Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tuvua ne muoyo bua bukole bua Yehowa

Tuvua ne muoyo bua bukole bua Yehowa

Malu a mu nsombelu

Tuvua ne muoyo bua bukole bua Yehowa

MALONDA KUDI ERZSÉBET HAFFNER

Pakumvua Tibor Haffner bua se: bavua bangambile bua kumbuka mu ditunga dia Tchécoslovaquie, wakangambila ne: “Tshiakubalekela bakuipata mu ditunga nansha.” Pashishe yeye kuamba kabidi ne: “Wewe muanyishe, ndi nkusela ushala nanyi kashidi.”

MBINGU mikese patupu kunyima kua dingela dîyi bua kunsela edi dimvua tshiyi nansha muelele meji, bakansela mu dia 29 a ngondo wa kumpala 1938 kudi Tibor, muanetu muena Kristo wakayisha bena mu dîku dietu bua musangu wa kumpala. Dipangadika adi kadivua dia bilele to! Ntshivua mfuma ku dikumbaja bidimu 18, ne bu mumvua Ntemu wa Yehowa muyishi wa ku dîba ne ku dîba, mvua musue kuenzela anu Nzambi mudimu mu bidimu bianyi bia bunsonga. Ngakadila, kunyima meme kusambila. Kadi anu pangakalua kupuwa ke pangakajingulula ne: tshivua Tibor ujinga kungenzela atshi katshivua anu bualu buimpe patupu to, ne meme kulua kumona ne: mulume eu uvua munnange tshia bushuwa ke umvua musue kusomba nende.

Kadi bua tshinyi bavua bakeba kungipata mu ditunga? Pabi se mvua musombele mu ditunga divua diditambisha bua muvuadi ne bukalenge bua tshinsangansanga ne budikadidi bua ntendelelu. Kadi ndi ngela meji ne: mbimpe nganji kunuambila mushindu undi mukole.

Ngakaledibua mu dia 26 ngondo wa dikumi ne muibidi 1919, baledi banyi bavua bena Katolike ka bena Greke mu musoko wa Sajószentpéter mu ditunga dia Hongrie, mutantshi wa kilometre mitue ku 160 ku esete kua tshimenga tshia Budapest. Diakabi, tatu wakafua kumpala kua meme kuledibua. Kunyima kua matuku makese, bakasela mamu kudi tatu mukuabu ukavua mufuishe mukaji muikale ne bana banayi, nenku tuetu kuya mu Lučenec, tshimenga tshimpe tshivua musangu au mu Tchécoslovaquie. Mu tshikondo atshi, nsombelu wa mu dîku dia mamu muikale ne bana ba ku dibaka dikuabu kavua mupepele to. Bu mumvua muana wa mukala wa mu bana batanu, mvua ndimona anu bu uvua tshiyi wa mu dîku adi. Makuta avua bualu bukole bua kuapeta, mvua mupangile bintu bia ku mubidi, kupangila too ne bulami ne dinanga dia baledi.

Nnganyi udi ne diandamuna?

Pamvua ne bidimu 16, mvua ne nkonko mikole ivua indubakaja be. Ngakabala ne muoyo mujima muyuki wa Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, ne meme kukema bikole bua bantu bonso bavuabu bashipe kudi matunga mashidimuke avua adiamba muvuawu a bena Kristo. Kabidi mvua mumone basalayi benda bavulangana mu miaba ya bungi. Malu aa kaavua apetangana ne amvua mulonge mu tshitendelelu bua dinanga muntu nanyi to.

Ke meme kuya kumonangana ne nsaserdose mukuabu muena Katolike ne meme kumuebeja ne: “Mmukenji kayi utudi ne bua kutumikila tuetu bena Kristo, ngua kuya ku mvita ne kushipa bantu netu anyi ngua kubananga?” Bu muvua lukonko elu lumufikishe munda, wakangandamuna ne: uvua ulongesha malu avua bamfumu bavua ku mutu kuende bamuambile. Bualu bua muomumue buakenzeka pangakamonangana ne mpasata mukuabu wa bena Mishonyi ne pashishe munga muyishi wa bena Yuda. Tshiakapeta diandamuna nansha dikese! Kadi bavua bakema anu bua lukonko luanyi alu. Ndekelu wa bionso, meme kuya kumonangana ne mpasata muena Luther. Wakafika munda, kadi kumpala kua meme kumushiya, wakangambila ne: “Biwikala musue kupeta menemene diandamuna dia lukonko elu, ebeja Bantemu ba Yehowa.”

