Bible wa Mukalenge ntshintu tshia mushinga bua dimanya dia mukanda

MAZUWA kampanda akumuka mu ditunga dia Espagne aya matangile mu ditunga dia Italie ku ntuadijilu kua bidimu bia 1500. Mu mazuwa amu muvua bintu bia mushinga mukole: Bible ya miakulu ya bungi ya ku Complute pabuipi ne yonso ikavuabu bapatule pankatshi pa 1514 ne 1517. Tshipepele tshikole tshiakatuadija. Bendeshi ba mazuwa bakaluangana bua kaadinyi mu mâyi, kadi bakapangila. Mazuwa akadina ne bintu abi bia mushinga mukole.

Njiwu eyi yakenzeja bua bapatule Bible mupiamupia wa miakulu ya bungi. Christophe Plantin ke wakenza mudimu mukole eu. Bivua bikengela muena kantu ku bianza wa kumupesha makuta bua kuenzaye mudimu eu. Ke bualu kayi wakalomba Philippe II mukalenge wa mu Espagne bua kumuambuluisha ne makuta. Kumpala kua kuangata dipangadika, mukalenge eu wakanji kuebeja bamanyi ba mukanda bavule ba mu Espagne, munkatshi muabu muvua mumanyi wa malu a Bible muende lumu Benito Arias Montanus. Yeye wakambila Mukalenge Philippe ne: “Dipatula mukanda au mmushindu wa kuenzela Nzambi mudimu ne nediambuluishe Ekeleziya wa Katolike mujima, ne mukanda au neukutumbishe ne dîna diebe nediende lumu.”

Bu muakamona mukalenge ne: dipatula Bible wa miakulu ya bungi muakajilula divua ne bua kuikala bualu  bunene bua dimanya dia mukanda, wakadisuika ne muoyo mujima bua kuambuluisha Plantin. Wakapesha Arias Montanus mudimu munene wa kupatula mukanda wakaluabu kubikila ne: Bible wa Mukalenge anyi Bible wa miakulu ya bungi wa ku Anvers. *

Philippe uvua musue bikole bua kumanya muvua mudimu wa Bible eu wenda, kulombaye too ne bua bikale bamutumina dibeji dionso bua kulongolola pende. Plantin kavua musue kuindila dibeji dionso divua diya ku Espagne kudi mukalenge to. Ke bualu kayi Philippe wakapeta anu dibeji dia kumpala divuabu bapatule ku tshiamu ne imue misangu anu mabeji a ntuadijilu. Montanus uvua mufue yeye mu dilongolola mabeji; bavua bamuambuluisha kudi balongeshi basatu ba ku Louvain ne muana wa Plantin wa bakaji wa bidimu bipite pa 13.

Uvua munange Dîyi dia Nzambi

Arias Montanus uvua udiumvua bimpe munkatshi mua bamanyi ba mukanda ba ku Anvers. Plantin wakamunanga bualu uvua witaba ngenyi ya bakuabu; bulunda buabu ne dikuatshishangana diabu biakatungunuka too ne ku lufu luabu. Montanus uvua muntu wa pa buende bua dimanya diende ne bua muvuaye musue Dîyi dia Nzambi bikole. * Pavuaye nsonga, uvua ujinga bikole bua kujikija tulasa tuende tubandile bua amone mua kudifila bikole mu dilonga dia Bible.

Arias Montanus uvua wela meji ne: nkudimuinu wa Bible udi nangananga ne tshia kuikala wa  ku muaku ku muaku. Wakakudimuna anu tshivua tshifunda mu mifundu ivuaye wangatshila malu, bua muntu abale Dîyi dia Nzambi anu pa diodi. Montanus wakalonda lungenyi lua Erasme lua “kumanyisha Kristo ne malu anu muvuabu baafunde.” Munkatshi mua bidimu bia bungi, bantu kabavua bamanye tshivua Bible wamba mu tshiena-Ebelu ne tshiena-Greke bualu kabavua bumvua bivua mu nkudimuinu ya mu Latin to.

Muakalongololabu Bible eu

Mifundu ya kale yonso ivua Alfonso de Zamora mulongolole ne mumbushemu bilema bua kuenza nayi Bible wa miakulu ya bungi (wa ku Complute) yakatuluka mu bianza bia Arias Montanus ne wakakuata nayi mudimu bua kuenza Bible wa Mukalenge. *

Bavua benze Bible wa Mukalenge bua kuikala bu Bible wa miakulu ya bungi (wa ku Complute) mupatula musangu muibidi, kadi biakalua kumueneka ne: wakapita ne muvuabu bele meji. Bakangatshila mifundu ya tshiena-Ebelu ne ya tshiena-Greke ya nkudimuinu wa Septante mu Bible wa miakulu ya bungi (wa ku Complute); pashishe bakasakidila mifundu mipiamipia ne tshitupa tshia tshisakidila tshinene. Bible mupiamupia wa miakulu ya bungi eu uvua ne bibungu muanda mukulu. Dimupatula ku biamu diakenza bidimu bitanu (kutuadijila mu 1568 too ne 1572): bidimu ebi bivua bikese pa kutangila bungi bua mudimu uvuaye ulomba. Ndekelu wa bionso bakapatula Bible ayi 1 213.

