Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bena lulamatu ne bashindame: kale ne lelu

Bena lulamatu ne bashindame: kale ne lelu

Bena lulamatu ne bashindame: kale ne lelu

Ku Sud kua ditunga dia Pologne, pabuipi ne mikalu yadi ne ya dia Slovaquie ne dia République Tchèque kudi tshimenga tshikese tshidibu babikila ne: Wisła. Nansha muudi pamu’apa kuyi muanji kumvua bakula bua Wisła, imue misangu muyuki wa tshimenga etshi neusankishe bena Kristo balelela. Mmuyuki udi wakula bua lulamatu ne lukunukunu bua ntendelelu wa Yehowa. Mmushindu kayi?

WISŁA udi usanganyibua mu tshitupa tshidi ne mikuna milenga kumona. Mudi misulu idi ne mâyi apueka ne lubilu lukole ne misulu mikese ibidi idi ibuela mu musulu munene wa Vistula, udi wende upitshila mu mikuna ne bibandabanda bia mu mêtu. Bantu balenga ba mu tshimenga etshi ne bimuenekelu biatshi bia kulu bia pa buabi bidi bivuija Wisła muaba udi bantu ba bungi baya bua kudiondapisha, wa kuya mu dikisha mu muvu été ne wa kuya kuendakana mu muvu wa hiver.

Bidi bimueneka ne: tshimenga tshia kumpala tshivua ne dîna edi bakatshiasa mu bidimu bia 1590. Bavua basemu tshiapu tshia dipanda mabaya, ne mutantshi eu bantu bakasa mu mikuna miaba ivua kayiyi mitshi ne bisuku, bamuna mikoko ne ngombe ne badima madimi. Kadi bantu aba bapuekele bavua balengibue kudi dishintuluka dia malu a ntendelelu. Bilondeshile mukebuludi Andrzej Otczyk, tshitupa etshi tshivua tshilengibue bikole kudi malu a bitendelelu akashintululabu kudi Martin Luther, ne Buena-Luther buakalua “tshitendelelu tshia mbulamatadi mu 1545.” Kabidi, Mvita ya mu bidimu bia 30 ne malu akaluabu kushintulula kudi bena Katolike biakashintulula nsombelu bikole. Otczyk udi utungunuka wamba ne: “Mu 1654 bakanyenga bena Mishonyi bitanda biabu bonso, kukandikabu masangisha abu, ne kubanyengabu Bible ne mikanda mikuabu ya tshitendelelu tshiabu.” Nansha nanku, bantu ba bungi bakashala bena Luther.

Ntete ya kumpala ya bulelela bua mu Bible

Diakalenga, dishintuluka dia mushinga mukole mu malu a ntendelelu divua ne bua kuenzeka kumpala. Mu 1928 bakakuna ntete ya kumpala ya bulelela bua mu Bible kudi Balongi ba Bible ba lukunukunu babidi, eu ke mushindu uvuabu babikila Bantemu ba Yehowa tshikondo atshi. Tshidimu tshiakalonda, Jan Gomola wakafika mu Wisła ne tshisanji tshia fono tshivua tshibela miyuki ya mu Bible ivuabu bakuate. Pashishe wakaya mu tshibandabanda tshivua pabuipi apu muakapetaye muntu wakamuteleja ne ntema, Andrzej Raszka, muntu wa tshitupa wa mubidi mupatakane, muikale ne mutshima mulongolola bimpe bua kuteleja. Diakamue Raszka wakapatula Bible wende bua kukonkonona bivuabu bamba mu miyuki ya ku tshisanji tshia fono atshi. Pashishe wakakema wamba ne: “Muanetu, ndekelu wa bionso ngakupeta bulelela! Ndi mukebe mandamuna aa katshia pamvua ku mvita mu tshikondo tshia Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima!”

Raszka wangata Gomola ne disanka dionso bua kuya kumonangana ne balunda bende Jerzy ne Andrzej Pilch, bakitaba mukenji wa Bukalenge ne muoyo mujima. Andrzej Tyrna, eu uvua mulongele bulelela bua mu Bible mu ditunga dia France, wakambuluisha bantu aba bua kukoleshabu dimanya diabu dia mukenji wa kudi Nzambi. Mu matuku makese patupu bobu kutambula. Bua kuambuluisha kasumbu kakese ka Balongi ba Bible ba mu Wisła, bana betu ba mu bimenga bivua pabuipi nabu bavua babakumbula mu bidimu bia 1930. Bipeta bivua bimpe bitambe.