Ngakakeba Bantemu tshiyi mbamona to. Matuku makese kunyima pamvua mfuma ku mudimu mutangile ku nzubu, meme kumona tshibi tshia kuetu tshiunzulula kakese. Nsongalume mukuabu muimpe kumona uvua ubadila Mamu Bible. Diakamue muoyo kungambila ne: ‘Udi ne bua kuikala Ntemu wa Yehowa!’ Tuetu kubueja Tibor Haffner au mu nzubu ne meme kumuela lukonko luanyi. Pamutu pa kungandamuna bilondeshile mêyi ende yeye, wakandeja tshidi Bible wamba bua tshimanyinu tshia bena Kristo balelela ne bua matuku atuvua au.​—Yone 13:34, 35; 2 Timote 3:1-5.

Mu ngondo mikese patupu, tshiyi muanji kukumbaja bidimu 17, ngakatambula. Ngakela meji ne: bantu bonso bavua ne bua kuteleja bulelela ebu bua mushinga mukole bumvua mupete ne lutatu lua bungi. Ngakatuadija kuyisha ku dîba ne ku dîba, ebu ke bualu buvua bukole menemene mu Tchécoslovaquie ku ndekelu kua bidimu bia 1930. Nansha muvua mudimu wetu muanyishibue kudi mbulamatadi, bavua batuluisha bikole menemene kudi balombodi ba bitendelelu.

Ndi mpeta makenga a kumpala

Dimue dituku ku ndekelu kua tshidimu tshia 1937, tuvua tuyisha ne muanetu mukuabu wa bakaji mu musoko kampanda pabuipi ne Lučenec. Mutantshi eu bobu kutukuata e kutuelabu mu buloko. Mulami wa buloko kutuambila ne: “Nenufuile mu buloko emu,” pashishe kusakilaye tshibi tshia buloko bikole bua kutshikanga!

Patuakafika ku dilolo, bakasakidila bantu bakaji bakuabu banayi mu buloko mutuvua amu. Tuetu kutuadija kubakankamija ne kubayisha. Bobu kutukija, ne butuku bujima tuetu kushala anu tubalongesha bulelela bua mu Bible.

Pa dîba isambombo wa dinda, mulami wa buloko kumbikilaye pambelu. Meme kuambila muanetu wa bakaji utuvua nende ne: “Netumonangane kabidi mu Bukalenge bua Nzambi.” Meme kumulomba bua kumanyishaye bena dîku dietu tshivua tshimfikile bu yeye mua kushala ne muoyo. Meme kuenza disambila dia munda-munda ne meme kuya ne mulami wa buloko. Yeye kuya nanyi ku nzubu kuvuaye musombele mu tshitupa tshivua buloko abu. Kungambilaye ne: “Nsongakaji, ndi ne imue nkonko ya kukuela. Butuku bushale uvua wamba ne: dîna dia Nzambi n’Yehowa. Udi mua kundeja nadi mu Bible anyi?” Ebu buvua bualu bua dikema buakampetesha disulakana! Wakalua ne Bible wende, meme kumuleja yeye ne mukajende dîna dia Yehowa. Uvua ne nkonko mikuabu ya bungi ya malu atuvua bayukile butuku ne bakaji banayi abu. Bu muvua mandamuna au mamusankishe bikole, wakalomba mukajende bua kutuenzela tshiayi, meme ne mulunda wanyi au.

Kunyima kua matuku makese bobu kutulekela, kadi nzuji mukuabu wakangata dipangadika dia se: bu mumvua muena ditunga dia Hongrie, mvua ne bua kumbuka mu Tchécoslovaquie. Kunyima kua bualu ebu ke kuakangela Tibor Haffner dîyi bua kunsela. Tuakaselangana ne meme kuya kusombela ku nzubu kua baledi bende.

Ditukengesha didi dikola

Tuakatungunuka ne mudimu wa kuyisha bubidi buetu nansha muvua Tibor muikale pende ne midimu mikuabu ya kuenza mu tshisumbu. Ngakalela Tibor muana matuku makese kumpala kua basalayi ba bena Hongrie kubuelabu mu tshimenga tshietu mu ngondo wa dikumi ne umue 1938. Ku Mputu, Mvita Mibidi ya Buloba bujima ikavua pabuipi. Tshitupa tshinene tshia Tchécoslovaquie tshivua tshikuata kudi Hongrie, kubangabu kukengesha Bantemu ba Yehowa bavua basombe mu tshitupa atshi bikole menemene.

Mu dia 10 ngondo wa dikumi 1942, Tibor wakaya mu Debrecen bua kudisangisha ne bamue bana betu. Kadi bua musangu eu kakapingana kabidi to. Pashishe wakangambila tshivua tshimufikile. Pamutu pa kudisangisha ne bana betu, bamue bampulushi bavuale bilamba bia bena mudimu ba tshianana bavua pa tshilamba tshivuabu ne bua kuenzela tshisangilu atshi. Bavua bashale bindile bayanyi ne muanetu Pál Nagypál bakafika bobu ba ndekelu. Bampulushi kuyabu nabu ku biro ne kubakumabu ne bibonge mu makasa too ne pakafuabu tshipuka.

Pashishe bobu kubambila bua kuluatabu bisabata ne kuimana kulu. Nansha muvuabi bibasama bikole, bakabenzeja bua kuya ku ngala wa kawulu. Bampulushi aba bakalua ne muntu mukuabu musuika mikaba ku mêsu kayi mua kumona nansha bimpe to. Muntu eu uvua muanetu András Pilling, uvua mulue pende bua tshisangilu atshi. Bakabueja bayanyi mu kawulu ku bukole batangile nende ku buloko bua mu musoko wa Alag pabuipi ne Budapest. Umue wa ku balami ba buloko uvua mumone makasa a Tibor muule wakamba ne mêyi a nsenda ne: “Ntshikisu kayipu nunku tshidi bamue bantu natshi! Kuditatshishi to, netukondope.” Ke balami bakuabu babidi kutuadijabu kukuma Tibor pa makasa, mashi kutangalakawu panshi ponso. Kunyima kua minite mikese, Tibor kufuaye tshipuka.

Ngondo uvua ulonda, bakalumbuluisha Tibor ne bana betu bakuabu ba balume ne ba bakaji bapite pa 60. Bana betu aba: András Bartha, Dénes Faluvégi ne János Konrád, bakabakosela tshibawu tshia lufu lua babowa. Bakakosela muanetu András Pilling tshibawu tshia buloko bua matuku onso a muoyo, kukoselabu bayanyi buloko bua bidimu 12. Ntshilumbu kayi tshivuabu benze? Mulumbuluishi wakababanda wamba ne: bavua bakeba kutonkola mbulamatadi, babenga mudimu wa busalayi, bavua batentekedi, ne bavua bashiminyina ekeleziya mutambe bunsantu malu. Kunyima bakashintulula tshibawu tshia lufu ne kubakoselabu buloko bua matuku abu onso a muoyo.

Ndi ndonda bayanyi

Matuku abidi kunyima kua Tibor mumane kuya ku Debrecen bua tshisangilu atshi, ngakajuka patshiatshia kumpala kua dîba isambombo wa dinda, meme kubanga kukoma bilamba. Diakamue meme kumvua anu bakokola ku tshibi bikole menemene. Ke meme kudiambila ne: ‘Bakadi apa.’ Bampulushi basambombo kubuelabu mu nzubu ne kungambilabu ne: bavua babatume bua kukalula mu nzubu muonso. Bakakuata bantu bonso bavua mu nzubu amu kuyabu nabu ku biro bia bampulushi, kukuatabu ne muananyi wa balume wa bidimu bisatu. Dituku dine adi bobu kututumabu mu buloko bua mu Pétervására, mu Hongrie.