Nansha muvua Bible wa miakulu ya bungi wa mu tshidimu tshia 1517 muikale “tshivulukilu tshia mudimu wa dipatula mikanda,” Bible wa miakulu ya bungi wa ku Anvers wakamupita ku mushindu uvuabu bamuenze ne ku bivua munda muende. Dipatuka diende divua muanda munene mu malu a dipatula mikanda ne nangananga mu dilongolola dia mivungu ya mifundu ya Bible idibu bumbushe bilema.

Bena lukuna ba Dîyi dia Nzambi

Kabiena bitukemesha pakapatuka baluishi ba nkudimuinu ya Bible idi milamate ku mifundu ya tshiena-Ebelu ne tshiena-Greke to. Nansha muvua Bible wa miakulu ya bungi wa ku Anvers muikale ne dianyisha dia papa, ne Arias  Montanus mumanyike bu mushikuluji munene, baluishi bakamufunda ku Tshilumbuluidi tshia bena Katolike. Bakamufunda bamba ne: mu Bible wende bavua balejamu mifundu mipiamipia ya mu Latin milongolola kudi Santes Pagninus bu nkudimuinu mujalame wa mifundu ya kale ya tshiena-Ebelu ne ya tshiena-Greke kupita nkudimuinu wa Vulgate uvua mukudimuna bidimu bia bungi kumpala. Bakamba kabidi Montanus muvuaye muenze mudimu ne tshiena-Ebelu ne tshiena-Greke ne dijinga dia kupatula nkudimuinu wa Bible mujalame: bualu ngenzelu eu bavua bamumona bu ditontolola.

Tshilumbuluidi atshi tshiakamba mene ne: “Mukalenge kavua mupete lumu lua bungi nansha muvuaye mufile makuta bua kupatulabu Bible au to.” Bavua banyingalale bualu Montanus kavua muangate nkudimuinu wa Vulgate uvua Ekeleziya wa bena Katolike wangata ne mushinga wa bungi to. Nansha muvuabu bamba malu aa, kabavua ne bijadiki bikumbane bua bobu kupisha Montanus anyi Bible wende to. Nansha nanku, bantu ba bungi bakananga Bible wa Mukalenge ne yeye ke ukavuabu benza nende mudimu mu tulasa tua bungi tua iniversite.

Mukanda udi wambuluisha mu dikudimuna dia Bible

Nansha muvua Bible wa ku Anvers kayi mupatula bua bantu bonso, wakalua mukanda uvua bakudimunyi ba Bible benza nawu mudimu. Bible eu wakambuluisha bua kuakaja mifundu ivuaku musangu au anu bu Bible wa miakulu ya bungi wa ku Complute. Wakambuluisha kabidi bakudimunyi bua kumvua bimpe tshiena-Ebelu ne tshiena-Greke. Bible eu wakambuluisha bakudimunyi ba Bible mu imue miakulu minene ya ku Mputu. Tshilejilu, umue mukanda udi wamba bua bakudimunyi ba munga Bible wa mu Anglais wa mu tshidimu tshia 1611 (King James Version, anyi Authorized Version) ne: Bible wa ku Anvers wakabambuluisha bikole bua kukudimuna miakulu ya kale. Wakambuluisha kabidi bikole bakudimunyi ba Bible ibidi ya miakulu ya bungi yakapatuka mu bidimu bia 1600. (The Cambridge History of the Bible)​—Tangila kazubu ka “Bible ya miakulu ya bungi.”

Bumue bua ku malu mimpe a Bible wa ku Anvers mbua se: bamanyi bapiluke ba ku Mputu bakasanganamu nkudimuinu wa Mifundu ya tshiena-Greke mu tshiena-Sulia bua musangu wa kumpala. Mifundu ya mu tshiena-Sulia ivua ku luseke lua nkudimuinu wa ku muaku ku muaku wa mu Latin. Ntshintu tshimpe tshia dikema bualu nkudimuinu wa mu tshiena-Sulia ngumue wa ku nkudimuinu ya kale ya Mifundu ya tshiena-Greke ya bena Kristo. Badi bamba ne: nkudimuinu wa mu tshiena-Sulia uvua wa mu bidimu bia 400 ne bavua bamukudimuine mu mivungu ya mu bidimu bia 100. Bilondeshile munga mukanda, “mbimanyike ne: [mivungu ya mu tshiena-Sulia] ya Peshitta idi ne mushinga bua dikonkonona dia mifundu. Ngumue wa ku mikanda ya kale idi imanyisha malu a mushinga bua bilele bia kale.”​—The International Standard Bible Encyclopedia.

