Malu a mu nsombelu

Ndi mulonge malu mu nsombelu wanyi mujima

MALONDA KUDI HAROLD GLUYAS

Ntshidi anu muvuluke tshimvua mumone ku buana buanyi kukadi bidimu bipite pa 70. Mvua musombe mu tshikuku tshia Mamu, mutangile kabeji kavuabu bafunde ne: “Tshiayi tshia ku Ceylan.” Pa kabeji aka pavua kabidi foto wa bantu bakaji batula mabeji a tshiayi mu madimi muvua bintu bitumpuke a mu ditunga dia Ceylan (udi lelu Sri Lanka). Foto eu wa muaba mule ne tshitupa tshimvua musombele tshivua mvula kayi utamba kuloka tshia Australie wa ku sude wakangeleshisha meji. Ceylan uvua ne bua kuikala ditunga dimpe be! Tshivuaku tshikondo atshi ne lungenyi lua se: nengenze bidimu 45 bu misionere mu tshidiila etshi tshimpe tshia dikema to.

MVUA mulela mu Tshisanga 1922 mu tshikondo tshivua tshishilangane bikole ne tshia lelu. Dîku dietu divua ne budimi buvua pa nkayabu mutuvua tudima ntete, pabuipi ne tshimenga tshia pa nkayatshi tshia Kimba. Tshimenga etshi tshivua munkatshi mua buloba bualabale bua Australie ku muelelu wa ku sude wa tshipela tshinene mutu bantu kabayi batamba kuasa. Kuvua njiwu ya bungi bu mudi minanga, tuishi ne luya lukole. Mamu uvua wenza mudimu mukole bua kututabalela tuetu bana basambombo pamue ne Tatu mu kazubu ketu ka ku musoko kenza ne bilatalata.

Kadi buanyi meme, muaba eu uvua bantu kabayi bapite kuasa uvua muaba wa budikadidi ne uvua unsankisha bikole. Ndi mvuluka mumvua ngumvua buôwa ku buana pamvua mmona bisumbu bia ngombe bienda bitula tshisuku ne bukole, anyi ngumvua tshipepele tshikole tshivua tshijula lupuishi luvua lubuikila tshitupa atshi tshionso. Nunku ngakatuadija kulonga malu bidimu  kumpala kua meme kutuadija kuya mu kalasa. Tulasa tuine etu tuvua tukese, ne tuvua mutantshi wa kilometre itanu ne kumbelu, ne muvua anu mulongeshi umue.

Baledi banyi bavua basue malu a nzambi, nansha muvuabu kabayi baya mu nzambi musangu nansha umue, nangananga bualu tshimenga tshivua mutantshi mule ne budimi buetu. Nansha nanku, ku ntuadijilu kua bidimu bia 1930, Mamu wakabanga kuteleja miyuki ya mu Bible ya Nzuji Rutherford, ivuabu bela ku tudiomba lumingu luonso mu tshimenga tshia Adélaïde. Ngakela meji ne: Nzuji Rutherford uvua muambi wa mu Adélaïde, ne tshivua nkeba bua kumanya bivuaye ulongesha to. Kadi lumingu luonso Mamu uvua windila ne luzuku luonso miyuki ya Rutherford ne uvua uteleja ne ntema yonso dîyi diende divua kadiyi dipita kumvuika bimpe ku tshisanji tshietu tshia mabue tshia kale.

Dimue edi mu mêba a mapingaja kuvua luya ne lupuishi lua bungi, mashinyi a kambela akimana kumpala kua nzubu wetu, bantu balume babidi baluate bimpe bakatulukamu. Bavua Bantemu ba Yehowa. Mamu wakabateleja ne wakabapesha mfranga bua mikanda ndambu ivuabu bamupeshe, ne wakatuadija kuyibala diakamue. Malu avuaye ubala mu mikanda eyi akamulenga ku muoyo bikole ne wakalomba Tatu bua ikale uya kumushiya ne mashinyi kudi bantu bavua pabuipi bua se: abambile malu avuaye ubala.

