Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

“Pikala muntu ukuenzeja ku bukole”

“Pikala muntu ukuenzeja ku bukole”

“Pikala muntu ukuenzeja ku bukole”

“WEWE! Lekela biudi wenza abi anu mpindieu, luaku apa lukasa ungambuile dibuki edi.” Udi wela meji ne: muena Yuda wa mu bidimu lukama bia kumpala uvua ne bia bungi bia kuenza uvua mua kumvua munyi bu musalayi muena Lomo mua kumuambila mêyi a buena aa? Mu muyuki wa pa Mukuna, Yezu wakamba ne: “Pikala muntu ukuenzeja ku bukole bua wambule bujitu mutantshi wa kilometre umue, utungunuke ne bujitu abu kilometre ibidi.” (Matayo 5:41, MMV) Mmunyi muvua bateleji ba Yezu mua kumvua mubelu au? Udi umvuija tshinyi buetu tuetu lelu eu?

Bua kupeta mandamuna, tudi ne bua kumanya muvuabu benzejangana mudimu ku bukole tshikondo tshia kale. Bena mu Isalele ba mu tshikondo tshia Yezu bavua bamanye bimpe tshilele etshi.

Mudimu wa ku bukole

Bijadiki bia se: bavua benzejangana midimu ku bukole mu tshitupa tshia buloba tshia Proche-Orient mbituadije katshia mu bidimu bia 1700 kumpala kua bikondo bietu ebi. Mikanda ya malu a mbulamatadi ya mu tshimenga tshia kale tshia Alalakh, mu Sulia idi yakula bua bisumbu bia bantu bavua mbulamatadi mukuate ku bukole bua kumuenzela mudimu. Mu tshimenga tshia Ugarit tshivua ku luseke lua mâyi ku Sulia, bena midimu ya madimi bavua benza midimu ya muomumue eyi pa kumbusha pavua mukalenge ubapa bukenji bua kubenga kuyenza.

Bushuwa, bantu bavuabu batshimuna anyi bakokesha bavua misangu mivule babenzeja midimu ku bukole. Bamfumu ba midimu ba mu Ejipitu bakenzeja bena Isalele bavua balue bapika mudimu mukole wa kubakumina madioto. Kunyima kua bidimu, bena Isalele bakenzeja bena Kanâna ba mu Buloba Bulaya midimu ya bapika, nansha Davidi ne Solomo bakatungunuka pabu ne kuenzeja bantu midimu ya muomumue.​—Ekesode 1:13, 14; 2 Samuele 12:31; 1 Bakelenge 9:20, 21.

Pakalomba bena Isalele bua babapeshe mukalenge, Samuele wakabumvuija malu avua mukalenge au ne bua kuikala ne bukenji bua kubalomba. Uvua ne bua kuangata bamue bantu bende bua bikale bendeshi ba matempu ende ne ba tubalu tuende, bakuabu bamudimina madimi ne banowa bintu, benza biamu bia mvita ne malu makuabu. (1 Samuele 8:4-17) Kadi tshikondo tshivuabu bibaka ntempelo wa Yehowa, pavuabu benzeja benyi midimu mikole ya bupika, ‘Solomo kakabueja bena Isalele mu bupika; kadi bobu bakadi bena mvita bende ne bena mudimu bende ne milopo yende ne tupitene tuende ne tupita tua bena makalu ende ne tua bantu bakenda panyima pa tubalu tuende.’​—1 Bakelenge 9:22.

Pa bidi bitangila bena Isalele bavua benza midimu ya luibaku, 1 Bakelenge 5:13, 14 udi wamba ne: ‘Mukalenge Solomo wakela mukenji munkatshi mua bena Isalele bonso: mukenji wakadi bua kumukebela bena mudimu binunu makumi asatu [bua kubenzeja midimu mikole]. Wakabatuma ku Lebanona, binunu dikumi bia bantu ku ngondo ku ngondo: bakashala ku Lebanona ngondo umue, ne kuabu ngondo ibidi.’ Muena meji mukuabu udi wamba ne: “Kakuena mpata nansha mikese bua se: bakalenge ba Isalele ne ba Yudaya bavua benzejangana midimu ku bukole bua kubenga kutula makuta mu midimu yabu ya luibaku ne ya madimi.”

Mudimu eu uvua mukole pavua Solomo ukokesha. Bua bukole buawu, pakafuna Yalobama bua kuukolesha kabidi, bena Isalele bonso bakatomboka ne kushipabu mfumu wa bantu bavuabu benzeja mudimu au mukole ne mabue. (1 Bakelenge 12:12-18) Kadi tshilele etshi katshiakajika to. Asa, muikulu wa Yalobama wakatumina bena Yuda dîyi bua kuibaka tshimenga tshia Geba ne tshia Misepa, ne ‘muntu [nansha] umue kakashala.’​—1 Bakelenge 15:22.

Mu bukokeshi bua bena Lomo

Muyuki wa pa Mukuna udi uleja ne: bena Yuda ba mu bidimu lukama bia kumpala bavua bamanye midimu ‘mienzeja ku bukole.’ Tshiambilu etshi ntshiangatshila ku muaku wa tshiena-Gelika wa ag·ga·reuʹo, udi ne diumvuija dia ntuadijilu dikale ditangila mudimu wa batuadi ba mukenji wa bena Pelasa. Bavua ne bukokeshi bua kuenzeja bantu midimu, kuangata tubalu, mazuwa anyi tshintu kayi tshikuabu tshionso tshivua tshikengela kuenza natshi midimu ya mbulamatadi.

Mu tshikondo tshia Yezu, bena Lomo bavua bakuate buloba bua Isalele bavua pabu ne tshilele tshia kuenzejangana midimu ku bukole. Mu bitupa bia Asia, pa kumbusha difuta dia bitadi bia pa tshibidilu, bavua mua kuenzeja bantu mudimu ku bukole bu pa tshibidilu anyi mu mpukapuka. Bushuwa, bantu kabavua basue kuenza midimu eyi to. Kabidi bivua tshibidilu bua kukuata nyama, matempu ne baendeshi mu mushindu uvua kauyi muanyishibue bua kuambula bintu bia Mbulamatadi. Bilondeshile mufundi kampanda wa malu a kale (Michael Rostovtzeff), bena mbulamatadi “bakateta kuela mikenji ne kulongolola [ngenzelu wa malu eu], kadi kabiakakumbana to, bualu tshilele etshi tshikavuaku kale tshivua ne bua kupatula bipeta bibi. Bakapatula mikenji ya bungi kudi milopo yakadienzeja ne muoyo mujima bua kuimanyika buenzavi ne tshinyangu mu midimu ivuabu benzeja bantu ku bukole . . . Kadi tshinyangu tshiakatungunuka anu mu midimu eyi.”

Mushikuluji mukuabu wa muakulu wa tshiena-Gelika udi wamba ne: “Bavua mua kuenzeja muntu kayi yonso bua kuambula bibuta bia basalayi mutantshi bule kampanda, bavua mua kuangata muntu yonso bua kuenza mudimu wonso uvua bena Lomo bajinga kumuenzeja.” Ke tshiakenzekela Simona wa mu Kulene, uvua basalayi ba bena Lomo ‘benzeje ku bukole’ bua kuambula mutshi wa makenga wa Yezu.​—Matayo 27:32.

Mifundu ya ba-rabi idi payi yakula bua ngenzelu eu uvua bantu kabayi banange. Tshilejilu, bakakuata rabi mukuabu bua kuambula mitshi ya myrte too ne ku nzubu wa mukalenge. Bavua mua kuangata bena mudimu ba bantu bakuabu ne kubapesha minga midimu eku bamfumu babu abu bikale amu babafuta. Bavua bakuata nyama itu yambula mabuki anyi ngombe. Bu bobu mua kuyipingajila benayi, kayivua pamuapa mua kuikala mikumbane bua kuenza kabidi mudimu to. Ke bua tshinyi bantu bavua bamona dikuata bintu biabu bu dibinyenga. Lusumuinu lukuabu lua bena Yuda luvua luamba ne: “Angareia udi bu lufu.” Mufundi kampanda wa malu a kale udi wamba ne: “Bavua mua kuvuija musoko bikulu pa kukuata ngombe ivua idima bua angareia pamutu pa nyama ivuabu bateke bua kuambula bintu bia bujitu.”

Anji kuelabi meji muvua bantu bakine midimu eyi, nangananga bua muvuabu bayenzeja bantu misangu mivule ne lutambishi ne kansungansunga. Pa kutangila lukuna lukole luvua bena Yuda nalu kudi makokeshi a bantu ba bisamba bikuabu avua abakokesha, bivua bibatonda bua dibapuekesha milongo pa kubenzeja ku bukole mudimu uvua ubanyingalaja. Kakuena mukenji nansha umue udi utuambila menemene bule bua mutantshi uvuabu bambuisha muntu bujitu kampanda to. Bidi bimueneka ne: bantu ba bungi kabavua basue kupitshisha nansha ntanta umue pa tshivua mikenji ilomba to.