Patuakafikamu, ngakabanga kusama disama dia mubidi kapia ne bobu kungumbusha muaba uvua bena buloko nanyi bakuabu. Pangakumvua bimpe, basalayi babidi bakabuela mu buloko bumvua, benda bakokangana bua bualu buanyi. Umue uvua wamba ne: “Tudi ne bua kumuasa! Ndi mmuasa tshingoma!” Kadi mukuabu uvua musue kuanji kumanya muvua makanda anyi a mubidi kumpala kua kunshipabu. Ngakabasengelela bua kunshiyabu ne muoyo. Ndekelu wa bionso bobu kupatuka kunshiya, meme kuela Yehowa tuasakidila bua muvuaye mungambuluishe.

Balami ba buloko bavua ne mishindu ya pa buayi ya kuelangana nkonko. Bakangambila bua meme kulala tshiadi panshi, bobu kungela nsheshete mukana ne kunsuikabu bianza ne makasa, bobu kunkuma too ne pakabanga mashi kumpatuka. Bavua balekela anu pavua umue wa ku basalayi wamba ne: uvua mupungile. Bakangebeja bantu bavua bayanyi uya kutuilangana nabu dituku divuabu bamukuate adi. Tshiakabambila to, nunku bakatungunuka ne kunkuma matuku asatu. Dituku dinayi, bakanganyishila bua kuya kushiya muananyi kudi mamu. Bu muvuaku mashika makole menemene, ngakela muana panyima pavua mputa tente, meme kuenda nende mu mashika makole mutantshi wa kilometre bu 13 bua kufika ku ngala wa kawulu. Kumbukila muaba au, meme kutungunuka ne njila mu kawulu mutangile kuetu, kadi mvua ne bua kupingana mu kamponya ka bena buloko anu dituku adi.

Bakankosela buloko bua bidimu bisambombo mu Budapest. Pangakafikamu, ngakumvua ne: Tibor uvua pende mu buloko amu. Ndisankapu kayi dituvua nadi pakatuanyishilabu bua tuetu kuyukila, nansha muvuabi anu bua minite mikese patupu, tuyukidila pa lupangu lua milonda luvua lututapulule! Tuetu bonso babidi tuakamona dinanga dia Yehowa ne biakatukolesha bikole patuakayukila minite eyi mikese. Kumpala kua tuetu kumonangana kabidi, yonso wa kutudi uvua ne bua kupitshila mu mateta makole, kupanduka ku lufu lua tshimona mêsu.

Tupatuka mu ebu buloko tubuela mu bukuabu

Kuvua bana betu ba bakaji batue ku 80 bafinakane mu kazubu kamue ka buloko. Tuvua dijinga ne biakudia bia mu nyuma, kadi bivua bimueneka bikole bua kubueja tshintu mu buloko. Tuvuaku mua kupeta tshintu kampanda tshifumine anu munda mua buloko anyi? Imanayi ndulondele tshituvua benze. Ngakitaba bua kuikala ndongolola nsheshete ya bena mudimu ba ku nzubu wa buloko. Mu lusheshete lukuabu, meme kuelamu kapesa ka dibeji kamvua mufunde ndomba nimero wa Bible pa liste wa tshilaminu tshia mikanda tshia nzubu wa buloko. Bua kubenga kujudija meji mabi, ngakasakidila mikanda mikuabu ibidi.

Dituku diakalonda, meme kupeta mushiki wa nsheshete mikuabu ifumina kudi bena mudimu ba ku buloko. Mu lusheshete lumue muvua diandamuna dia dilomba dianyi. Pashishe meme kupesha mulami mukuabu nimero ya mikanda eyi imvua nkeba. Ndisankapu kayi dituvua nadi patuakapeta mikanda ayi ne Bible kabidi! Tuvua tushintulula mikanda mikuabu ayi lumingu luonso, kadi Bible tuvua tushala anu bamulama. Pavua mulami wa buloko webeja bualu bua Bible, tuvua anu tumuambila ne: “Mmukanda munene ne muntu yonso mmusue kuubala.” Ke mutuakapeta mushindu wa kubala Bible nanku.

