Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Ikala ne mmuenenu muakanyine pa dinua dia maluvu

Ikala ne mmuenenu muakanyine pa dinua dia maluvu

Ikala ne mmuenenu muakanyine pa dinua dia maluvu

‘Mvinyo udi museki wa bantu, maluvu makole adi bu muena diyoyo; muntu yonso udi ubikuatshika kêna ne meji.’​—NSUMUINU 20:1.

1. Mmunyi muakaleja mufundi wa Misambu dianyisha diende bua amue mapa mimpe a kudi Yehowa?

 MUYIDI Yakobo wakafunda ne: ‘Kupa kuonso kuimpe ne dipa dionso diakane tshishiki bidi bifuma mu diulu, bipueka panshi bilua kudi Tatu wa munya.’ (Yakobo 1:17) Bua dianyisha divuaye nadi bua mapa mimpe mavule a kudi Nzambi, mufundi wa Misambu wakimba ne: ‘Udi umeneshila bimuna mashinde, udi umeneshila bantu midioko bua kuyidiundishabu. Mbua bamanye mua kupatula biakudia mu buloba, ne mvinyo idi isankisha mutshima wa muntu, ne manyi adi akenkesha mpala wende, ne bidia bidi bikolesha mutshima wende.’ (Musambu 104:14, 15) Mvinyo ne binuibua bionso bikuabu bidi bikuata mmapa mimpe a kudi Nzambi anu bu midioko, bidia ne manyi kabidi. Mmushindu kayi utudi ne bua kudiambuluisha nabi?

2. Nnkonko kayi ituakonkonona pa bidi bitangila dinua dia maluvu?

2 Dipa dilenga ndimpe anu padi muntu ukuata nadi mudimu mu mushindu muakanyine. Tshilejilu, buitshi ‘mbuimpe,’ kadi ‘ki mbimpe bua kudia buitshi bua bungi.’ (Nsumuinu 24:13; 25:27) Nansha mudi kunua “tuluvu tukese” mua kusankisha muntu, dinua dinekesha maluvu mbualu budi ne njiwu. (1 Timote 5:23) Bible udi utudimuija ne: ‘Mvinyo udi museki wa bantu, maluvu makole adi bu muena diyoyo; muntu yonso udi ubikuatshika [peshi “upambushibua kudibi,” NW] kêna ne meji.’ (Nsumuinu 20:1) Nunku, kupambushibua kudi maluvu * kudi kumvuija tshinyi? Mmaluvu bungi kayi atudi mua kuamba ne: mmapite? Mmuenenu kayi udi muakanyine mu muanda eu?

Mmushindu kayi udi maluvu mua ‘kupambuisha’ muntu?

3, 4. (a) Ntshinyi tshidi tshileja ne: Bible kêna wanyisha bua muntu kunua kukuatshika? (b) Mbimue bimanyinu kayi bidi bileja ne: muntu mmukuatshike?

3 Mu Isalele wa kale, muana uvua muena lumpukusu ne mukuatshiki wa maluvu uvua kayi ushintuluka bavua ne bua kumuasa mabue ne kumushipa. (Dutelonome 21:18-21) Mupostolo Paulo wakabela bena Kristo wamba ne: ‘Kanubuelakanyi ne muntu udi ne dîna dia muanetu wa mu Kristo bikalaye muena masandi, anyi muena lukuka lua bintu, anyi muena mpingu, anyi mupendianganyi, anyi mukuatshiki wa maluvu, anyi munyengi wa bintu; kanudi mene ne muntu wa nunku.’ Nunku, bidi bimueneka patoke ne: Mukanda wa Nzambi kawena wanyisha bua muntu kunuaye kukuatshika nansha.​—1 Kolinto 5:11; 6:9, 10.