Kadi Yezu wakatela tshibidilu atshi pakambaye ne: “Pikala muntu ukuenzeja ku bukole bua wambule bujitu mutantshi wa kilometre umue, utungunuke ne bujitu abu kilometre ibidi.” (Matayo 5:41, MMV) Pavua bamue bantu bumvue mêyi aa, bavua mua kuikala bamumone bu mubule meji. Ntshinyi tshivuaye musue kuamba?

Tshidi bena Kristo ne bua kuenza

Mu ngumvuilu mupepele, Yezu wakambila bateleji bende ne: pavua munene kampanda ubenzeja mudimu kansanga uvua muanyishibue mu mikenji, bavua ne bua kuwenza ne muoyo mujima kabayi ne kanyinganyinga. Bavua ne bua kupa “Kaisa bintu bia Kaisa” kadi kabayi bapua muoyo mukenji wa kupa ‘Nzambi bintu bia Nzambi.’​—Mâko 12:17. *

Mupostolo Paulo wakabela kabidi bena Kristo ne: ‘Muntu yonso aditeke kunyima kua bakokeshi badi ku mutu kuende. Bua kakuena bukokeshi budi kabuyi bulua kudi Nzambi; ne makokeshi adiku akajadikibua kudi Nzambi. Nunku muntu udi upidia kudikokela kudi bukokeshi udi upidia mêyi majadikibue kudi Nzambi. Biwenza bibi, utshine; bua yeye kêna utuala muele wa mvita patupu.’​—Lomo 13:1-4.

Nunku Yezu ne Paulo bavua bitaba bukenji buvua nabu mukalenge anyi mbulamatadi bua kufila dinyoka kudi bavua kabayi bakumbaja tshivuaye ulomba. Ndinyoka dia mushindu kayi? Muena nkidi mukuabu wa mu Grèce (Epictetus) uvua ne muoyo mu lukama lua bidimu lua kumpala ne luibidi udi ufila diandamuna ne: “Biabangabu kuangata bintu bia bantu ku bukole mu tshimpitshimpi ne musalayi udi wangata mpunda webe mulume, mulekele aye. Kutu nkanana to, kununganyi to, bua kabakukumi ne bua kujimiji kabidi mpunda webe.”

Kadi imue misangu, mu tshikondo tshia kale ne tshia lelu, bena Kristo batu bamona ne: kabena mua kukumbaja malu adi mbulamatadi ulomba ne kushala ne kondo ka muoyo kimpe to. Minga misangu bipeta bitu bimueneka bitu bibi. Batu bafundila bamue bena Kristo tshibawu tshia lufu. Bakuabu mbenze bidimu bia bungi mu buloko bua dibenga kubuelakana mu malu avuabu bangata ne: mmabi. (Yeshaya 2:4; Yone 17:16; 18:36) Mu bikondo bikuabu, bena Kristo batu banyisha bua kukumbaja tshidibu babalombe. Tshilejilu, bamue bena Kristo batu banyisha bilondeshile kondo kabu ka muoyo kimpe bua kuenza midimu idi mbulamatadi ubalomba idi kayiyi ya malu a basalayi, kadi mikale ikuatshisha bantu. Midimu eyi idi mua kuikala ya diambuluisha bakulakaje anyi balema, dikala bajimi ba tupia, bakombi ne bakolopi ba ku bitudilu bia mazuwa, benji ba midimu mu mpangu ya nyama ne mitshi, mu mêtu anyi mu bilaminu bia mikanda ne miaba mikuabu.

Bushuwa, nsombelu itu ishilangana bilondeshile ditunga ne ditunga. Ke bualu kayi, bua muena Kristo yonso kumanya ni udi mua kutumikila anyi kubenga kutumikila malu adibu bamulombe, udi ne bua kulonda kondo kende ka muoyo kalongesha kudi Bible.

Enda kilometre muibidi

Dîyi divua Yezu mulongeshe dia kuikala mudiakaje bua kukumbaja malu makane adibu batulomba didi ne mushinga bua malu malomba kudi mbulamatadi ne mu malanda etu ne bantu a ku dituku ne ku dituku. Tshilejilu, bidi mua kuenzeka ne: muntu kampanda udi ku mutu kuebe akulombe bua kuenza bualu kansanga buudi kuyi musue bua kuenza kadi budi kabuyi bubengangana ne mikenji ya Nzambi. Newenze tshinyi? Udi mua kumona ne: mbakulombe malu adi makole adi adia dîba diebe ne akepesha makanda ebe, wewe e kufika tshiji. Bilumbu bidi mua kujuka. Ku luseke lukuabu, wewe muitabe ne kanyinganyinga munda, udi mua kujimija ditalala diebe dia mu mutshima. Kadi bidi bikengela kuenza tshinyi? Enza tshiakamba Yezu: enda kilometre muibidi. Kuenji anu tshidibu bakulombe to, enza nansha bipitshile apu. Enza nanku ne budisuile buonso. Wewe muenze mushindu au, kuakumona kabidi ne: badi bakukengesha to, kadi newikale ne bukokeshi pa bienzedi biebe.