Bapiabapia bavua basankidila bulelela bakatshimuka ne disanka dia dikema. Mêku a bena Luther avua ne tshibidilu tshia kubala Bible ku nzubu. Nunku pakamonabu bijadiki bimpe bia mu Bible bua malongesha bu mudi: inferno ne Busatu bunsantu, bantu ba bungi bakamona dishilangana pankatshi pa bulelela ne dishima. Mêku a bungi akapangadika bua kulekela malongesha a mu bitendelelu bia dishima. Ke bualu kayi tshisumbu tshia mu Wisła tshiakadiunda, ne mu 1939 tshikavua ne bantu batue ku 140. Kadi tshidi tshikemesha ntshia se: ba bungi ba ku bantu bakole bavua mu tshisumbu atshi kabavua banji kutambula to. Umue wa ku Bantemu mukuabu diende Helena udi wamba ne: “Abi kabivua biumvuija ne: bamanyishi aba bavua kabayi banji kutambula kabavua ne mushindu wa kulamata Yehowa to.” Udi wamba kabidi ne: “Bakaleja lulamatu luabu mu mateta aa a ditabuja.”

Netuambe tshinyi bua bana? Bakamona ne: baledi babu bavua bapete bulelela. Franciszek Branc udi ulonda ne: “Pakamona tatu ne: uvua mupete bulelela, wakatuadija kutulongesha meme ne tutuanyi. Meme mvua ne bidimu muanda mukulu ne tutu uvua ne bidimu dikumi. Tatu uvua utuela nkonko mitekete bu mudi: ‘Nzambi nganyi, ne dîna diende nganyi? Mmalu kayi anudi bamanye bua Yezu Kristo?’ Tuvua tufunda mandamuna etu pa mabeji ne tuajadika ne mvese ya mu Bible.” Ntemu mukuabu udi wamba ne: “Bu muvua baledi banyi bitabe mukenji wa Bukalenge ne muoyo mujima ne bumbuke mu Ekeleziya wa Luther mu 1940, bavua bankengesha ne bankuma mu kalasa. Ndi ne dianyisha kudi baledi banyi bua muvuabu bakune mêyi a mu Bible mu mutshima wanyi. Atshi ke tshiakangambuluisha bua meme kutantamena malu makole a mu matuku au.”

Ditabuja didi ditetshibua

Pakatuadija Mvita Mibidi ya Buloba bujima ne pakakuata bena Nazi tshitupa atshi, bavua bapangadike bua kujimija Bantemu ba Yehowa bonso. Tshia kumpala, bakambila bantu bakole, nangananga batatu, bua kutuabu tshiala pa mukanda uvua ujadika ne: bavua bena Allemagne. Bantemu bakabenga bua kukuatshisha bena Nazi. Bana betu ba bungi ne aba bavua basankidila bulelela ba bidimu bikumbane bua kuenza busalayi bakadimona kumpala kua lutatu elu: Kuya ku busalayi anyi kubenga kubuelakana mu malu a mvita kadi kupeta manyoka makole matambe. Andrzej Szalbot uvuabu bakuate kudi bena Gestapo mu 1943 udi umvuija ne: “Pavua muntu ubenga kuya ku busalayi bavua bamutuma mu buloko bunene, pa tshibidilu bua mu Auschwitz. Tshivua muanji kutambula to, kadi mvua mumanye dikankamija dia Yezu didi mu Matayo 10:28, 29. Mvua mumanye ne: pamvua mfua bua ditabuja dianyi kudi Yehowa, Yeye uvua ne bukole bua kunjula ku lufu.”

