Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Kuikala ne lulamatu kudi ne dikuatshisha

Kuikala ne lulamatu kudi ne dikuatshisha

Kuikala ne lulamatu kudi ne dikuatshisha

MU AMUE matunga, bana batu basue kunaya ne muana nabu pa kulamatshisha tusonsa ku mupila wende wa manda. Tusonsa tutu tulamata ku manda ne nansha yeye muenze munyi, muende, muase lubilu, mubukuke anyi mutupike, tutu anu tumulamate. Bua kutumbusha, bitu bikengela anu kututula kamue ku kamue. Bitu dinaya dimpe kudi bana.

Bushuwa ki mbantu bonso batu basue ne: tusonsa etu tulamate ku bilamba biabu to, kadi bonso batu bakema mututu tulamata ku bilamba. Muntu udi ne lulamatu udi ne ngikadilu wa mushindu umue. Muena lulamatu utu udia malanda a musangu mule ne muntu mukuabu. Udi ushala mulamate bikole malu adi malanda au alomba bua kukumbaja nansha mu nsombelu mukole. Lulamatu ludi lupetangana ne ngikadilu bu mudi diamba bulelela, didifila ne dilamatangana. Kadi nansha muudi mua kuanyisha padi bantu bakuleja lulamatu, utu udienzeja pebe bua kuleja bakuabu lulamatu anyi? Bikalabi nanku nnganyi uudi ne tshia kuleja lulamatu?

Lulamatu mu dibaka ndijinga dia nshindamenu

Lulamatu ludi ne mushinga mukole mu dibaka kadi bia dibungama, misangu mivule kalutumu to. Mulume ne mukaji batu bashala balamate ku mitshipu yabu ya dibaka ya kushala pamue, ne yonso ukeba diakalenga dia mukuabu, mbele tshidia tshinene tshidi mua kubapetesha disanka ne bukubi. Bua tshinyi? Bualu bantu bavua bafuka ne dijinga dia kuleja lulamatu ne kubalejabu pabu lulamatu. Pakabuela Adama ne Eva mu dibaka mu budimi bua Edene, Nzambi wakamba ne: ‘Mulume neashiye tatuende ne mamuende, nealamate mukaji wende.’ Mêyi au avua kabidi makumbanyine mukaji; uvua ne tshia kulamata bayende. Mulume ne mukaji bavua ne bua kuikala ne lulamatu munkatshi muabu ne kuambuluishangana.​—Genese 2:24; Matayo 19:3-9.

Bushuwa, mêyi aa mmamba kukadi bidimu binunu ne binunu. Abi bidi biumvuija ne: lelu katutshiena tshikondo tshia kuleja lulamatu mu dibaka anyi? Bavule nebandamune ne: tòo. Bakebuludi ba mu Allemagne bakasokolola ne: bantu 80 pa lukama batu bangata lulamatu mu dibaka bu bualu bua mushinga mukole. Bakela kabidi bantu nkonko bua kumanya ngikadilu mimpe menemene itubu basue kumona kudi bakuabu balume anyi bakaji. Bakebeja tshisumbu tshia bantu balume bua bafunde ngikadilu itanu itubu batamba kusua kumona kudi bantu bakaji, ne tshisumbu tshia bantu bakaji bua bafunde ngikadilu itanu itubu batamba kusua kumona kudi bantu balume. Ngikadilu uvua bantu balume ne bantu bakaji abu batambe kuangata ne mushinga ndulamatu.

Eyowa, lulamatu ngumue wa ku ngikadilu idi yenza tshishimikidi tshikole tshia dibaka didi dilubuluka. Kadi anu bu mutuvua bamone mu tshiena-bualu tshishale, misangu mivule bantu batu batumbisha lulamatu pamutu pa kululeja mu bienzedi. Tshilejilu, dishipa dia mabaka didi ditangalake mu matunga a bungi didi tshimanyinu tshia mudi dipanga lulamatu dimuangalake. Mmunyi mudi bena dibaka mua kukandamena tshilele etshi ne kulejangana lulamatu?

Lulamatu lutu lunengesha dibaka

Lulamatu ludi lumueneka padi aba badi baselangane bakeba mpunga bua kujadikilangana mudibu balamatangane. Tshilejilu, pamutu pa kuamba ne: “balunda banyi,” “bana banyi,” “lupangu luanyi,” “malu anyi,” pa tshibidilu mbimpe kuamba ne: “balunda betu,” “bana betu,” “lupangu luetu,” anu nanku. Padi mulume ne mukaji bangata mapangadika ne balongolola tshia bobu kuenza nansha bua nzubu, mudimu, dikolesha dia bana, dijikija dia lutetuku, dikisha anyi malu a ntendelelu, badi ne tshia kutangila meji ne ngenyi ya eu ne eu.​—Nsumuinu 11:14; 15:22.

Lulamatu ludi lumueneka padi mulume anyi mukaji wenza bua muinende umvue ne: udi nende dijinga ne mmumusue. Muntu udi mu dibaka katu umvua bimpe padi muena dibaka nende uleja bulunda buele kalele kudi muntu udi kayi mulume nende anyi mukaji nende. Bible udi ubela balume bua balamate ‘mukaji wakabakabu mu bunsongalume buabu.’ Muntu mulume kêna ne bua kulekela mutshima wende ujinga bua mukaji mukuabu ikale umusankidila bikole to. Udi ne tshia kuepuka buenzavi ne mukaji mukuabu. Bible udi udimuija ne: ‘Udi wenda masandi ne mukaji kêna ne lungenyi, udi wenza muanda au udi udibutula.’ Mukaji udi pende ne bua kulonda dîyi edi ditumbuke dia lulamatu.​—Nsumuinu 5:18; 6:32.

Mbia mushinga bua kudienzeja bua kuikala ne lulamatu mu dibaka anyi? Eyowa. Lulamatu ludi lushindamija dibaka ne ludinengesha, ne mulume ne mukaji badi bapeta malu mimpe. Tshilejilu, padi mulume udifila ne lulamatu bua diakalenga dia mukajende, mukaji udi umvua bimpe ne bidi bimuambuluisha bua kuleja menemene ngikadilu yende milenga. Bidi bia muomumue bua mulume pende. Dipangadika dia mulume dia kuleja mukajende lulamatu didi dimuambuluisha bua kuikalaye mulamate ku mikenji miakane mu bitupa bionso bia nsombelu wende.

Padi mulume ne mukaji mu tshikondo tshia ntatu, lulamatu ludi luenza bua bikale ne meji a se: dibaka kadiena difua. Ku luseke lukuabu, bena dibaka badi kabayi ne lulamatu batu babulukangana anyi bakeba kushipa dibaka padi ntatu imueneka. Kuenza nanku kakutu kujikija ntatu to, kadi kutu misangu mivule kushintakaja ntatu ku mikuabu. Mu bidimu bia 1980, mufidi munene wa mibelu mu malu a dienza bilamba wakalekela mukajende ne dîku diende. Wakapeta disanka pakashalaye nkayende anyi? Bidimu 20 pashishe, wakitaba ne: dilekela dîku diende diakamuvuija “katadi wa pa buende uvua usumpakana ne kayi ulala butuku, umvua mua kuambila bana bende ne: yayi kulala bilenga.”

Lulamatu pankatshi pa baledi ne bana

Padi baledi balejangana lulamatu munkatshi muabu, bana badi mua kulonga pabu mua kuikala ne lulamatu. Padibu bakola, nebikale bipepele bua bana bavua bakolele mu dîku muvua lulamatu ne dinanga kuikalabu bantu ba nsongo mu nsombelu wabu ne bakaji babu anyi babayabu. Kabakulekela kabidi baledi babu pikalabu ne masama a bukulakaje to.​—1 Timote 5:4, 8.

Bushuwa, misangu yonso ki nganu baledi batu batshibukila panshi ne disama kumpala kua bana babu to. Misangu mikuabu muana utu dijinga ne: bamutabalele ne lulamatu. Ke tshivua nsombelu wa Herbert ne Gertrud (bonso babidi Bantemu ba Yehowa) munkatshi mua bidimu bipite pa 40. Muanabu wa balume Dietmar uvua ne disama dia difulama dia mifungu yonso ya mubidi matuku ende onso a muoyo. Mu bidimu muanda mutekete bia ndekelu kumpala kua lufu luende mu Kasuabanga 2002, Dietmar uvua dijinga ne dimulama ne dimutangila dîba dionso. Baledi bende bakakumbaja majinga ende ne dinanga. Bakasa mene ne biamu bia luondapu mu nzubu wabu ne kulongabu ne mua kuondapa. Ntshilejilu tshimpe tshia lulamatu mu dîku, ki mmuomu anyi?

Lulamatu ludi ne mushinga bua bulunda

Birgit udi wamba ne: “Muntu udi mua kuikala ne disanka nansha kayi mu dibaka, kadi mbikole bua kuikala ne disanka padi muntu kayi ne mulunda.” Pamuapa udi witaba bualu ebu. Nansha biwikala mu dibaka anyi mujike, lulamatu lua mulunda muimpe nelusankishe mutshima webe ne nelulengeje nsombelu webe. Bulelela, biwikala mu dibaka, mulunda webe wa pa muoyo udi ne bua kuikala muena dibaka nebe.

