Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tuvua ne dieyemena mu bulami bua dinanga bua Yehowa

Tuvua ne dieyemena mu bulami bua dinanga bua Yehowa

Malu a mu nsombelu

Tuvua ne dieyemena mu bulami bua dinanga bua Yehowa

MALONDA KUDI ANNA DENZ TURPIN

Mamu wakatua tshikemu ne mimuemue ku mêsu wamba ne: “Wewe misangu yonso utu anu webeja ne: ‘BUA TSHINYI’!” Pantshivua muana, mvua mfuimisha baledi banyi ne nkonko. Kadi Tatu ne Mamu kabavuaku bantandisha bua mumvua ngelangana nkonko bua kumanya bia bungi. Kadi bakandongesha bua kuela meji ne kudiangatshila mapangadika mumvuangane ne kuondo ka muoyo kalongesha kudi Bible. Bushuwa, malongesha aa avua a mushinga wa bungi menemene! Dituku dikuabu pankavua ne bidimu 14, bena Nazi bakantapulula ne baledi banyi basuibue, ne tshiakabamona kabidi nansha musangu umue to.

TATU Oskar Denz, ne mamu Anna Maria, bavua basombele mu tshimenga tshia Lörrach mu ditunga dia Allemagne tshidi pabuipi ne mikalu ya ditunga dia Suisse. Patshivuabu bansonga, bavua badifile mu malu a tshididi, kabidi bantu ba mu tshimenga bavua babamanye ne babanemeka. Kadi mu 1922, matuku makese panyima pa baledi banyi bamane kuselangana, bakashintulula mushindu uvuabu bamona malu a tshididi ne bipatshila biabu bia mu nsombelu. Mamu wakatuadija kulonga Bible ne Balongi ba Bible (mushindu uvuabu babikila Bantemu ba Yehowa tshikondo atshi), ne wakasanka bikole pakamanyaye ne: Bukalenge bua Nzambi buvua ne bua kutuala ditalala pa buloba. Matuku makese Tatu wakabanga pende kulonga, ne kutuadijabu kubuela mu bisangilu bia Balongi ba Bible. Tatu wakapesha mene mamu mukanda wa dilonga nawu Bible wa La Harpe de Dieu bua Nowele wa tshidimu atshi. Bakandela mu dia 25 a ngondo muisatu 1923, ne mvua mulela nkaya kua tatu ne mamu.

Ndi ne malu mimpe matambe antshidi muvuluke a dîku dietu: mushindu utuvua tuya kuendakana mu muvu wa été mu dîtu ditalale dia Forêt-Noire muvua kamuyi mutoyi, ne malu a midimu ya ku nzubu avua Mamu undongesha! Ntshidi muvuluke muvuaye muimane mu tshikuku undongesha mua kuipika. Bualu bua mushinga mukole budi se: baledi banyi bakandongesha bua kunanga ne kueyemena Yehowa Nzambi.

Tshisumbu tshietu tshivua ne bamanyishi ba Bukalenge ba tshisumi batue ku 40. Baledi banyi bavua bapiluke mu dikeba mishindu ya kuyukila ne bantu malu a Bukalenge. Bua midimu ivuabu benze kale mu tshimenga tshivuabu basombele, bavua bapetangana bimpe ne bantu, ne bantu bavua babakidila bimpe be. Pangakakumbaja bidimu muanda mutekete, ngakasua panyi bua kuyisha ku nzubu ne ku nzubu. Dituku dianyi dia kumpala, utuvua tuyisha nende wakampesha mikanda ndambu e kumfunkuinaye nzubu mukuabu, ungambila anu patupu ne: “Ndaku utangile bikalabu nayi dijinga.” Mu 1931, tuakabuela mu mpungilu wa Balongi ba Bible mu tshimenga tshia Basel, mu Suisse. Mu tshimenga etshi ke muakatambula baledi banyi.

Tumbuka mu ndululu batangile ku tshikisu

Ditunga dia Allemagne divua mu ndululu mikole mu matuku au, kabidi bisumbu bishilangane bia bena tshididi bivua bibundulangana ne tshikisu tshikole mu misesu. Butuku bukuabu, mitoyi ivua ifumina ku nzubu wa bena mutumba netu yakantabuluja ku tulu. Bana ba balume babidi bakuabu bavua bashipe tutuabu ne mulonda bualu kabavua basue malu a tshididi avuaye ulonda to. Dikina bena Yuda diakabanga kuvulangana kabidi bikole menemene. Mu kalasa ketu, nsongakaji mukuabu uvua ne bua kushala mudisombele anu pa nkayende mu ditumba anu bualu uvua muena Yuda. Mvua mmumvuila luse be, kadi tshivua mumanye ne: mu katupa kîpi amu meme panyi mvua ne bua kukinyibua ne kudiumvua bibi mu mushindu wa muomumue to.

