Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tuenze malu atudi bamanye ne: mmimpe

Tuenze malu atudi bamanye ne: mmimpe

Malu a mu nsombelu

Tuenze malu atudi bamanye ne: mmimpe

MALONDA KUDI HADYN SANDERSON

Yezu wakambila bayidi bende ne: ‘Binuamanya malu aa, nenuikale ne disanka binuaenze.’ (Yone 13:17) Tudi mua kuikala bamanye malu adi mimpe, kadi mbikole bua kuenza malu aa imue misangu. Kadi ndi mumanye ne: mêyi a Yezu aa mmalelela pandi mvuluka bidimu bipite pa 80 binkadi muenze pa buloba ne 40 bindi muikale misionere. Kakuyi mpata, kuenza disua dia Nzambi kudi kututuadila masanka. Ntelejayiku mpindieu.

MU TSHIDIMU tshia 1925 mvua ne bidimu bisatu. Mu tshidimu atshi baledi banyi bakalonda muyuki wa malu a Nzambi mu tshimenga tshietu tshia Newcastle, mu ditunga dia Australie. Muyuki au uvua ne tshiena-bualu ne: “Bantu miliyo mivule badi ne muoyo mpindieu kabakufua nansha.” Pakateleja Mamu muyuki eu, wakitaba ne: uvua mupete bulelela, ke yeye kubanga kubuela mu bisangilu bia bena Kristo kayi upumbisha. Kadi tatu yeye biakamusankisha anu bua tshitupa tshîpi. Kavua witaba bua Mamu kutungunuka ne malu a Nzambi to. Wakamuambila ne: uvua mua kumbuka kumbelu ne kutushiya Mamu yeye kayi musue kulekela malu aa. Mamu uvua munange Tatu ne uvua musue bua bena dîku bonso bikale pamue. Kadi bu muvuaye mumanye ne: kutumikila Nzambi nkupite bintu bionso, uvua mudisuike bua kuenza malu avua mimpe ku mêsu kua Nzambi. (Matayo 10:34-39) Bu muakabenga Mamu kulekela malu a Nzambi, Tatu wakumbuka ku nzubu. Mvua mmonangana nende anu mu mpukapuka.

Pandi mvuluka malu aa, ndi nganyisha Mamu bikole bua muvuaye mulamate Nzambi. Dipangadika diende ndimfikishe meme ne ya Beulah ku dipeta masanka a mu nyuma. Biakatulongesha bualu bunene ebu, ne: Patudi bamanye bualu budi buakane, tuditatshishe bua kubuenza.

Tudi tupeta mateta

Balongi ba Bible (anyi Bantemu ba Yehowa mpindieu) bavua bambuluisha dîku dietu bikole. Mamuende wa Mamu wakalua kusomba netu. Yeye pende wakalua Ntemu. Bavua bayisha pamue ne Mamu bikole. Bantu bavua babanemeka bualu bavua ne mmuenekelu muimpe ne bavua ne disanka.

Ku lukuabu luseke, bena Kristo bantu balume bakangela mu diboko bua kundongesha malu. Ngakatuadija panyi kufila karte ka diyisha naku bantu ku nzubu yabu. Mvua ngelela bantu miyuki ya malu a Nzambi ku tshisanji tshia fono ne ngenda mu njila mukuate mabaya avua ne miaku mifundapu. Katshivua bualu butekete to, bualu mvua ntshina bantu. Kadi mvua mumanye tshivua tshiakane, ne mvua musue anu kutshienza.

Ngakabanga kuenza mudimu ku banke pangakajikija tulasa. Mvua ngenza ngendu bua kuya ku banke yetu mikuabu ivua mu provense wa New South Wales. Nansha muvuaku anu Bantemu bakese mu provense eu, ngakashala ne ditabuja dikole bualu bavua bandongeshe bimpe ne bualu Mamu uvua umfundila mikanda mimpe.