Dimue dituku, munene wa basalayi mukuabu wakambikila mu biro biende. Uvua umueneka ne bukalanga buvuaye kayi nabu pa tshibidilu.

Kungambilaye ne: “Inabanza Haffner, ndi ne lumu luimpe lua kukumanyisha. Udi mua kuya ku nzubu, pamu’apa makelela. Kawulu koku kikalaku, udi mua kuya nansha lelu.”

Meme kumuambila ne: “Ndi mua kusanka bikole bia dikema.”

Yeye kungambila ne: “Bushuwa, udi ne bua kusanka bikole, si udi ne muana mukese, ngela meji ne: udi musue kumukolesha.” Pashishe yeye kuamba ne: “Kadi anji tuaku anu tshiala pa mukanda eu.”

Meme kumuebeja ne: “Mmukanda kayi au?”

Ke yeye ne: “Kutshinyi to, tuaku anu tshiala muaba eu patupu, upatuke uye.” Pashishe kungambilaye ne: “Paudi anu ufika kuebe, wenze malu onso audi musue. Kadi bua mpindieu udi ne bua kutua tshiala muaba eu bua kuleja ne: udi ulekela kuikala Ntemu wa Yehowa.”

Meme kuela meji ne kubenga ne muoyo umue.

Yeye kungambila ne dîyi dikole dia tshiji ne: “Nanku neufuile anu munemu!” ne kumpatulaye mu biro biende.

Mu ngondo muitanu 1943, bakantuma mu buloko bukuabu mu Budapest ne pashishe kuntumabu mu musoko wa Márianosztra mutuakasombela mu nzubu wa badiambike ne bamansere batue ku 70. Nansha mutuvua ne nzala ne ntatu mikuabu, tuvua basue kubamanyisha ditekemena dietu. Mansere mukuabu wakanyisha mukenji wetu ne kuambaye ne: “Nudi ne malongesha mimpe be! Tshitu muanji kumvua malongesha bu aa to. Ngambilayiku malu makuabu.” Tuakamulongesha bua bulongolodi bupiabupia ne bua nsombelu mulenga wikalamu. Patutshivua tuyukila apu, mamere wabu kufikaye. Diakamue kuyaye ne mansere uvua ututeleja au, kumumbushaye bilamba, ne kumukumaye bikole bia dikema ne mfimbu. Patuakalua kumonangana nende kabidi, wakansengelela ne: “Anyishayi nundombele kudi Yehowa bua ansungile ne ampatule muaba eu. Ndi musue kuikala panyi Ntemu wa Yehowa.”

Pashishe tuakaya mu buloko bukuabu bua kale bua mu tshimenga tshia Komárom tshidi ku musulu wa Danube, mutantshi wa kilometre bu 80 ku wesete kua Budapest. Nsombelu uvua wa lutatu lukole. Anu muakafikilabi bana betu bakuabu ba bakaji ba bungi, ngakapeta disama dikole dia typhus (tshifoyide), meme kuluka mashi ne mubidi kunteketawu bikole. Katuvua ne buanga nansha bumue, meme kuela meji ne: kuanyi kuajiki. Pinapu banene ba basalayi kuluabu benda bakeba muntu uvua mua kuenza mudimu mu biro. Ke bana betu ba bakaji kufilabu dîna dianyi. Ke bobu kumpesha amue manga, meme kumvua bimpe.

Ndi mpetangana kabidi ne ba mu dîku dianyi

Bu muvua basalayi ba Union Soviétique benda baluila ku esete, tuvua benzejibue bua kunyemena ku wesete. Meme munuambile makenga onso atuvua bapete butuku budi mua kutshia. Mvua pabuipi ne lufu misangu ya bungi, kadi anu bua tshianza tshia Yehowa tshidi tshinkube ke pandi mushale ne muoyo apa. Pakajika mvita, tuvua mu tshimenga tshia Tábor mu Tchécoslovaquie, mutantshi wa kilometre mitue ku 80 ne tshimenga tshia Prague. Tuakenza mbingu mikuabu isatu bua meme ne bayanyi-tshina Magdalena kufika kuetu ku nzubu mu Lučenec mu dia 30 ngondo muitanu 1945.

Ntshitshivua anu pa bule meme kumona mamu muenu ne muananyi munanga Tibor bikale mu lupangu. Mêsu anyi akuula ne binsonji, ne meme kuela dîyi ne: “Tibike!” Kuluaye lubilu e kungela mu tshitupa ungambila ne: “Maman, kuakumbuka kabidi to, si mmuomu’eein?” Au ke mêyi ende a kumpala akangambilaye, ne tshiena mua kuapua muoyo nansha.

Yehowa wakafuila kabidi bayanyi Tibor luse. Pakumbukaye mu buloko bua mu Budapest, bakamutuma mu muaba uvuabu benzejangana midimu mikole mu tshimenga tshia Bor, ne bana betu bakuabu ba balume batue ku 160. Misangu ya bungi bavua pabuipi ne lufu, kadi mu tshibungi bakashala ne muoyo. Tibor wakapingana ku nzubu mu dia 8 ngondo muinayi 1945, bu ngondo umue kumpala kuanyi.

Kunyima kua mvita, tuvua anu dijinga ne bukole bua kudi Yehowa bua kupanduka mu mateta onso a bidimu 40 biakalonda bia bukokeshi bua ba-Koministe mu Tchécoslovaquie. Bakakosela kabidi Tibor buloko bua matuku a bungi, meme kushala nkolesha muanetu wa balume nkayanyi Tibor kayiku. Pakamulekelabu, Tibor wakenza mudimu wa mutangidi muena ngendu. Mu bidimu bionso 40 bia bukokeshi bua ba-Koministe, mu mpunga yonso uvua umueneka tuvua tumanyisha bakuabu malu a ditabuja dietu. Tuakambuluisha bantu ba bungi bua kumanyabu bulelela. Nunku bakalua bana batuvua balele mu nyuma.

Ndisankapu kayi dituvua nadi patuakapeta budikadidi bua ntendelelu mu 1989! Tshidimu tshiakalonda, tuakabuela mu mpungilu wa kumpala wa mu dietu ditunga kunyima kua bidimu bivule. Patuakamona binunu ne binunu bia bana betu bavua bashale ne lulamatu munkatshi mua bidimu bia bungi, tuakajadika ne: Yehowa uvua mpokolo munene wa bukole bua yonso wa kudibu.

Tibor bayanyi munanga wakafua ne lulamatu kudi Nzambi mu dia 14 ngondo wa dikumi 1993, ne ndi mpindieu musombele kua muananyi mu tshimenga tshia Žilina, mu Slovaquie. Tshiena kabidi ne makanda a mubidi a bungi to, kadi nyuma wanyi utshidi mukole ku diambuluisha dia bukole bua Yehowa. Ndi mutuishibue tshiyi ngelakana nansha kakese ne: ku diambuluisha dia bukole buende ndi mua kutantamena mateta onso a mu ndongoluelu eu wa kale. Kabidi, bua bulenga bua Yehowa budi kabuyi bungakanyine, ndi muindile tshikondo tshingikala mua kushala ne muoyo tshiendelele.

[Tshimfuanyi mu dibeji 20]

Muananyi Tibor (ne bidimu 4) ungakashiya

[Tshimfuanyi mu dibeji 21]

Bayanyi Tibor ne bana betu bakuabu mu Bor

[Tshimfuanyi mu dibeji 22]

Meme ne Tibor ne bayanyi-tshina Magdalena mu 1947 mu Brno

[Bimfuanyi mu dibeji 23]

Mvua pabuipi ne lufu misangu ya bungi, kadi anu bua tshianza tshia Yehowa tshidi tshinkube ke pandi mushale ne muoyo apa