4 Bible udi uleja bimanyinu bia dikuatshika dia maluvu wamba ne: ‘Kutangidi maluvu a mvinyo patshidiwu makunze, padiwu engelela munda mua lupanza, padiwu apueka bitekete pa muminu. Ku nshikidilu adi asuma bu nyoka, adi asuma bu nyoka wa mbamvu. Mêsu ebe neamone bintu bidi bikukemesha, mutshima webe neupatule mêyi a bupote.’ (Nsumuinu 23:31-33) Kunua kunekesha kudi kusuma bu mudi nyoka wa lulengu usuma, kusamisha muntu, kujimbakaja meji ende ufika mene nansha ku dijimija lungenyi. Muntu udi mukuatshike udi mua ‘kumona bintu bidi bimukemesha’ mu ngumvuilu wa se: udi mua kubanga kumona bintu bidi kabiyi bilelela anyi kulotakana. Udi kabidi mua kupanga kudikanda bua kuakula buakulavi ne kuleja majinga mabi atuye kayi mua kuleja pa tshibidilu.

5. Mmunyi mudi kunua kunekesha mua kuenzela muntu bibi?

5 Netuambe bishi bikala muntu unua maluvu kadi muikale ne budimu bua se: bantu kabalu kumona ne: mmukuatshike? Bamue bantu kabatu batamba kumueneka ne: mbakuatshike nansha bobu bamane kunua maluvu a bungi. Kadi, kuela meji ne: tshilele etshi katshiena mua kubenzela bualu bubi nkudidinga. (Yelemiya 17:9) Bitekete bitekete, ku kakese ku kakese, muntu udi mua kupeta tshilele tshia kuikala kunua ne kulua ‘musombela anu maluvu.’ (Tito 2:3) Mufundi wa mikanda Caroline Knapp udi umvuija mushindu udi muntu ufika ku dilua kanuayi, wamba ne: “Mbualu budi bulua bitekete bitekete, ku kakese ku kakese, mu mushindu udi kauyi kuelela meji ne kauyi kumvuija.” Bushuwa dinua dinekesha dia maluvu mbuteyi bubi butambe!

6. Bua tshinyi tudi ne bua kuepuka dinekesha mu dinua maluvu ne mu didia?

6 Tangila kabidi didimuija dia Yezu edi: ‘Nudilame bimpe, bua mitshima yenu kayinemi ne mudiu ne dibuluka dia maluvu ne malu a pa buloba, ne bua dituku adi kadilu kunudi lukasa bu buteyi. Bualu bua dituku adi nedilue kudi bonso badi bashikame pa buloba buonso.’ (Luka 21:34, 35) Kabiena bilomba bua muntu kuikala munue mukuatshike bua kufikaye ku dibungila ne ku dikala mufuba ku mubidi ne mu nyuma to. Tshiamufikila ntshinyi bikala dituku dia Yehowa ne bua kumusangana mu nsombelu eu?

Kudi dinua dipitshisha dia maluvu mua kufikisha muntu

7. Bua tshinyi dinua dipitshisha dia maluvu didi dibengangana ne mubelu udi mu 2 Kolinto 7:1?

7 Kupanga nkatshinkatshi mu dinua dia maluvu kudi mua kukebela muntu njiwu ya bungi, ya ku mubidi ne ya mu nyuma. Dinua maluvu dipitshisha didi mua kulela masama a mutshima ne a buongo bu mudi dijimija dia lungenyi. Kabidi muntu yeye muikale ne tshibidilu tshia kuonso eku tshia kunua kupitshisha udi mua kupia disama dia kansere, diabete, ne masama a mioyi ne a tshifu. Bulelela dinua dipitshisha dia maluvu didi dibengangana ne mubelu eu wa mu Mifundu minsantu wa ne: ‘Tudilengeje ku manyanu onso a mubidi ne a nyuma, tukumbaje tshijila tshietu mu ditshina dia Nzambi.’​—2 Kolinto 7:1.

8. Bilondeshile Nsumuinu 23:20, 21, dinua dinekesha dia maluvu didi mua kupatula bipeta kayi?

8 Dinua maluvu dipitshisha didi kabidi mua kujimijija muntu makuta, anyi kumunyangila mudimu. Mukalenge Solomo wa mu Isalele wa kale wakadimuija ne: “Kuikadi munkatshi mua banu ba maluvu, anyi munkatshi mua bena lumpukusu.” Bua tshinyi? Wakumvuija ne: ‘Bualu bua mukuatshiki wa maluvu ne muena lumpukusu nebabuele mu bupele; tulu netuluatshishe muntu bilulu bisunsuke.’​—Nsumuinu 23:20, 21.