Mbuu ne Tshilumbuluidi tshia bena Katolike tshia mu Espagne kabivua bipangishe Bible muimpe ne mudiundisha wa miakulu ya bungi wa ku Complute bua kupatukaye mu tshidimu tshia 1572 mu dîna dia Bible wa Mukalenge. Bible wa ku Anvers ntshimue tshia ku bilejilu bia mudi bantu ba muoyo muimpe balame Dîyi dia Nzambi.

Nansha bikalabu bavua bamanye anyi kabayi bamanye, mudimu mukole wakenza bantu aba bua disanka dia bakuabu udi uleja mudi mêyi adi mu Yeshaya mikale malelela. Yeshaya wakafunda kukadi mpindieu bidimu bu binunu bisatu ne: ‘Mashinde adi afubidila, tshilongo tshidi tshitutuka; kadi dîyi dia Nzambi wetu nedijalame tshiendelele.’​—Yeshaya 40:8.

[Mêyi adi kuinshi]

 [Lungenyi lunene lua mu dibeji 13]

‘Kadi dîyi dia Nzambi wetu nedijalame tshiendelele’

[Kazubu/​Bimfuanyi mu dibeji 12]

BIBLE YA MIAKULU YA BUNGI

Mumanyi wa mukanda wa mu Espagne Federico Pérez Castro udi wamba ne: “Bible wa miakulu ya bungi ng’eu udi ne mifundu mu miakulu mivule. Kadi nangananga ng’eu udi ne mifundu ya mu tshiena-Ebelu ne tshiena-Greke. Mu ngumvuilu eu, Bible ya miakulu ya bungi mmikese tshianana.”

1. Bible wa miakulu ya bungi wa ku Complute (1514-1517): Mupatula mu musoko wa Alcalá de Henares ku mfranga mifila kudi kardinale Cisneros mu Espagne. Bible eu mmupatula mu bibungu bisambombo udi ne miakulu inayi eyi: tshiena-Ebelu, tshiena-Greke, tshiena-Alama ne Latin. Wakapetesha bakudimunyi ba mu bidimu bia 1500 mifundu mimpe ya mu tshiena-Ebelu ne tshiena-Alama.

2. Bible wa miakulu ya bungi wa ku Anvers (1568-1572): Mupatula kudi Benito Arias Montanus. Wakasakidila ku Bible wa ku Complute nkudimuinu wa mu tshiena-Sulia (Peshitta) wa Mifundu ya tshiena-Greke ya bena Kristo ne Mifundu ya Jonathan ya tshiena-Alama (Targum). Mifundu ya tshiena-Ebelu tshifunda ne tutoba tudi tuleja maleta majikuke ne tushonyi tua tshikuma tshia dîyi, ivua milongolola bilondeshile Mifundu ya tshiena-Ebelu ya Jacob ben Hayyim. Nunku Mifundu ya tshiena-Ebelu eyi yakalua mifundu ya nshindamenu bua bakudimunyi ba Bible.

3. Bible wa miakulu ya bungi wa ku Paris (1629-1645): Mulumbuluidianganyi wa mu France Guy Michel le Jay ke uvua mumupatuishe. Bavua balondeshe Bible wa ku Anvers nansha muvuabu basakidile imue mifundu ya bena Samalea ne ya tshiena-Alaba.

4. Bible wa miakulu ya bungi wa ku Londres (1655-1657): Mupatula kudi Brian Walton ne mushindamene pa Bible wa ku Anvers. Mu Bible eu muvua nkudimuinu ya kale ya mu tshiena-Etiopia ne tshiena-Pelasa, nansha muvuayi kayiyi ne dikuatshisha dinene bua kutokesha mifundu ya Bible.

[Mêyi a dianyisha]

Bible ya miakulu ya bungi, wa Banner ne wa ku Anvers (muibidi muinshi): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; wa ku Anvers (ku mutu): Ne dianyisha dia Museum Plantin-Moretus/​Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; wa ku Londres: Biangatshila mu mukanda wa The Walton Polyglot Bible, Vol. III, dib. 1655-1657

[Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Philippe II, mukalenge wa Espagne

[Mêyi a dianyisha]

Philippe II: Biblioteca Nacional, ku Madrid

[Tshimfuanyi mu dibeji 10]

Arias Montanus

[Mêyi a dianyisha]

Montanus: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Tshimfuanyi mu dibeji 10]

Biamu bia dipatula nabi mikanda bia ntuadijilu ku Anvers, mu Belgique

[Mêyi a dianyisha]

Imprimeri: Ne dianyisha dia Museum Plantin-Moretus/​Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Bimfuanyi mu dibeji 11]

Ku dia bakaji: Christophe Plantin ne dibeji dia kumpala dia Bible wa ku Anvers

[Mêyi a dianyisha]

Dibeji didi ne tshiena-bualu ne Plantin: Ne dianyisha dia Museum Plantin-Moretus/​Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Tshimfuanyi mu dibeji 11]

Kuulu: Ekesode nshapita wa 15 mu milongo inayi

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 9]

Dibeji didi ne tshiena-bualu ne Plantin: Ne dianyisha dia Museum Plantin-Moretus/​Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid