buloba neadisangishe mu buobumue anyi?

Bible udi uleja ne: buobumue bua mushindu’eu nebuikalaku mu katupa kîpi emu. Mmushindu kayi wikalabi mua kuenzeka? Ne mbulamatadi kayi wikala mua kufila buobumue pa buloba? Bua kupeta mandamuna, suaku ubale tshiena-bualu tshidi tshilonda.

[Tshimfuanyi mu dibeji 3]

Einstein uvua ukankamija lungenyi lua kuenza mbulamatadi wa buloba bujima

[Mêyi a dianyisha]

Einstein: Foto wa U.S. National Archives