Mulunda ki mmuntu mumanyangana nende patupu to. Tudi mua kuikala bamanyangane ne bantu bavule: bena mutumba, bena mudimu netu ne bantu batudi bapetangane nabu mu mpukapuka. Bulunda bulelela budi bulomba dîba, makanda ne kudifila ne mutshima wonso. Kuikala mulunda wa kampanda kudi ne buneme. Bulunda butu ne malu mimpe ne majitu kabidi.

Tudi ne bua kuyikidilangana bimpe ne balunda betu. Dijinga didi nadi bantu ke ditu dilomba misangu mikuabu bua bayikidilangane mushindu eu. Birgit udi umvuija ne: “Meme ne mulunda wanyi tutu tuelangana nshinga musangu umue anyi ibidi ku lumingu patu umue wa kutudi ne bualu. Bitu bisankisha bua kumanya ne: udiku ne udi musue kunteleja.” Dikala muaba mule kadiena dipangisha bua kuikala balunda to. Gerda mmusombele mutantshi wa binunu bia kilometre ne Helga, kadi mbashale anu balunda banene kukadi bidimu 35. Gerda udi umvuija ne: “Tutu tufundilangana pa tshibidilu, tulondelangana malu atudi bamone ne tumvuijangana meji atudi nawu munda, nansha wowu a disanka anyi a dibungama. Mikanda itu Helga umfundila itu insankisha bikole be. Tutu amu tuela meji muomumue.”

Lulamatu ludi ne mushinga bua balunda. Tshienzedi tshimue tshia dipanga lulamatu tshidi mua kunyanga nansha malanda a matuku a bungi. Bitu tshibidilu bua balunda kubelangana nansha mene mu malu masokoka. Balunda batu balejangana adibu nawu ku muoyo kabayi batshina ne: mukuabu neamupepeje anyi neaye kuambila bantu bakuabu malu au. Bible udi wamba ne: ‘Mulunda utu wananga mu bikondo bionso, mmuanetu utu waleja bulela mu tshikondo tshia dikenga.’​—Nsumuinu 17:17.

Bu mudi balunda betu mua kushintulula ngelelu wetu wa meji, mutudi tumvua ne tuenza malu, mbia mushinga bua kudia bulunda ne bantu badi ne nsombelu udi umvuangana ne wetu. Tshilejilu, mbimpe tuikale bashindike ne: tudi tudia bulunda ne bantu badi ne malongesha, bikadilu ne mikenji ya tshidi tshibi ne tshimpe bia muomumue ne bietu. Balunda ba nunku eu nebakuambuluishe bua kukumbaja bipatshila biebe. Kabidi, bua tshinyi udi ne tshia kuikala pamue ne muntu udi bikadilu biende ne mêyi adiye ulonda kabiyi bia muomumue ne biebe? Bible udi uleja mushinga wa kusungula balunda bakane padiye wamba ne: ‘Udi wenda ne bena meji udi ulua muena meji, kadi udi ubuelakana ne bapote neakenge bua bualu ebu.’​—Nsumuinu 13:20.

Tudi mua kulonga mua kuikala ne lulamatu

Padi muana ulonga mua kulamatshisha tusonsa ku bilamba bia muntu, utu pamuapa musue kulonga kuenza nanku misangu ne misangu. Mbia muomumue bua muntu udi ne lulamatu. Bua tshinyi? Bualu patudi tutamba kudienzeja bua kuleja lulamatu, bidi bitamba kupepela bua kululeja. Bikala muntu mulonge ku buana mua kuikala muena lulamatu mu dîku, pakolaye neamone bipepele bua kudia bulunda buashila pa lulamatu. Mu tshikondo tshiakanyine, bulunda bukole ne bua musangu mule nebumuambuluishe bua kuikala ne lulamatu mu dibaka. Nebimuambuluishe kabidi bua kuikala muena lulamatu mu bulunda bua mushinga mukole kupita bulunda bukuabu buonso.

Yezu wakamba ne: mukenji mutambe bunene ngua kunanga Yehowa Nzambi ne mutshima wetu wonso, ne anyima wetu yonso, ne lungenyi luetu luonso, ne bukole buetu buonso. (Mâko 12:30) Ebi bidi biumvuija ne: tudi ne bua kuleja Nzambi lulamatu luonso. Kuikala ne lulamatu kudi Yehowa Nzambi kudi kutuala mafutu a bungi. Kakutulekela anyi kutuela mâyi ku makasa to, bualu udi wamba nkayende ne: “Ndi ne lulamatu.” (Yelemiya 3:12, NW) Bulelela, lulamatu kudi Nzambi ludi lutuala mafutu a tshiendelele.​—1 Yone 2:17.

[Lungenyi lunene lua mu dibeji 6]

Lulamatu lua mulunda muimpe nelusankishe mutshima webe

[Tshimfuanyi mu dibeji 5]

Bena dîku badi ne lulamatu badi bakumbajilangana majinga abu