Ku ntuadijilu kua 1942, bena Nazi bakakuata bana betu ba balume 17 ba mu Wisła. Mu ngondo isatu patupu bana betu 15 ba munkatshi muabu bakafua mu Auschwitz. Ebi biakapesha Bantemu bavua bashale mu Wisła meji kayi? Pamutu pa kubasaka bua kulekela ditabuja diabu, muanda eu wakabakankamija bua kulamata Yehowa bikole menemene! Mu ngondo isambombo yakalonda, bungi bua bamanyishi ba lumu luimpe buakavula misangu ibidi mu Wisła. Mutantshi eu kukuatabu bana betu bakuabu. Bana betu bonso basanga 83 pamue ne balunda ba bulelela ne bana babu bakabakengesha kudi tshiluilu tshia bukole tshia Hitler. Bana betu 53 ba munkatshi muabu bakabatuma mu maloko manene (nangananga mu Auschwitz) anyi mu miaba ivuabu babenzeja midimu mikole mu tubanda ne bua kumbula mabue a kuibaka nawu nzubu mu Pologne, mu Allemagne ne mu Bohême.

Bena lulamatu ne bashindame

Mu Auschwitz, bena Nazi bakakeba bua kulobesha Bantemu ne ditekemena dia kubalekela musangu umue. Muena SS mukuabu wakambila munga muanetu ne: “Wewe mutue anu tshiala patupu pa dibeji edi bua kuleja ne: walekedi Balongi ba Bible, tudi tukulekela anu mpindieu bua upingane ku nzubu.” Uvua umuambila bualu abu misangu ya bungi, kadi muanetu eu kakanyanga lulamatu luende kudi Yehowa to. Ke bualu kayi wakakenga ne mitutu, bamuseka ne bamuenzeja midimu mikole bu mupika mu Auschwitz ne mu Mittelbau-Dora, mu Allemagne. Kumpala kua kumulekelabu, muanetu eu wakapanda buoya mu tshibala pakelabu bombe muaba uvuabu bamukuate.

Paweł Szalbot, Ntemu mukuabu udi mufue matuku adi panshi aa, udi wamba ne: “Pavuabu batuela nkonko, bena Gestapo bavua bankonka misangu ne misangu tshimvua mubengele bua kubuela mu tshiluilu tshia bena Allemagne ne bua kuamba ne: heil Hitler.” Kunyima kua yeye mumane kubumvuija malu a mu Bible avua asaka bena Kristo bua kubenga kubuelakana mu malu a pa buloba, bakamufundila tshibawu tshia kuenza mudimu mu tshiapu tshia bia-mvita. “Bushuwa, tshivua mua kuitaba ne muoyo umue bua kuenza mudimu wa mushindu’eu to, ke buobu kuntuma bua kuenza mudimu mu kabanda kampanda.” Nansha nanku, wakashala anu ne lulamatu.

Aba bavua kabayi mu buloko bu mudi bakaji ne bana, bavua batumina bavua mu buloko mu Auschwitz mabuki a biakudia. Muanetu mukuabu utshivua nsongalume tshikondo atshi udi wamba ne: “Mu muvu wa été tuvua tutula tumuma tua canneberge muitu ne tuya kutushintakaja ne blé. Bana betu ba bakaji bavua benza tu-mampa ne batutua mu mafuta. Pashishe tuvua tutumina bena kuitabuja netu bavua mu buloko tu-mampa etu.”

Bana betu bonso basanga ba mu Wisła bavuabu bele mu buloko benzeje midimu mikole bavua 53. Ne bantu 38 ba munkatshi muabu bakafua.

Tshipungu tshipiatshipia tshia bansonga tshidi tshimueneka

Bana ba Bantemu ba Yehowa bakakenga pabu bua malu a tshikisu akenza bena Nazi. Bakela bamue ne bamamuabu mu maloko a tshitupa tshîpi mu Bohême. Bakumbusha bakuabu kudi baledi babu ne kubatumabu mu buloko bua bana buvua buende lumu lubi menemene bua mu Lodz.

Basatu ba kudibu badi bavuluka ne: “Mu luendu lua kumpala batangile ku Lodz, bena Allemagne bakakuata bana dikumi ba munkatshi muetu bavua ne bidimu kubangila ku bitanu too ne ku tshitema. Tuvua tukankamijangana mu dienza masambila ne mu diyukidilangana malu a mu Bible. Kabivua bitekete bua kutantamena to.” Mu 1945 bana aba bonso bakapingana ku mabu. Bavua ne muoyo, kadi bavua banyane ne bapombe bikole. Nansha nanku, tshintu nansha tshimue katshivua mua kunyanga lulamatu luabu to.

Malu kayi akenzeka pashishe?