Mufundi mukuabu udi wamba ne: “Bantu ba bungi batu benza anu malu atubu babenzeja ku bukole mu nsombelu wabu mujima. Buabu bobu, muoyo kautu usankisha to, ne batu anu batshioke misangu yonso. Bakuabu batu benza malu mapite pa adibu babalombe ne batu bambuluisha bakuabu ku budisuile.” Bulelela, mu malu a bungi muntu utu ne mushindu wa kusungula bua kuya anu kilometre umue padibu bamuenzeja ku bukole anyi wa kuenza ibidi ku budisuile. Padi muntu uya kilometre umue, udi mua kuikala musue bua banemeke manême ende. Padiye wenza kilometre ibidi, udi mua kuikala mupete disanka dia bungi menemene. Wewe udi muntu wa mushindu kayi? Bumue newikale ne disanka divule ne neupatule bipeta bimpe biwikala mua kuangata midimu yebe bu malu audi musue kuenza, kadi ki mbu malu audi ne bua kukumbaja patupu to.

Kadi newikale muntu wa mushindu kayi biwikala ku mutu kua bamue bantu? Kabiyi mpata, kuenzeja bakuabu malu adibu bakumbaja ne muoyo mukuatshike bualu udi ku mutu kuabu kakuena kuleja dinanga ne ki mbuena-Kristo to. Yezu wakamba ne: ‘Bamfumu ba bisamba bia bende badi babalombola ne diambu, bantu babu badi banene badi babakokesha.’ Kadi eu ki ngenzelu wa malu wa bena Kristo to. (Matayo 20:25, 26) Nansha mudi dilombola ne dîsu dikole mua kupatula bipeta, malanda mimpe neamueneke munkatshi mua bantu bonso bikala aba badibu balomba malu mimpe ne makanyine baatumikila ne kanemu ne budisuile buonso, ki mmuomu anyi? Bushuwa, didiakaja bua kuenda kilometre ibidi pamutu pa umue tshianana didi mua kutamba kulengeja nsombelu webe.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 18 Bua kumanya bimpe tshidi ‘kupa Kaisa bintu bia Kaisa, kupa Nzambi bintu bia Nzambi’ kumvuija, bala Tshibumba tshia Nsentedi tshia 1 Lumungulu 1996, dibeji 15-20.

[Kazubu mu dibeji 25]

MUSHINDU MUBI UVUABU BENZEJANGANA MIDIMU KU BUKOLE KALE

Tshidi tshileja ne: misangu mivule bantu bavua bashiminyina mikenji ya mbulamatadi bua kuangata bintu bia bende ku bukole mmêyi ne mikandu bivuabu bele bua kukandika diela kalele mu bualu ebu. Mu 118 kumpala kua bikondo bietu ebi, Ptolémée Évergète II wa mu Ejipitu wakela mukenji wa se: bena mbulamatadi bende “kabavua ne bua kuenzeja muena mu ditunga nansha umue midimu yabu anyi kukuata (aggareuein) ngombe yende ku bukole bua kipatshila kabu kayi konso to.” Kabidi: “Muntu nansha umue kêna ne bua kudinga ne kukuata . . . matu a bende ku bukole bua kumuenzelawu mudimu to.” Mu miaku kampanda ivua mifunda mu Ntempelo wa Oasis Munene mu Ejipitu mu 49 bikondo bietu ebi, mulopo wa bena Lomo Vergilius Capito wakitaba ne: basalayi bavua bakuate bintu bia bende ku bukole kabayi balonda tshivua mikenji, ne kuelaye mukenji ne: “Muntu nansha umue kêna ne bua kuangata tshintu nansha tshimue anyi kutshinyenga ku bukole . . . anu yeye mupete dianyisha difunda kundi.”

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Bakambuisha Simona wa mu Kulene mutshi ku bukole

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Bantemu ba bungi batu babuela mu maloko bualu batu bashala ne lulamatu bu bena Kristo