9. Bua tshinyi mbia meji bua muntu kubenga kunua maluvu bikalaye ne bua kuendesha mashinyi anyi ntukutuku?

9 Mukanda kampanda udi uleja njiwu mikuabu wamba ne: “Malu malonga adi aleja ne: maluvu adi atekesha mbabi ya muendeshi wa mashinyi, ulua kuikala ne lujoko, kayi wenza malu apetangana bimpe, kayi ne ntema, kayi mutabuluke ne kayi umona tshia kuenza ne lukasa.” (The Encyclopedia of Alcoholism) Kunua ne pashishe kuendesha mashinyi kutu ne bipeta bibi be. Mu ditunga dia États-Unis nkayadi, bantu binunu ne binunu badi bafua, ne nkama ya binunu batapika ku tshidimu tshionso etshi mu njiwu ya mashinyi anu bua dinua dia maluvu. Nangananga bansonga ke badi batamba kupeta njiwu eyi, bualu ki mbamanye mua kuendesha bimpe ne kabena ne didikanda mu dinua. Muntu udiku mua kuendesha mashinyi yeye mumane kunua maluvu a bungi ne kuambaye mudiye unemeka muoyo, uwangata bu dipa dia kudi Yehowa Nzambi anyi? (Musambu 36:9) Muoyo ntshintu tshia tshijila, nanku mbitambe buimpe bua muntu kanu maluvu nansha makese dîba didiye ne bua kuendesha mashinyi anyi ntukutuku.

10. Mmunyi mudi maluvu mua kunyanga lungenyi luetu, ne bua tshinyi muanda eu udi ne njiwu?

10 Dinua dinekesha didi dienzela bantu bibi ki ng’anu ku mubidi to, nansha mu nyuma kabidi. Mukanda wa Nzambi udi wamba ne: ‘Maluvu ne mvinyo mipiamipia bidi biumusha meji a mu mutshima.’ (Hoshea 4:11) Maluvu atu anyanga lungenyi. Mukanda kampanda (wa tshibambalu tshidi tshitangila dinua dia bintu bidi bikuata mu États-Unis) udi umvuija malu mushindu’eu: “Padi muntu unua maluvu, adi apueka mu mala ne abuela mu mashi, afika lukasa mu buongo. Adi atuadija kutekesha lubilu lua bitupa bia buongo bidi bikontolola lungenyi luende ne mudiye umvua. Muntu udi udiumvua katshiyi udikanda ne mutambe kudilekelela.” Mu nsombelu wa mushindu’eu, tudi bafuane ‘kupambuka,’ kuenza malu adi kaayi alonda mulongo ne kupona mu matetshibua a bungi.​—Nsumuinu 20:1.

11, 12. Muntu udi kayi ne nkatshinkatshi mu dinua udi mua kupeta njiwu kayi ya mu nyuma?

11 Kabidi, Bible udi utuma dîyi edi: “Binuadia anyi binuanua, anyi malu onso anudi nuenza, nuenze malu onso bua kutumbisha Nzambi.” (1 Kolinto 10:31) Kunua maluvu a bungi kutuku kutumbisha Nzambi anyi? Bushuwa muena Kristo kêna ne bua kuikala mumanyike mudiye tshikumbuji kumvu mala nansha. Kuenda lumu lua bu-kanuayi lua mushindu’eu kudi kupendeshisha dîna dia Yehowa, kakuena kuditumbisha to.

12 Netuambe tshinyi bikala muena Kristo kampanda kayi ne nkatshinkatshi mu dinua dia maluvu ne ngikadilu wende eu ulenduisha muena Kristo nende anyi muyidi mupiamupia? (Lomo 14:21) Yezu wakadimuija wamba ne: ‘Bialenduisha muntu umue wabu wa mu bantu aba bapuekele badi bangitabuja, biakadi bimpe kumusuika dibue dinene dia kupela nadi mu nshingu muende, kumuina mu bunene bua mâyi manene.’ (Matayo 18:6) Muntu udi unekesha mu dinua udi kabidi mua kujimija masanka a mudimu mu tshisumbu. (1 Timote 3:1-3, 8) Bukuabu bualu budi kabuyi kulengulula mbua se: dinua dinekesha dia maluvu didi mua kulela bilumbu mu dîku.

Mmushindu kayi uudi mua kuepuka njiwu eyi?

13. Ntshinyi tshidi ne mushinga mukole bua muntu kuepuka dinekesha mu dinua?

13 Tshidi mua kuambuluisha bua kuepuka njiwu ya mu dinua dipitshisha nkudifundila tshipatshila tshia kubenga kunekesha, ki ng’anu tshia kubenga kukuatshika to, ne tshia kunua anu pa nnuinu kabidi. Nnganyi udi mua kujadika bungi buakanyine bua maluvu audi mua kunua ne bungi budi mua kuikala bupitshidile buebe wewe? Bu mudiku malu a bungi atudi mua kutangila, kakuena ne bua kuikala mukenji mujalame jajaja wa bungi bua maluvu budi mua kuikala bupitshidile to. Muntu yonso udi ne bua kuikala mumanye mikalu yende ne kuimanyina anu mu mikalu ayi. Ntshinyi tshiakuambuluisha bua kumanya bungi bua maluvu budi bupitshidile buebe wewe? Kudiku dîyi kampanda didi mua kukuludika anyi?

14. Ndîyi kayi diludiki diakuambuluisha bua kumanya dishilangana pankatshi pa dinua pa nnuinu ne dinua dinekesha?

14 Bible udi wamba ne: ‘Ulame meji adi akukuatshisha, ne bukole bua kupangadija malu. Nunku nebikale muoyo ku mutshima webe ne tshilenga mu nshingu muebe.’ (Nsumuinu 3:21, 22) Nunku dîyi diludiki dia kulonda ndiodi edi: Bungi buonso bua maluvu budi bunyanga lungenyi luebe ne bubuitshidija ngelelu webe wa meji ke budi bupitshidile buebe wewe. Kadi udi ne bua kuitaba wewe nkayebe ne muoyo umue tshidi mikalu yebe!

15. Ndîba kayi didi nansha vere umue ne bua kuikala mupitshidile?

15 Mu imue nsombelu, nansha vere umue wa maluvu udi anu mua kuikala mupitshidile. Mukaji udi ne difu udi mua kubenga bua kunua nansha maluvu makese pa kumona njiwu idiku bua muana utshidi munda. Ne kabiakuikalaku bimpe bua kubenga kunua padi muntu kampanda uvua muluangane bua kulekela bu-kanuayi muikalepu, peshi eu udi kayi musue kunua bua kuondo kende ka muoyo anyi? Yehowa wakatumina bavua benza midimu ya buakuidi ku tabernakle dîyi edi ne: ‘Kanunu mvinyo ne bintu bikole bia kunua panuabuela mu ntenta wa kusambakena bua kanufu bienu.’ (Lewitiki 10:8, 9) Nunku, kunu maluvu kumpala kua wewe kuya mu bisangilu bia bena Kristo, paudi upatuka mu buambi ne paudi wenza midimu mikuabu yonso ya bena Kristo nansha. Kabidi, mu matunga mudibu bakandike dinua dia maluvu anyi bikale banyishila anu aba bakadi ne bidimu bungi kampanda, bena Kristo badi ne bua kulonda mikenji eyi ya ditunga.​—Lomo 13:1.

16. Mmunyi muudi mua kupangadija tshia kuenza padibu bakutewila maluvu?

16 Padibu bakutewila maluvu anyi bakutekelawu kumpala, mona lukonko lua kumpala luudi mua kudiela: ‘Ndi anu ne bua kunua anyi?’ Biwasua kunua, wikale mumanye bimpe paudi ne bua kushikila ne kupitshishi pa mukalu au to. Kulekedi udi mukubikidishe ukufikisha ku disesuka bua kalolo kende nansha. Ne wadimuka muaba udibu bela maluvu bu adi apueka ku mulonda, bu mudi mu amue mafesto a dibaka. Mu miaba ya bungi, mbulamatadi utu wanyishila bana bua kunua maluvu. Baledi badi ne bujitu bua kulongesha bana babu bua bidi bitangila dinua dia maluvu ne bobu ke badi ne bua kutangila bienzedi biabu mu muanda eu.​—Nsumuinu 22:6.

Udi mua kujikija lutatu elu

17. Ntshinyi tshidi mua kukuambuluisha bua wewe kumanya ni udi ne lutatu lua dinua dipitshisha dia maluvu?

17 Mbikukolele bua kunua pa nnuinu anyi? Ikala mujadike ne: bikala dinua maluvu dipitshisha dilue mpekatu wa mu musokoko kuudi, ku tototo nansha ku ndandanda nebilue anu kumueneka. Ke bua tshinyi udi ne bua kudikonkonona bimpe bimpe ne muoyo umue. Nkonko idi ilonda eyi idi mua kukuambuluisha bua kuenza nanku: ‘Ndi nnua misangu ya bungi kupita mumvua nnua kumpala anyi? Ndi ntamba kunua maluvu makole mpindieu anyi? Ndi nnua maluvu bua kupua malu muoyo, kujikija tunyinganyinga anyi ntatu anyi? Muena mu dîku anyi mulunda mukuabu mundejeku mudibi bimutonda bua mundi nnua anyi? Dinua dianyi dia maluvu ndilele bilumbu mu dîku anyi? Bitu binkolela bua kupitshisha lumingu, ngondo umue anyi ya bungi tshiyi munue anyi? Ntu nsokoka bakuabu bungi bua mala anyi maluvu makole andi nnua anyi?’ Tshia kuenza tshinyi biwikala muandamune ne: ‘Ee’ ku imue ya ku nkonko eyi? Kuikadi bu muntu udi ‘utangila mpala wende mu lumuenu ne upua muoyo lukasa bua mushindu udiye.’ (Yakobo 1:22-24) Angata mapangadika bua kujikija lutatu elu. Ntshinyi tshiudi mua kuenza?

18, 19. Mmunyi muudi mua kulekela dinua dipitshisha dia maluvu?

18 Mupostolo Paulo wakapesha bena Kristo mubelu eu: ‘Kanukuatshiki maluvu, mudi dinyanguka dia muoyo munda muawu, kadi nuujibue ne nyuma muimpe.’ (Efeso 5:18) Jadika tshidi mua kuikala dinua dinekesha buebe wewe, ne difundila mikalu miakanyine. Angata dipangadika dia kubenga kupita mikalu ayi; ikala ne didikanda. (Galatia 5:22, 23) Udi ne balunda batu bakusaka bua wewe kunua kupitshisha anyi? Wadimuka! Bible udi wamba ne: ‘Udi wenda ne bena meji udi ulua muena meji, kadi udi ubuelakana ne bapote neakenge bua bualu ebu.’​—Nsumuinu 13:20.

19 Biwikala unua maluvu bua kuepuka bualu kampanda, luangana bua kujikija bualu abu buludiludi. Udi mua kujikija bimpe malu pa kutumikila mibelu ya mu Dîyi dia Nzambi. (Musambu 119:105) Kuelakanyi bua kukeba diambuluisha kudi mukulu muena Kristo uudi mua kueyemena. Babidila bintu bidi Yehowa mutuenzele lelu bua kukolesha makanda ebe a mu nyuma. Kolesha malanda ebe ne Nzambi. Ikala ne tshibidilu tshia kumulomba diambuluisha mu masambila, nangananga bua butekete buebe. Usengelele Nzambi bua ‘alengeje tuonyi tuebe ne mutshima webe.’ (Musambu 26:2, NW) Anu bu mutuvua bamone mu tshiena-bualu tshishale, enza muebe muonso bua kuendela mu njila wa muoyo-mutoke.