Bipeta bia buenzeji buimpe

Matuku makese panyima, tuakanyema muaba au bua nsombelu mukole uvuaku, tuetu kuya ku Adélaïde mutantshi wa kilometre 500. Dîku dietu diakatuadija kudisangisha pamue ne Tshisumbu tshia Bantemu ba Yehowa tshia Adélaïde ne diakadiunda mu nyuma. Ne kabidi dimuangala dietu diakankosesha kalasa. Ngakalekela kalasa pamvua ne bidimu 13, meme mumane kulonga bidimu muanda mutekete. Bu kabiyi bua diambuluisha dia bana betu bashindame (bampanda-njila, anyi benji ba mudimu wa ku dîba ne ku dîba) bavua bantabalela, mvua mua kuikala mulekele malu a mu nyuma bu mumvua ndengulula malu a bungi.

Mu bungi bua matuku, buenzeji bua bana betu aba ba lukunukunu buakajula munda muanyi lungenyi lua dilamata ku malu a mu nyuma. Mvua munange kubatantshila ne mvua nganyisha ngenzelu wabu wa mudimu. Nunku pakenzabu dimanyisha divua dikankamija mudimu wa ku dîba ne ku dîba mu mpungilu wakenzeka ku Adélaïde mu 1940, ngakapapuka nkadi mufile dîna dianyi. Tshivua nansha muanji kutambula dîba adi ne ntshivua anu ne dimanya dikese mu mudimu wa buambi. Kadi matuku makese panyima bakandomba bua kuikala mu kasumbu ka bampanda-njila mu Warrnambool, tshimenga tshivua ntanta wa kilometre mipite 800 ne Adélaïde, mu tshitupa tshia ditunga tshivua pabuipi tshia Victoria.

Nansha mumvua ne dielakana ku ntuadijilu, ngakananga mudimu wa buambi anu mu matuku makese, ne ndi ne disanka dia kuamba ne: dinanga edi ki ndikepele bidimu bionso ebi to. Bushuwa bivua dishintuluka dinene mu nsombelu wanyi ne ngakatuadija kudiunda mu nyuma. Ngakamanya mushinga wa kusemena pabuipi ne bantu badi banange malu a mu nyuma. Ngakajingulula mudi buenzeji buabu buimpe mua kutusaka bua kuleja  patoke bitudi bamanye nansha tuetu bikale balonge mukanda bikole anyi kakese, ne mudi malu atudi tulonga mu mushindu’eu mua kutuambuluisha mu matuku etu onso a muoyo.

Mateta akankolesha

Ntshivua anu ne matuku makese mu mudimu wa bumpanda-njila pakakandikabu midimu ya Bantemu ba Yehowa mu Australie. Mumvua tshiyi mumanye tshia kuenza, ngakakeba buludiki kudi bana betu, ne bakandeja se: kabavua bakandike kuyikila ne bantu malu a mu Bible to. Nunku meme ne bampanda-njila bakuabu tuakatuadija kuya ku tshiibi ne ku tshiibi ne mukenji muipi wa mu Bible. Kuenza nunku kuakankolesha bua mateta akavua pa kumfikila.

Ngondo inayi pashishe, ngakakumbaja bidimu 18 ne bakambikila bua kuenza mudimu wa busalayi. Biakampesha mpunga wa kubingisha ditabuja dianyi kumpala kua banene ba basalayi ne nzuji kampanda. Tshikondo atshi, bakavua bele bana betu batue ku 20 mu buloko bua ku Adélaïde bua dibenga kubuelakana mu malu a pa buloba, ne mutantshi mukese kungelabu panyi mu buloko abu. Bakatutuma bua kuenza mudimu mukole wa dipanda mabue ne dilongolola njila. Mudimu eu wakangambuluisha bua kupeta ngikadilu bu mudi ditantamana ne muoyo mukole. Panyima pa matuku balami ba buloko bavule bakatuadija kutunemeka bua bienzedi bietu bimpe ne lulamatu luetu.

