Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bua tshinyi kakuena buobumue pa buloba bujima?

Bua tshinyi kakuena buobumue pa buloba bujima?

Bua tshinyi kakuena buobumue pa buloba bujima?

“Bua musangu wa kumpala katshia ku Mvita Mibidi ya Buloba bujima, bantu ba matunga onso badi mu buobumue. . . . Mpindieu bantu ba buloba bujima badi ne mushindu wa kukumbaja dilaya edi dia buloba bupiabupia dindila mutantshi mule.”

KE TSHIAKAMBA mfumu kampanda wa ditunga dia États-Unis mu bidimu bia 1990. Tshikondo atshi, malu avua enzeka mu matunga a bungi avua asua kuleja ne: bantu bakavua pa kusomba mu buobumue pa buloba bujima. Mbulamatadi ya batshikokesha-nkaya yakatonkoka umue ku umue. Bakuupula Tshimanu tshia Berlin, tshikondo tshipiatshipia e kutuadija ku Mputu. Union soviétique uvuabu bangata kudi ba bungi ba mu matunga avua kaayi a ba-koministe bu mukebeshi wa ndululu miaba yonso wakajimina, bantu kukema bikole. Mvita ya mu mifuintshifuintshi yakajika, ne bantu bavua bakula bua ditekemena dia kulekela bingoma bia tshianana ne bia nikleyere. Bushuwa, mvita yakabudika mu Golfe Persique, kadi yakamueneka anu bu bualu bua katupa kîpi ne buakasaka matunga mavule bua kudienzeja bikole bua kuikala mu nsombelu wa ditalala.

Bimanyinu bimpe biakamueneka ki nganu mu malu a tshididi, kadi ne mu malu makuabu kabidi. Nsombelu uvua wenda ulengela mu matunga mavule. Dilubuluka dia malu a luondapu diakafikisha baminganga ku dienza malu avua bantu ba bidimu bishale mua kubikila ne: bishima. Malu a mpetu akatanta bikole mu matunga a bungi, kumuenekabi ne: matunga onso avua matangile ku bubanji. Malu avua anu bu avua enda bimpe.

Lelu eu, bidimu bivule kabiyi bianji kupita, tudi ne bua kudikonka ne: ‘Bua tshinyi buobumue bua buloba bujima buvuabu balaye kabuenaku? Budi kuepi?’ Malu adi amueneka kaayi enda bimpe pa buloba bujima. Didishipa ne bombe, dibundangana dia bena tshinyangu, divulangana dia bingoma bidi bibutula bantu bavule ne dilubuluka dia malu makuabu adi akuatshisha buôwa mbilue malu a pa tshibidilu a mu ngumu idibu bamanyisha mu bikandakanda ne ku tudiomba. Mianda bu nunku idi imueneka yenda isemeja buloba kule menemene ne buobumue. Mumanyi mukuabu mupiluke wa malu a mpetu wakamba matuku adi panshi aa ne: “Tudi tukenga bua malu a tshikisu adi enda alela makuabu malu a tshikisu.”

Kudi buobumue bua buloba bujima anyi ditapulukangana dia buloba bujima?

Pakenzabu Bulongolodi bua Matunga Masanga (O.N.U.), tshimue tshia ku bipatshila bivuabu bamanyishe tshivua “tshia kukeba malanda a bulunda pankatshi pa matunga, mashindamene pa kanemu ka dîyi dia manême a muomumue ne budikadidi bua bisamba.” Kukadi kupite bidimu pabuipi ne 60 mpindieu, kadi mbakumbaje tshipatshila etshi tshilenga anyi? Nansha kakese. Pamutu pa kuikalaku “malanda a bulunda,” muaku “budikadidi” ke udi utamba kumueneka muikale mu meji a matunga. Bantu ne bisa biabu mbatambe kuabuluja buloba padibu badienzeja bua kujadika tshidibu ne bumfumu buabu. Pavuabu benze Bulongolodi bua Matunga Masanga, buvua ne matunga 51. Lelu eu, adi 191.

Anu mutudi bamone, mu bidimu bia 1990, ditekemena dia buobumue bua buloba bujima divua ditangalake bikole. Kadi mpindieu, ditekemena edi ndiandamuke dilue buôwa padi bukua-bantu budimuena mudibu buenda butapuluka pa buloba bujima. Disunsuka dia ditunga dia Yougoslavie bua mvita, bilumbu bidi pankatshi pa ditunga dia Tchétchénie ne dia Russie, mvita ya mu Iraq ne ditungunuka dia dishipa dia bantu bavule ku Moyen-Orient, bionso ebi mbijadiki bia dipangika dinene dia buobumue.

Kakuena mpata nansha mikese bua se: madikolela a bungi adi bantu benza bua ditalala badi baenza ne muoyo umue ne meji mimpe. Nansha nanku, bidi bimueneka bikale bikole bua buloba bujima kuikalabu mu buobumue. Ba bungi badi badikonka ne: ‘Bua tshinyi bidi anu bikole bua buloba bujima kuikalabu mu buobumue? Nkuepi kudi buloba butangile?’

[Mêyi a dianyisha bua bimfuanyi mu dibeji 3]

AP Photo/​Lionel Cironneau

Arlo K. Abrahamson/​AFP/​Getty Images