Mikanda ayi ivua ifika anu pa dîba. Pakatuadija Mvita Mibidi ya Buloba bujima, bavua basua kumbueja ku busalayi ku bukole. Direktere wa banke uvua uya mu nzambi bikole ne uvua kabidi komanda wa basalayi. Pangakamuambila ne: tshivua mua kulua musalayi to, wakangambila bua kusungula ku malu abidi aa: Kulekela Buntemu anyi kumbuka ku banke! Malu akakola nangananga pangakafika muaba uvuabu bangata bantu ku busalayi. Direktere wetu uvua muaba au ne uvua mutangile bua kumona tshimvua mua kuenza pamvua mfika ku mesa avuabu bafundila mêna. Pangakabenga kutua tshiala pa mabeji, banene ba basalayi bakumvua tshiji. Bivua bikola, kadi ngakashala amu ne dipangadika dia kuenza tshivua tshiakane. Yehowa wakangambuluisha bua kubenga kuzakala ne kushintulula lungenyi. Pangakumvua ne: bavua baya kuangata bantu bua balue kungenzeja malu ku bukole, ngakangata kawulu bua kuya mukuabu muaba.

Meme mumane kupingana kuetu ku Newcastle, bakatulumbuluisha ku kabadi meme ne bena Kristo bakuabu muanda mutekete. Nzuji wakatukosela ngondo isatu ya buloko ne midimu mikole ya kuenza. Nansha muvua kubuela mu tshimanu kakuyi kuimpe, kuenza malu makane kuakapatula bipeta bilenga. Patuakapatuka mu tshimanu, muanetu wa balume uvuabu batukuata nende (diende Hilton Wilkinson) wakandomba bua kuenza nende mudimu mu nzubu wende wa dikuata foto. Ke mungakapetangana ne nsongakaji mukuabu diende Melody. Uvua wakidila bonso bavua balua bua foto. Tuakalua kuselangana nende. Matuku makese kunyima kua meme mumane kupatuka mu buloko, ngakatambula bua kuleja mumvua mudilambule kudi Yehowa.

Ndi ndifundila bua kuenza mudimu wa Yehowa bikole

Panyima pa dibaka dietu, tuakapeta wetu nzubu wa dikuata foto anu mu Newcastle amu. Mudimu eu wakalua kutudia dîba, kututshiokesha mubidi ne malu a Nzambi kaatshiyi nansha atuambila kabidi bualu. Mu tshikondo atshi ke muakayikila netu muanetu Ted Jaracz pa malu atuvua ne bua kudifundila bua kuenza mu mudimu wa Yehowa. Dîba adi muanetu Jaracz utshivua ku biro bia Bantemu ba Yehowa bia mu ditunga dietu dia Australie, kadi mpindieu ukadi mu Kasumbu Kaludiki. Kunyima kua tuetu bamane kuyikila nende, tuakapanyisha bintu bituvua tuenza nabi mudimu wa dikuata foto ne kukepesha malu bua kushalaku bapepele. Tuakasumba kontenere mukese bua kuikalaye bu nzubu wetu mu tshidimu tshia 1954. Tuetu kuya mu tshimenga tshia Ballarat (mu provense wa Victoria) bua kuikala bampanda-njila anyi bantu badi bayisha lumu luimpe bikole.

Yehowa wakatusamba patuvua mu tshisumbu tshikese tshia mu Ballarat. Bantu bakavula mu bisangilu: kumuka ku 17 kufika ku 70 anu mu ngondo 18 tshianana. Bakalua kunteka mutangidi wa tshijengu mu provense wa South Australia. Bakatutuma mu tshimenga tshia Adelaide ne miaba ivua mvinyo ne bimuma bia madima ivua pamue ne Musulu wa Murray. Tuakenza mudimu ne bisumbu munkatshi mua bidimu bisatu. Malu avua mashintuluke bikole be! Tuvua ne disanka patuvua tuenza mudimu ne bana betu bavua batunange. Bionso ebi anu bualu tuvua benze bualu buimpe butuvua bamanye ne: mbuimpe.