Batshimpatuilaku mu buloko mumvua muenze ngondo ndambu, ngakatuadija kudia bimpe ne kupingana kabidi mu mudimu wa bumpanda-njila. Kadi bampanda-njila ba kuenza nabu mudimu pamue kabavua bamueneka to, nunku bakangebeja ni mvua mua kuenza mudimu nkayanyi mu tshitupa tshia madimi tshivua kule ku Australie wa ku sude. Ngakitaba ne kuenza luendu mu mazuwa a mâyi mutangile ku tshitupa tshia buloba bunyunguluka kudi mâyi tshia Yorke, muikale anu ne mikanda yanyi ya buambi ne dikalu nkayabi. Pangakafika, dîku kampanda divua disankidila malu a mu Bible diakandeja nzubu mukese wa tshilala benyi kuvua mamu mukuabu wa malu mimpe wakangakidila anu bu muanende. Dituku dionso mvua mbanda pa dikalu ne mmata mu njila miule ne mpuishi ngenda ng’yisha mu misoko mikese ivua mu tshitupa tshia buloba atshi. Bua kuya kuyisha miaba mile, mvua imue misangu ndala ku nzubu ya tshilala benyi mikese. Mvua ngenda pa dikalu nkama ya kilometre anu mushindu’eu ne mmona malu mimpe a bungi mu mudimu wa buambi. Tshivua ntamba kutatshisha lungenyi bua mumvua nkayanyi mu mudimu eu, ne pakumona mushindu uvua Yehowa untabalela, ngakatamba kusemena kudiye.

Ndi ndiumvua tshiyi mukumbane

Mu 1946 ngakapeta mukanda uvua undomba bua kuikala ngenza ngendu bu musadidi wa bana betu (utudi tubikila lelu ne: mutangidi wa tshijengu). Mudimu eu uvua ulomba kukumbula bisumbu bungi kampanda mu tshijengu kansanga. Bushuwa, ngakamona ne: uvua mudimu mukole. Dimue dituku ngakumvua muanetu mukuabu wa balume wamba ne: “Harold ki ngamba-malu muimpe menemene to, kadi udi wenza mudimu wa buambi bimpe be.” Mêyi aa akankankamija bikole. Mvua mumanye bimpe mumvua ne lutatu bua kuakula ne kulongolola malu, kadi mvua ngela meji ne: mudimu wa buambi ke wa kumpala bua bena Kristo.

Mu 1947 tuvua ne muoyo kulukulu bua dikumbula dia Bana betu aba Nathan Knorr ne Milton Henschel ba ku biro bidi bilombola midimu ya Bantemu ba Yehowa ku Brooklyn. Divua dikumbula dia kumpala dia mushindu’eu katshia Muanetu Rutherford walua mu 1938. Mu dikumbula adi  mpungilu munene wakenzeka ku Sydney. Anu bu bampanda-njila bansonga nanyi ba bungi, mvua musue kulonga kalasa ka ba-misionere katshivuabu bafuma ku diunzulula ku Tshilongelu tshia Bible tshia Gilada ku South Lansing mu New York, ku États-Unis. Ba bungi ba ku bantu bavuaku tuvua tudiebeja bikalabi bilomba kuikala mulonge tulasa tua bungi bua kubuelamu. Kadi Muanetu Knorr wakatumvuija ne: binuikala mua kubala tshiena-bualu kampanda tshia mu Tshibumba tshia Nsentedi ne kuvuluka malu manene adimu, pamu’apa nenukuate mu kalasa ka Gilada.

Mvua ngela meji ne: mumvua tshiyi mumanye mukanda bikole bavua mua kumbengela. Kadi ngondo mikese pashishe, biakankemesha pakangambilabu bua kulomba bua diya kulonga ku Gilada. Bakangitaba bu mulongi ne ngakabuela mu kalasa ka 16 kakenzeka mu 1950. Dilonga kalasa aka divua bualu buimpe butambe buakangambuluisha bua kuikala ne muoyo mukole. Diakandeja ne: ki nganu kulonga iniversite kudi kuambuluisha bua kupeta bipeta bimpe to. Kadi tshidi tshikengedibua menemene, ntshisumi ne ditumikila. Balongeshi betu bavua batukankamija bua kuenza muetu muonso. Pangakalonda mibelu yabu, ngakela bidia ne kulonda malongesha bimpe.

Kumbuka mu buloba bûme kuya mu buloba buimpe bua dikema

Kunyima kua bamane kupeta mapolome, bakatutuma ku Ceylan (lelu Sri Lanka) meme ne bana betu bakuabu babidi ba ku Australie. Tuakafika mu tshimenga tshikulu tshia Colombo mu Kabitende 1951. Uvua musoko wa luya ne mvula ya bungi ne bintu bivule bituvua tumona anyi tumvua peshi kabidi mapembu bivua bipiabipia kutudi. Tutshituluka anu mu mazuwa, misionere kampanda ukavua mudianjile kuikala mu ditunga adi wakangakidila ne dibeji divua dimanyisha bantu muyuki wa patoke uvua ne bua kuenzeka mu Dia lumingu divua dilonda pa muaba mumanyike wa mu tshimenga atshi. Bualu buakankemesha, meme ke uvua ngamba-malu ne dîna dianyi divua difunda pa dibeji adi! Elabi meji bua buôwa bumvua nabu. Kadi mudimu wa bumpanda-njila umvua muenze mu Australie bidimu bia bungi uvua mundongeshe bua kuitaba mudimu wonso uvuabu bampesha. Nunku ne diambuluisha dia Yehowa, ngakenza muyuki wa patoke au bimpe. Pamue ne bana betu bajike banayi bakavua mu nzubu wa ba-misionere ku Colombo tshikondo atshi, basatu ba kutudi tuakaditua mu dilonga muakulu mukole wa Cinghalais ne kuenza mudimu wa buambi. Misangu ya bungi tuvua tuenza mudimu eu nkayetu ne tuvua ne disanka dia kupetangana ne bantu bavua ne kanemu ne basue kuakidilangana. Mu matuku makese, bungi bua bantu bavua babuela mu bisangilu buakatuadija kuvula.

Pakapita matuku, ngakatuadija kuela meji bikole bua muanetu wa bakaji muimpe kumona uvua pende mpanda-njila, diende Sybil, utuakamonangana nende pamvua mu mazuwa mutangile ku Tshilongelu tshia Gilada. Yeye uvua uya ku mpungilu wa bantu bafume mu matunga a bungi ku New York. Kunyima wakabuela pende mu kalasa ka 21 ka Gilada ne bakamutuma ku Hong Kong mu 1953. Ngakapangadija bua kumufundila ne tuakatungunuka ne kufundilangana too ne mu 1955 pakalua Sybil ku Ceylan ne tuetu kuselangana.

Bakatutuma bua musangu wa kumpala bu bamisionere baselangane ku Jaffna, tshimenga tshia ku Nord kua Sri Lanka. Munkatshi mua bidimu bia 1950, ngenyi mishilangane ya malu a tshididi yakatuadija kutapulula ba Cinghalais ne ba Tamoul ne ke yakalua kujudisha mvita panyima pa makumi a bidimu. Bivua bushuwa bisankisha pa kumona Bantemu ba Cinghalais ne ba Tamoul bakubangana ngondo ne ngondo mu tshikondo atshi tshia ntatu! Mateta au akalengeja ne kukolesha ditabuja dia bana betu.

 Diyisha ne dilongesha mu Sri Lanka

Bua kuibidilangana ne ba Hindou ne ba Mizilma bivua bikengela lutulu ne dinanukila. Nansha nanku, tuakafika ku dianyisha malu a bisumbu ebi bibidi bia bantu ne ngikadilu yabu milenga. Bu muvuabi mpukampuka bua kumona bantu benyi mu bise, patuvua tubuelamu bantu bavua misangu ya bungi batutangila. Sybil wakapangadija bua kutuaye mimuemue padibu bamutangila. Pavuaye ufukisha mimuemue nunku, tuvua tumona bantu bavua basue kututangila aba batua pabu mimuemue bikole ne biakatusankisha.