20. Mmalu kayi audi ne bua kupangadija bua kuenza biwikala musue kujikija lutatu lua munanunanu lua dinua dinekesha?

20 Newenze tshinyi biwikala mutungunuke anu ne dinua dinekesha nansha wewe udienzeja bikole bua kulekela? Apu nanku, udi ne bua kulonda mubelu eu wa Yezu: “Biakulenduisha tshianza tshiebe, watshikosa; bua wewe kubuela mu muoyo ne tshilema kudi kutamba bua wewe kuya mu Ngena ne bianza biebe bibidi.” (Mâko 9:43) Tshia kuenza ntshiotshi etshi: Kunu kabidi nansha kakese. Ke tshivua dipangadika dia muntu mukaji kampanda utudi mua kubikila ne: Irene. Udi wamba ne: “Panyima pa bidimu bu bibidi ne tshitupa bimvua muenze tshiyi nnua mala, ngakatuadija kuela meji ne: pamuapa meme munue anu vere umue ki mbualu to, bidi anu bua kumona ni adi mua kunkuata. Kadi anu pandi ngela meji mushindu’au, diakamue ndi nkuatshila Yehowa bualu ebu mu disambila. Ndi mupangadije bua kubenga kunua kabidi maluvu too ne mu ndongoluelu mupiamupia, ne pamuapa nansha pinapu tshiakuanua kabidi to.” Kubenga kunua maluvu nansha makese kakuena mua kuikala kudipangisha tshintu tshia mushinga mutambe bukole bikala muntu musue kupeta muoyo mu bulongolodi bupiabupia ne buakane bua Nzambi to.​—2 Petelo 3:13.

‘Lumbilayi bienu nunku, bua nuenu nuangate bukenji’

21, 22. Mbualu kayi budi mua kutupangisha bua kufika ku mushonyi wa ndekelu mu dilumbila dietu bua kupeta muoyo, ne mmushindu kayi utudi mua kuepuka bualu abu?

21 Mupostolo Paulo muikale ufuanyikija nsombelu wa bena Kristo ne dinyema dia lubilu anyi ne ditetangana bukole wakamba ne: ‘Kanuena bamanye anyi ne: bantu badi balumbila lubilu mu tshilumbilu badi balumbila bonso, kadi umue wabu udi wangata bukenji? Lumbilayi bienu nunku, bua nuenu nuangate bukenji. Muntu yonso udi utetangana bukole ne bakuabu mu manaya udi udikanda mu malu onso. Bobu badi benza nunku bua kuangata tshifulu tshia butumbi tshidi tshisunsuka, kadi tuetu mbua kuangata tshidi katshiyi tshisunsuka. Meme ndi ndumbila nunku, tshiyi nsesuka mu njila; ndi nduangana ne mbata tshiyi bu muntu udi widikija. Kadi ndi ndikuma too ne pangavuija mubidi wanyi mabuba, ndi ngubueja mu bupika; bua bumue, pangamana kuambila bakuabu bualu bua Nzambi, meme tshikadi mubengibue.’​—1 Kolinto 9:24-27.

22 Anu aba badi bajikija lubilu luabu bimpe ke bapeta bukenji anyi difutu. Mu dilumbila bua kupeta muoyo, dinua dipitshisha dia maluvu didi mua kutupangisha bua tuetu kufika ku mushonyi wa ndekelu. Tuikale ne didikanda. Bua tuetu kunyema ne kutekemena difutu, bidi bilomba bua ne: katuditu mu “dikuatshika dia maluvu.” (1 Petelo 4:3) Kadi tuikale ne didikanda mu malu onso. Bua bidi bitangila dinua dia maluvu makole, tudi tuleja ne: tudi ne meji patudi ‘tupidia malu adi kaayi a Nzambi ne nkuka ya pa buloba, bikale ne meji mapuekele ne makane ne a Nzambi.’​—Tito 2:12.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 2 Mu tshiena-bualu etshi, muaku maluvu udi uleja biere, mvinyo ne maluvu makuabu onso makole.

Udi muvuluke anyi?

• Ntshinyi tshitudi mua kubikila ne: ndinua dinekesha dia maluvu?

• Mbipeta kayi bibi bidi bifumina ku dinua dinekesha dia maluvu?

• Mmunyi muudi mua kuepuka njiwu ya dinua dinekesha?

• Mmushindu kayi udi muntu mua kutshimuna lutatu lua dinua dinekesha?

[Nkonko ya dilonga]

[Tshimfuanyi mu dibeji 19]

Mvinyo “idi isankisha mutshima wa muntu”

[Tshimfuanyi mu dibeji 20]

Tudi ne bua kumanya mikalu yetu ne kuimanyina anu mu mikalu ayi

[Tshimfuanyi mu dibeji 21]

Dianjila kuangata dipangadika pa bungi bua maluvu buudi mua kunua

[Tshimfuanyi mu dibeji 22]

Usambile Yehowa pa tshibidilu bua butekete buebe

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Baledi badi ne bujitu bua kulongesha bana babu pa bidi bitangila dinua dia maluvu