Tudi tulua bamisionere

Mu tshidimu tshia 1958 tuakamanyisha biro bia Bantemu bia mu ditunga dietu ne: tuvua basue kuya mu tshimenga tshia New York City ku ndekelu kua tshidimu atshi bua kubuela mu Mpungilu wa bantu bafumine mu matunga a bungi uvua ne tshiena-bualu ne: “Disua dia Nzambi.” Kadi biro biakatutumina mabeji a tuetu kuuja bua kuya kulonga kalasa ka bamisionere ka Gilada, ku Amerike. Mpindieu bu mutukavua ne bidimu bitue ku 35, tuakela meji ne: kabavua mua kutuitabila bua kuya kulonga mu kalasa aka to. Kadi tuakuuja mabeji aa ne kuatuma. Bualu bua dikema, bakatubikila bua kubuela mu kalasa ka musangu wa 32. Matuku ndambu kumpala kua kalasa kujika, bakatuambila ne: netuye mu ditunga dia Inde. Tuakanji kumvua buôwa, kadi bu mutuvua basue kuenza anu bualu buvua buimpe, tuakitaba bua kuya.

Pakajika kalasa mu tshidimu tshia 1959, tuakenza luendu mu mazuwa, tuetu kufika mu tshimenga tshinene tshia Bombay (tshidibu babikila mpindieu ne: Mumbai) mu dindadinda. Tuakasangana bena mudimu balale ku tshitudilu tshia mazuwa. Tuakumvua mupuya wa wawu mushindu. Pakapatuka dîba, tuakamanya malu avua matuindile. Atshi katshivua luya to! Lynton ne mukajende Jenny Dower ke bakalua kutuakidila. Tuvua bonso bampanda-njila mu Ballarat kadi mpindieu bakavua bamisionere. Bakaya netu ku biro bia Bantemu. Nzubu wa biro ebi uvua mukese, uvua mu tshimenga tshia Mumbai. Mu nzubu amu muvua bantu basambombo. Muanetu Edwin Skinner wakatuambila bua kusumba bibuta bibidi bia ngendu kumpala kua kuya muaba utuvua ne bua kuenzela mudimu wetu. Muanetu eu uvua misionere mu Inde katshia ku tshidimu tshia 1926. Bantu ba bungi bavua benza ngendu ne bibuta ebi mu tuwulu ne biakalua kutuambuluisha petu bikole bua kuambuilamu bintu.

Tuakangata kawulu, tuetu kuenza matuku abidi bua kufika mu tshimenga tshia Tiruchchirappalli (muaba uvuabu batutume). Tshivua tshimenga tshia mu provense wa Madras (udibu babikila mpindieu ne: Tamil Nadu). Tuakapetamu bampanda-njila ba pa buabu basatu ba mu Inde. Tshimenga etshi tshivua ne bantu batue ku 250 000. Mutshivua malu mashadile bikole. Dimue dituku tuvua bashale ne dolare kayiyi nansha mitue ku inayi to. Kadi patuakayitula, Yehowa wakalua kutuambuluisha. Mulongi wa Bible kampanda wakatusombesha makuta bua kufutshila nzubu muimpe wa kuenzela bisangilu. Dinga dituku katuvua ne biakudia to. Kadi muena mutumba netu mukuabu wakalua kutupesha biakudia. Mvua musue biakudia ebi bikole kadi bivua biela ndungu ne ku ditshi ne bikuabu bintu, kumpeshabi too ne tshinshikunshiku.

Tudi tuyisha

Bantu ba bungi mu Tiruchchirappalli bavua bakula muakulu wa Tamil. Kadi anu bantu bakese tshianana ke bavua bamanye Anglais. Ke bualu kayi tuakalonga mua kuamba mêyi makese mu muaku wa Tamil patuvua tuyisha. Nunku bantu bakatunanga bikole.