Pavua Mvita Mibidi ya Buloba bujima mitangile ku ndekelu, Bantemu ba mu Wisła batshivua anu bakole mu ditabuja ne badilongolole bua kubangulula mudimu wabu wa diyisha ne lukunukunu ne didisuika. Bana betu tshisumbu ba mu Wisła bavua baya kuyisha bantu bavua basombele mutantshi wa kilometre 40 ne bababanyina mikanda ya kulonga nayi Bible. Jan Krzok udi wamba ne: “Mutantshi eu tuetu kupeta bisumbu bisatu bia tshisumi mu tshimenga tshietu.” Kadi budikadidi bua ntendelelu kabuakanenga mutantshi mule to.

Mbulamatadi wa ba-Koministe, wakapingana pa muaba wa bena Nazi, wakakandika midimu ya Bantemu ba Yehowa mu Pologne mu 1950. Ke bualu kayi bana betu ba mu tshimenga etshi bavua ne bua kumanya tshia kuenza bua kukumbajabu mudimu wabu wa buambi. Imue misangu bavua baya kutangila bantu ku nzubu yabu badingidija bu bavua baya kusumba nyama kampanda ya bimuna anyi biakudia bia ntete. Pa tshibidilu bavua benza bisangilu bia bena Kristo butuku mu tusumbu tukese. Nansha nanku, bampuluishi bavua benza mayele bua kukuata basadidi ba Yehowa ba bungi ne babanda ne: bavua bamanyisha baluishi ba ditunga malu mu musokoko, kadi bualu ebu kabuvua bulelela to. Bamue basalayi bakakanyina Paweł Pilch bamba ne: “Hitler kavua munukokeshe to, kadi tuetu netunukokeshe.” Nansha nanku, muanetu eu wakashala mulamate Yehowa munkatshi mua bidimu bitanu bia buloko. Pakabenga Bantemu bakese batshivua bansongalume bua kutua tshiala pa mukanda kampanda wa tshididi wa ba-Socialiste, bakabipata mu kalasa ne ku mudimu.

Yehowa uvua anu nabu

Mu tshidimu tshia 1989 malu a tshididi akashintuluka bikole mu Pologne, ne bakanyisha Bantemu ba Yehowa ku mikanda ya mbulamatadi. Batendeledi ba Yehowa bashindame ba mu Wisła bakavudija mudimu wabu, anu muakamuenekelabi ku bungi bua bampanda-njila anyi bamanyishi ba lumu luimpe ba ku dîba ne ku dîba. Bana betu balume ne bakaji batue ku 100 ba mu tshimenga etshi bakangata mudimu wa bumpanda-njila. Nunku kabiena bikemesha bua muakaluabu kuinyika tshimenga etshi dîna ne: Tshiapu tshia bampanda-njila.

Bible udi wamba bua mushindu uvua Nzambi mukuatshishe basadidi bende ba kale ne: ‘Bu Yehowa kayi muikale ku luseke luetu pakajuka bantu bua kutuluisha, pa dîba adi bakadi kutumina tuetu batshikale ne muoyo.’ (Musambu 124:2, 3) Mu tshikondo tshietu etshi, nansha mudi dibenga kusankidila mukenji wetu ne tshiendenda bitangalake bikole mu bantu, basadidi ba Yehowa ba mu Wisła badi benza muabu muonso bua kushala ne lulamatu ne mbapete masanka a bungi. Bipungu bilondangane bia Bantemu ba mu tshitupa etshi bidi mua kushindika bulelela bua mêyi a mupostolo Paulo a se: ‘Bikale Nzambi netu, nganyi udi mumanye mua kutupumbisha?’—Lomo 8:31.

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Emilia Krzok ne bana bende aba: Helena, Emilia ne Jan bakabela mu buloko bua tshitupa tshîpi mu Bohême

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Pakabenga Paweł Szalbot bua kuenza busalayi, bakamutuma bua kuenza mudimu mu kabanda kampanda

[Tshimfuanyi mu dibeji 27]

Pakatumabu bana betu mu Auschwitz ne kufuilabumu, mudimu wa buambi mu Wisła kawakalekela kudiunda

[Tshimfuanyi mu dibeji 28]

Bakela Paweł Pilch ne Jan Polok mu buloko bua bansonga mu Lodz

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 25]

Tumuma tua canneberge ne bilongo: © R.M. Kosinscy/​www.kosinscy.pl