Mu dia 30 Tshiongo 1933, Adolf Hitler wakalua mulombodi wa Allemagne. Tuetu mutantshi bu nzubu ibidi, tuakamona muvua bena Nazi babandisha dibendele ne disanka dia ditshimuna ku biro biabu binene bia mu tshimenga. Mu kalasa, mulongeshi wetu wakatulongesha ne disanka dionso mua kuela Hitler muoyo ne: “Heil Hitler!” Ku dilolo ngakambila Tatu bualu ebu. Biakamusamisha mutu bikole. Wakamba ne: “Tshiena mua kuanyisha bualu bua mushindu’au to. ‘Heil’ udi umvuija lupandu. Tuetu bamba ne: ‘Heil Hitler!,’ mmumue ne: tudi tuamba mudi lupandu lufumina kudiye pamutu pa kudi Yehowa. Ndi ngela meji ne: ki mbimpe to, kadi udi ne bua kudiangatshila dipangadika dia tshiudi wewe ne bua kuenza.”

Balongi betu bakanjila bualu mvua muangate dipangadika dia kubenga kukosela Hitler mpala. Bamue bana ba balume bavua mene bantuta pavua mulongeshi mutangile kua tshianana. Ndekelu wa bionso, bakalekela kuntatshisha, kadi nansha balunda banyi bakangambila ne: baledi babu bavua babakandike bua kunaya nanyi. Mvua mulue bu tshintu tshia njiwu ya bungi.

Ngondo ibidi kunyima kua bena Nazi bamane kuangata bukokeshi mu Allemagne, bakakandika Bantemu ba Yehowa bualu bavua bela meji ne: bavua mua kuenzela mbulamatadi bibi. Basalayi ba tshikisu ba bena Nazi bakakanga biro bietu bia Betele mu Magdebourg ne kukandikabu bisangilu bietu. Kadi bu mutuvua basombele pabuipi ne mikalu ya ditunga, bakanyishila Tatu bua tuetu kuya dia muomua mu tshimenga tshia Basel mu Suisse mutuakabanga kubuela mu bisangilu mu Dia lumingu. Tatu uvua misangu mivule wamba ne: uvua ujinga bua bana betu ba mu Allemagne kupetaku biakudia bia mu nyuma abi bivua mua kubambuluisha bua kutantamena matuku avua kumpala ne dikima.

Ngendu ya njiwu

Panyima pa bamane kukanga Betele wa mu Magdebourg, umue wa ku bavua balombola mudimu, Julius Riffel, wakalua mu tshimenga tshiabu tshimulelela tshia Lörrach bua kulongolola mudimu wa buambi wa mu musokoko. Ke Tatu kudifila diakamue bua kumuambuluisha. Wakatusombesha meme ne Mamu panshi ne kutuambilaye ne: uvua muanyishe bua kuambuluisha mu mudimu wa kumbuka ne mikanda ya kulonga nayi Bible mu Suisse ne kubuela nayi mu Allemagne. Wakamba ne: bivua mua kuikala ne njiwu ya bungi menemene ne bavua mua kumukuata dîba dionso tshianana divuabu kabayi bajadike. Kavua musue bua tuetu kudimona benzejibue bua kuenza mudimu au to, bualu bivua mua kutukebela petu njiwu. Diakamue, Mamu kuambaye ne: “Tshiakukulekela to.” Bubidi buabu kushalabu bantangile, ke meme kubambila ne: “Meme panyi tshiakunulekela to!”

Mamu wakatela kabuta ka bunene bua tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi. Uvua welamu mikanda kaba kavuaye mushiye ku luseke lumue ne pashishe utela kabidi kamuaba kine kavua kashale aku. Wakenza tumpaya tusokome tukese tuvua katuyi tumueneka ku bilamba bia Tatu ne tuputulu tubidi tua muinshi tutuvua meme ne Mamu tusokokamu mikanda mikese ya kulonga nayi Bible. Misangu yonso ituvua tufika ku difikisha bubanji buetu bua mu musokoko abu kumbelu, mioyo ya munda ivua itupueka ne tuvua tuela Yehowa tuasakidila. Tuvua tusokoka mikanda kulu mu nzubu wa tshisasa wa kulu.

Ku ntuadijilu, bena Nazi kabavua batubanda ne bualu nansha bumue to. Kabavua mene batukonkoloja anyi bakalakasa mu nzubu wetu nansha. Nansha nanku, tuakasungula nimero 4711, uvua muikale dîna dia Eau de cologne mumanyike bikole, bua kuikala kudimuija nayi bana betu ba mu nyuma pavuaku tshimvundu. Pavuabi bimueka bia njiwu bua bobu kufika ku nzubu kuetu, tuvua tubadimuija pamu’apa ne nimero ayi. Tatu wakabambila bua kuikalabu batangila ku madidishi a mu nzubu wetu wa tshisombelu kumpala kua bobu kubuela mu nzubu. Pavuabu anu bamona didishi dia ku dia bakaji diunzulula, bavua ne bua kumanya ne: nsombelu uvua munyanguke ne kuimanyina anu pa bule.

Mu 1936 ne mu 1937 bampulushi ba Gestapo bakakuata bantu bapite bungi ne kuelabu Bantemu binunu bivule mu maloko makese ne mu manene muvuabu babakengesha ne luonji ne tshikisu tshikole tshitambe. Biro bia Betele bia mu tshimenga tshia Bern mu Suisse biakatuadija kusangisha luapolo, ne eyi ivuabu bapatule mu musokoko mu maloko, bua kuenza mukanda utuvua tubikila ne: Mvita idibu baluisha Buena-Kristo (Kreuzzug gegen das Christentum), uvua umvuija malu mabi a bena Nazi. Tuakakuata mudimu wa njiwu wa kupita ne luapolo eyi misokoka dia muamua dia mikalu ya Basel. Bu bena Nazi batukuate ne mikanda ayi ivuabu bakandike, bavua ne bua kutuela mu buloko diakamue. Ngakadila pangakabala bua makenga avua bana betu bakenga. Kadi tshiakatshina to. Mvua mushindike ne: Yehowa ne baledi banyi bavua balunda banyi bananga bavua ne bua kunkuatshisha.

Ngakajikija kalasa pamvua ne bidimu 14, ne meme kupeta mudimu mu makazen a dipanyishila bintu bia mu nzubu bia nzembu. Pa tshibidilu, tuvua tuenza ngendu ya kuya kushiya mikanda mu Disambombo dilolo anyi mu Dia lumingu pavua Tatu kayi ku mudimu. Tuvua tuya bua kufila mikanda nunku bu panyima pa mbingu yonso ibidi. Tuvua Tumueneka anu bu mêku makuabu onso avua apatuka bua kuya kuendakana ku ndekelu kua lumingu; ne munkatshi mua bidimu bitue ku binayi bijima, balami ba ku mikalu kabavua banji kutuimanyika anyi bakebe bua kutuenza fui nansha musangu umue too ne dimue dituku mu ngondo muibidi 1938.

Badi batutandula!

Tshiakupua muoyo tshilunji tshia mpala wa tatu patuvua tufika muaba utuvua tuangatshila mikanda pabuipi ne Basel ne tumona mushiki mujima wa mikanda ivua mituindile. Bu muvuabu bakuate dîku dikuabu divua diambula padi mikanda, tuvua ne mikanda ya bungi ya kuambula. Ku mikalu, musalayi mukuabu wa ku bavua batangila dibuela dia bintu mu ditunga wakatutangila ne dîsu dibi ne kutumaye dîyi bua batuenze fui. Pakapetabu mikanda, wakatukuata ne kuya netu katshia anu watutangija tshingoma bua kuindila mashinyi a bampuluishi. Pavua basalayi abu baya netu, tatu wakankuata ku tshianza ne kungambilaye ku ditshi ne: “Kuikadi muena mpala ibidi to. Kutedi dîna dia muntu nansha umue!” Meme kumujadikila ne: “Tshia kuenza nanku to.” Patuakafika ku Lörrach, bakaya ne tatu wanyi musuibue. Ngakamumona bua musangu wa ndekelu pakinjilabu tshibi tshia ku buloko.