Tuvua banange kuyisha ku nzubu ne ku nzubu tuamba kufua. Bena Inde batu bamanye kusomba ne bantu. Ba bungi bavua batubikila mu nzubu bua kudia tshiakudia ne tshiakunua tshia kutalaja natshi mioyo. Bivua bimpe be, bualu matuku a bungi kuvua luya lukole lua menemene (lua degre mitue ku 40). Bivua bikengela kuanji kuyikila malu a tshianana kumpala kua kutuadija muyuki. Tshilejilu, bavua banji kutuebeja ne: “Nudi nufuma penyi? Nudi ne bana anyi? Kanuena nabu bua tshinyi?” Pavuabu bumvua ne: katuena ne bana, bavua batuambila bua kuya kutangila munganga kampanda mupiluke. Kadi malu aa avua atuambuluisha bua kudimanyisha ne kuleja mudi mudimu wetu wa kulongesha bantu Bible muikale ne mushinga wa bungi.

Bantu ba bungi batuvua tuyisha mu tshimenga amu bavua bena nzambi mukuabu batubu babikila ne: bena Hindu. Bavua ne malongesha mashilangane bikole ne a Yezu. Katuvua tuyikila nabu pa malongesha abu to. Tuvua tubayisha anu lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi. Tuakapeta bipeta bimpe bualu mu ngondo isambombo tshianana, bantu bamba kutua ku 20 bakatuadija kubuela mu bisangilu kumbelu kuetu. Umue wa kudibu uvua mulonge iniversite. Dîna diende divua Nallathambi. Nallathambi eu ne muanende wa balume Vijayalayan bakambuluisha bantu batue ku 50 bua kulua Bantemu. Vijayalayan utu muenze matuku ndambu ku Betele wa mu Inde.

Katuena tutua nyima panshi

Bakandomba bua kuikala mutangidi wa distrike wa kumpala mu Inde katuyi banji kuenzamu ngondo isambombo. Uvua mudimu mukole bualu bivua bikengela kunyunguluka mu ditunga dijima, kulongolola mpuilu ne kuenza mudimu mu miakulu tshitema. Bua kumuka mu tshimenga tshia Madras (tshidibu babikila mpindieu ne: Chennai), tuakela bilamba ne bintu bietu bituvua benza nabi ngondo isambombo mu mishete isatu ya biamu ne mu bibuta. Tuakangata kawulu tuetu kuya. Kadi bu muvua distrike diangata tshipapu tshia kilometre 6 500, katuvua tutua nyima panshi to. Tshilejilu, dimue Dia lumingu patuakajikija mpuilu mu tshimenga tshia Bangalore (tshitu kuinshi kua ditunga), tuakaya mu tshimenga (tshidi ku mutu kua ditunga) tshia Darjeeling pamue ne mukuna wa Himalaya bua kuenzeja mpuilu mukuabu lumingu luvua lulonda. Luvua luendu lua kilometre 2 700. Bua kufikamu, tuakangata tuwulu tutanu.

Matuku a ku mbangilu, tuvua tuleja bantu filme wa La Société du Monde Nouveau en action bikole. Filme eu wakamanyisha bantu mudimu uvua Bantemu ba Yehowa benza pa buloba. Misangu mivule, bantu bapite bungi bavua balua kumutangila. Tuakaleja filme eu dimue dituku ku muelelu wa njila, kadi munkatshi mua filme, tuakamona mvula usua kuloka. Kadi katuakakosa filme to, bualu dituku dikuabu patuakamukosa, bantu bakafika munda bikole. Ke bualu kayi tuakamupitshisha lubilu lubilu. Tuakumvua bimpe bualu filme wakajika bimpe, mvula pende e kutuadija.