Dikuabu edi kutuimanyikabu pa muaba uvuabu bakange njila. Muntu uvua mulama njila kutuebejaye kutuvua tufumina ne kutuvua tuya, ne pashishe kutuelaye nkonko ivua itangila nsombelu wetu.

“Mukaji eu nnganyi?”

“Mmuena kuanyi,” ke mungakandamuna.

“Nudi baselangane kukadi bidimu bungi kayi?”

“Bidimu muanda mukulu.”

“Nudi ne bana anyi?”

“Tòo.”

“Aka! Nukadiku baye kua munganga anyi?”

Dikeba kumanya malu a bantu bakuabu edi diakatukemesha dîba adi kadi panyima pa matuku tuakamona ne: ke mushindu uvua bantu abu baleja ditabalela bantu nabu dia bushuwa. Tshivua umue wa ku ngikadilu yabu milenga. Pavua muntu kampanda wimana nkayende pa muaba wa patoke katantshi, muntu mukuabu kavua unenga bua kusemena kudiye ne kumuebeja ne bulenga buonso bikalaye dijinga ne diambuluisha.

Dishintuluka dia malu ne diela dia meji

Mu bungi bua bidimu bakatupesha midimu kabukabu pa kumbusha mudimu wetu wa bu-misionere mu Sri Lanka. Bakampesha mudimu bu mutangidi wa tshijengu ne wa distrike ne kabidi mvua mu Komite wa filiale. Mu 1996 nkavua ne mvula mitue ku 75 ne mvua ne disanka pamvua mvuluka mudimu wa bu-misionere umvua muenze munkatshi mua bidimu 45 mu Sri Lanka. Mu tshisangilu tshia kumpala tshingakabuela mu Colombo, tuvua bantu batue ku 20. Bungi abu mbuvule lelu’eu bupite pa 3 500! Meme ne Sybil tudi tumona ba bungi ba ku bantu aba batudi banange bu betu bana ne betu bikulu ba mu nyuma. Nansha nanku, kutshivua anu mudimu wa bungi wa kuenza mu ditunga, mudimu uvua ulomba bukole ne makokeshi a bantu batshidi bana kutudi. Ne lungenyi elu mu mitu, tuakitaba pavua Kasumbu Kaludiki katulombe bua kupingana ku Australie. Diumbuka dietu ndiambuluishe bua bena mabaka batshidi bansonga ne bakumbane babuele mu Sri Lanka bua kutupingana pa muaba wetu bu ba-misionere.

Ndi mpindieu ne bidimu 82, meme ne Sybil tudi ne disanka bua mututshidi ne ndambu wa makanda a mubidi bua kutungunuka ne kuikala bampanda-njila ba pa buabu mu tshimenga tshimvua kale tshia Adélaïde. Mudimu wetu udi utulama bikale anu batabuluke ne bakumbane bua kushintuluka bilondeshile nsombelu. Mmutuambuluishe kabidi bua kuibidilangana ne nsombelu wa mushindu mukuabu menemene udi mu Australie.

Yehowa mmutungunuke ne kutabalela majinga etu onso a ku mubidi, ne bana betu ba balume ne ba bakaji ba mu tshisumbu tshietu mbatunange ne badi batukuatshisha bikole. Matuku adi panshi aa mbampeshe mudimu mupiamupia. Ndi sekretere mu tshisumbu tshietu. Nunku ndi mujingulule ne: pandi nditatshisha bua kusadila Yehowa ne lulamatu, ndi ntungunuka ne kulonga malu. Pandi ntangila bidimu bikadi bipite, ndi nkema dîba dionso bua muvua muana wa balume eu wa ku musoko ne uvua ulengulula malu mufike ku dilonga malu a dikema mu matuku ende onso a muoyo.

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Dituku dia dibaka dietu, mu 1955

[Tshimfuanyi mu dibeji 27]

Mu mudimu wa buambi ne muanetu Rajan Kadirgamar wa mu ditunga adi, mu 1957

[Tshimfuanyi mu dibeji 28]

Meme ne Sybil lelu’eu