Munkatshi mua mêba anayi, bena Gestapo banayi bakangela nkonko, bangambila bua meme kubatelela mêna a Bantemu bakuabu ne miaba ivuabu. Pangakabenga, musalayi mukuabu wakafika munda bikole ne kubangaye kukana wamba ne: “Tudi ne mishindu mikuabu ya kukufikisha ku diakula!” Tshiakabambila bualu nansha bumue to. Pashishe buobu kuya nanyi ne Mamu ku nzubu kuetu, kukalakasabu mu nzubu bua musangu wa kumpala. Buobu kushala balame Mamu ne kuntumabu meme kua mamu mukulu ne kumuambilabu bua andame, kabayi bamanye ne: yeye pende uvua Ntemu to. Nansha muvuabu bangitabile bua kuya ku mudimu, bampulushi banayi ba Gestapo bavua bashale anu basombe mu mashinyi avuabu mimanyika kumpala kua nzubu wetu bua kulondesha kantu kuonso kamvua ngenza, eku mpulushi mukuabu mushale mulame yeye kajila ka bena lua makasa.

Matuku makese pashishe munda munya, ngakapatuka mu nzubu ne meme kumona muanetu wa bakaji mukuabu utshivua nsonga ulua kundi mubande pa dikalu. Pakasemenaye, meme kumona ne: uvua usua kunkupila kadibeji. Pangakakakidila, ngakakudimuka diakamue bua kumona bikala bena Gestapo ni bavua bamone tshimvua muenze. Bualu bua dikema, dîba adi bobu bonso bavua bafuile mu tuseku batangile mulu!

Mu ka mukanda kavua muanetu wa bakaji au mumpeshe bavua bangambila bua meme kuya kuabu mu midi. Kadi bu muvua bampulushi abu bantangile, mvua ndiebeja ne: nkuepi kungalua kubuejakaja baledi ba bende aba? Ngakatangila bampulushi banayi bena Gestapo mu mashinyi muvuabu ne mpulushi mukuabu uvua yeye anu ubanda upueka ne njila. Tshivua mumanye tshia kuenza to, ke meme kusambila Yehowa bikole bua angambuluishe. Diakamue, mpulushi wakaya ku mashinyi a bena Gestapo ne kutuadijaye kuakula nabu. Pashishe yeye kubuela mu mashinyi abu ne bobu kuyabu!

Pinapu, mamu mukulu wakafika upatukila mu ditumba. Tukavua mu mêba a mapingaja. Wakabala ka mukanda aku ne yeye kuamba ne: bivua bikengela tuetu kuya ku nzubu kuvuabu batuambile aku, wela meji ne: bana betu bavua pamuapa balongolole bua kuya nanyi mu Suisse. Patuakafika, bena kumbelu bakandeja kudi muntu umvua tshiyi mumanye, diende Heinrich Reiff. Wakangambila ne: uvua ne disanka bua mumvua mupanduke, ne uvua mulue bua kungambuluisha bua kunyemena mu Suisse. Wakangambila bua tuetu kutuilangana nende mu minite makumi asatu muaba kampanda uvua mitshi ya bungi.

Nsombelu wa ku ba bende

Ngakaya kupetangana ne Muanetu Reiff ne binsonji bienda bimpueka ku mêsu, ne kanyinganyinga pamvua mvuluka ne: ndi ne bua kushiyangana ne baledi banyi. Kadi biakenzeka ne lukasa. Panyima pa mutantshi mukese wa kanyinganyinga, tuakabuela munkatshi mua tshisumbu tshia bena ngendu ya dibandila bintu bia mu matunga makuabu ne tuetu kupita nabu ku mikalu ya Suisse kakuyi bualu.

Pangakafika ku Betele wa mu Bern, ngakamanya ne: bana betu bavuaku ke bavua balongolole bua meme kunyema nanku. Ne disanka dionso bakampesha muaba wa kutudila. Ngakenza mudimu ku tshikuku kuakansankisha bikole. Kadi bivua bikole menemene bua kusombela ku ba bende, bualu tshivua mumanye tshivua mua kufikila baledi banyi bavuabu bakosele tshibawu tshia buloko bua bidimu bibidi! Imue misangu, dibungama ne kanyinganyinga bivua bintshibuila panshi, ne mvua ndikangila mu tshiowedi bua kudila. Kadi tuvua tufundilangana ne baledi banyi pa tshibidilu, ne bavua bankankamija bua kushala anu ne lulamatu.

Tshilejilu tshia ditabuja dia baledi banyi tshiakansaka bua meme kudilambula kudi Yehowa ne meme kutambula mu dia 25 Kashipu 1938. Panyima pa tshidimu tshimue ku Betele, ngakaya kuenza mudimu ku Chanélaz, budimi buvuabu basumbe kudi Betele wetu wa mu Suisse bua kudima biakudia bia dîku dia Betele ne bua kupeta miaba ya kulala bua bana betu bavua banyema dikengeshibua.

Pakajika tshibawu tshia buloko bua baledi banyi mu 1940, bena Nazi bakabaleja ne: bavua mua kubalekela bu bobu mua kulekela ditabuja diabu. Bakashala anu ne lulamatu lukole ne bobu kubatuma mu maloko manene, Tatu ku Dachau ne Mamu ku Ravensbrück. Mu muvu wa hiver wa mu 1941, Mamu ne bamue bakaji Bantemu bavua mu buloko abu bakabenga bua kuenzela basalayi mudimu. Nunku bua kubanyoka, bakabimanyika mu mashika matuku 3 a munya ne makuabu 3 a butuku, pashishe bobu kubakangila mu tuzubu tukese tua buloko tua mîdima muvuabu kabayi babapesha biakudia anu musangu umue panyima pa matuku anayi munda mua matuku 40. Pashishe bavua babela mfimbu. Mamu wakafua mu dia 31 Tshiongo 1942, panyima pa mbingu isatu ya mututu wa tshikisu.

Bakumusha Tatu mu Dachau ne bobu kumutuma ku Mauthausen mu ditunga dia Autriche. Mu buloko ebu bena Nazi bavua bashipa bena buloko bu tshilele mu dibakisa ne nzala ne mu dibenzeja midimu mipite bukole. Kadi ngondo isambombo panyima pa lufu lua Mamu, bena Nazi bakashipa tatu mu mushindu mukuabu: bavua batetela manga a luondapu pambidi pa bena buloko. Baminganga ba mu buloko abu bavua batua bantu disama dia tshiadi ku bukole. Pashishe, bavua balua kutua bena buloko lushingi mu muoyo luikale ne mulungu. Mikanda ya mbulamatadi idi ileja ne: Tatu utu mufue bualu “muoyo wende uvua mutshioke.” Uvua ne bidimu 43. Ngakalua kumanya bua dibashipa ne tshikisu edi anu panyima pa ngondo mulongo. Pandi mvuluka baledi banyi bananga binsonji bidi anu bimpueka. Nansha nanku, dîba adi nansha mpindieu, ndi nkola ku muoyo bualu ndi mumanye ne: bu muvua Tatu ne Mamu ne ditekemena dia kupeta muoyo mu diulu, badi mu ditalala mu bianza bia Yehowa.

Panyima pa Mvita Mibidi ya Buloba bujima, ngakapeta diakalenga dia kubuela mu kalasa ka 11 ka Gilada, Tshilongelu tshia Bible tshia Bantemu ba Yehowa mu New York. Ndisankapu kayi dia kudina ne kasuki mu dilonga dia Mukanda wa Nzambi munkatshi mua ngondo itanu mijima! Patuakajikija kalasa aku mu 1948, bakantuma mu Suisse bua kuenza mudimu wa bumisionere. Matuku makese kunyima, ngakapetangana ne James Turpin, muanetu wa balume wa lulamatu uvua mujikije pende mu kalasa kitanu ka Gilada. Pakakangulabu Betele wa kumpala mu ditunga dia Turquie, wakenzamu mudimu wa mutangidi. Tuakaselangana nende mu Luabanya 1951, ne matuku makese panyima meme kumanya ne: mvua ne difu! Tuakaya mu États-Unis mungakalelela muananyi wa bakaji Marlene, mu Tshisua-munene 1951.

Mu kupita kua bidimu, meme ne Jim tudi bapete disanka dia bungi mu mudimu wetu wa Bukalenge. Ntshidi muvuluke bimpe nsongakaji mukuabu umvua ndonga nende Bible diende Penny, wa mu ditunga dia Chine uvua bushuwa munange kulonga Bible. Wakatambula ne panyima kumuselabu kudi Guy Pierce udi mpindieu mu Kasumbu Kaludiki ka Bantemu ba Yehowa. Bananga bu nunku mbangambuluishe bua kutantamena bushiya bukebesha kudi lufu lua baledi banyi.

Ku mbangilu kua 2004, bana betu ba mu Lörrach muvua baledi banyi basombele, mbibake Nzubu wa Bukalenge mupiamupia mu Musesu wa Stich. Bua kuleja dianyisha bua malu adi Bantemu ba Yehowa benze, kasumbu ka balombodi ba tshimenga kakangata dipangadika dia kushintulula dîna dia musesu eu bua kuluadi Denzstraße (Musesu wa Denz) bua kuvuluka baledi banyi. Mu tshiena-bualu tshia “Dîna dipiadipia dia musesu bua kuvuluka Denz ne mukajende bakashipabu,” tshikandakanda tshikuabu tshia mu tshimenga tshia Lörrach ntshiambe ne: baledi banyi bavua “bashipibue bua ditabuja diabu mu buloko bunene mu tshikondo tshia Bukalenge Buisatu bua mu Allemagne.” (Badische Zeitung) Buanyi meme, bualu ebu buenza kudi balombodi ba tshimenga tshivua mubuelele meji to kadi budi buikale dishintuluka dia malu didi ditambe kusankisha bikole.

Tatu uvua ne tshibidilu tshia kuamba ne: tudi ne bua kudilongolola kumpala kua dîba bienze anu bu ne: Armagedone kavua mua kulua patutshidi ne muoyo, kadi tuenze malu bienze bu se: Armagedone uvua mua kufika malaba. Eu mmubelu wa meji untu ndienzeja bua kutumikila dîba dionso. Kabitu anu binteketele bua kuikala ne lutulu ne ditekemena dikole, nangananga katshia masama a bukulakaje antshibuila panshi mu nzubu. Nansha nanku, tshituku muanji kuelakana nansha kakese bua mulayi udi Yehowa ulaya basadidi bende bonso ba lulamatu ne: ‘Eyemena Yehowa ne mutshima webe wonso. Umumanye yeye bimpe mu bienzedi biebe bionso, ne yeye neakululamijile njila yebe.’​—Nsumuinu 3:5, 6.

[Kazubu/​Tshimfuanyi mu dibeji 29]

MÊYI A MUSHINGA MUKOLE A KATSHIA KU KALE

Mamu mukuabu uvua umbukila mu musoko mukuabu uvua mutantshi mule wakalua mu tshimenga tshia Lörrach mu bidimu bia 1980. Tshikondo atshi, bena mu tshimenga bavua balua ne bintu biabu bivuabu kabatshiyi kabidi nabi bualu babiela muaba uvua banga bantu mua kuangula bivua bibasankisha. Muntu mukaji eu wakangula kashete ka bintu bia batedi ba bilamba ne yeye kuya naku kuende. Pashishe muinshi mua kashete aku, wakasangana imue foto ya muana mukuabu wa bakaji ne mikanda mifundila pa mabeji a mu buloko bua dienzejangana midimu mikole. Mikanda ayi yakalenga mukaji eu ku muoyo bikole, ke yeye kujinga bua kumanya muana wa bakaji mutekete eu uvua mulukishe nsuki.

Dimue dituku mu 2000, mukaji eu wakamona tshiena-bualu tshia mu tshikandakanda kampanda tshiakula bua dileja dia bintu bia kale bia mu Lörrach. Tshiena-bualu etshi tshivua tshilonda muyuki wa Bantemu ba Yehowa mu tshikondo tshia bena Nazi, ne tshivua tshiakula kabidi bua dîku dietu. Mu tshikandakanda amu muvua foto yanyi ya pantshivua nsongakaji. Pakamona mamu eu difuanangana edi, wakaya kumonangana ne kamona-kamba ne kumuambilaye bua mikanda ayi, yonso misanga ivua 42! Kunyima kua mbingu mikese, ngakapeta mikanda ayi. Mu mikanda ayi mifunda ne tshianza tshia baledi banyi muvua nkonko ivuabu anu bela mamu mukulu bamuebeja bualu buanyi. Dinanga divuabu nadi kundi kadivua dianji kujika nansha kakese. Mbualu bua dikema mudi mikanda eyi mipanduke ne milue kumueneka tshiakabidi panyima pa bidimu bipite pa 60!

[Bimfuanyi mu dibeji 25]

Dîku dietu diakapanduluka pakangata Hitler bukokeshi

[Mêyi a dianyisha]

Hitler: U.S. Army photo

[Bimfuanyi mu dibeji 26]

1. Betele wa mu Magdebourg

2. Bena Gestapo bakakuata Bantemu binunu bivule

[Tshimfuanyi mu dibeji 28]

Meme ne Jim tudi bapete disanka dinene mu mudimu wetu wa Bukalenge