Mu bidimu biakalonda, tuakaya miaba ya bungi ya mu Inde. Muaba wonso uvua ne biawu biakudia ne mvuadilu ne muakulu ne buawu bulenga. Nanku bivua bienza anu bu tuvua tuenda mu matunga mashilangane petu mu ditunga dimue. Tuakamona ne: Yehowa mmufuke bintu bia bungi be! Mu Inde mudi kabidi nyama ya bungi. Tshilejilu, umue musangu patuvua mu ditu dia mu Népal, tuakamona bimpe nyama wa tshisumpa ntambue munene wetu wa dikema. Uvua muimpe be! Patuakamumona, tuakumvua dijinga dia kubuela mu Mparadizu, mutuikala tusomba ne nyama.

Bisumbu bidi bilonda mudi bulongodi buya

Mu matuku au, kutshivua malu avua bana betu ba mu Inde ne bua kushintulula bua kuendabu muvua bulongolodi buenda. Tshilejilu, mu bimue bisumbu, bantu balume bavua basomba luabu luseke, bantu bakaji luabu. Bisangilu bivua bibanga misangu ya bungi anu panyima pa dîba diabi. Muaba mukuabu bavua bela ngonga wa kubikila nende bantu mu bisangilu. Mikuabu miaba, bantu bavua batangila dîba didi mu diulu bua kumanya dîba dia kuya mu bisangilu. Mpuilu ne dilua dia batangidi bena ngendu mu bisumbu kabivua bienzeka misangu milondangane bimpe to. Kakuyi mpata, bana betu bavua ne dijinga dia kuenza malu mimpe, kadi bivua bikengela kubambuluisha.

Mu tshidimu tshia 1959, bakenza Kalasa ka Mudimu wa Bukalenge bua Bantemu ba Yehowa ba pa buloba bujima. Kalasa aka kakambuluisha batangidi ba bijengu ne bampanda-njila ba pa buabu ne bamisionere ne bakulu ba mu bisumbu bua kuambula bimpe majitu adi Mukanda wa Nzambi ubapesha. Bakenza kalasa aka mu Inde bua musangu wa kumpala mu ngondo wa 12 mu tshidimu tshia 1961. Meme mvua mulongeshi mu kalasa aka. Malongesha a kalasa akabuela mu bisumbu kakese ku kakese, biobi kudiunda ne lukasa. Pavua bana betu bamanya tshivua tshimpe, nyuma wa Nzambi uvua ubasaka bua kushintuluka diakamue.

Mpungilu minene ivua ikolesha bana betu ku muoyo ne ibasangisha kaba kamue. Umue wa ku mpungilu eyi uvua wa bantu bafumina mu matunga makuabu, uvua ne tshiena-bualu ne: “Lumu luimpe lua tshiendelele.” Bakamuenzela mu tshimenga tshinene tshia New Delhi mu tshidimu tshia 1963. Bantemu ba mu Inde mujima bakalua bumbukila miaba mile be! Ba bungi bavua mene batule makuta abu onso anu bua kubuelamu. Bana betu 583 ba mu matunga 27 bavua balue. Eu uvua musangu wa kumpala uvua bana betu ba mu Inde bapetangana ne Bantemu ba mu matunga makuabu bungi nunku.

Bakatubikila ku Betele mu tshimenga tshia Bombay mu tshidimu tshia 1961. Ngakabuela kunyima kua matuku mu Komite wa Filiale. Ngakapeta mikuabu midimu, meme kulua mutangidi wa zone munkatshi mu bidimu bia bungi. Mvua nya anu mu matunga a mu Asia. Bavua bakandike midimu ya Bantemu mu matunga a bungi a mu Asia aa. Ke bualu kayi bana betu bavua ne bua kuikala ne ‘budimu bu bua nyoka ne bu nyunyi ya nkutshi idi kayiyi iluishangana.’​—Matayo 10:16.

Didiunda ne dishintuluka

Patuakafika mu Inde mu tshidimu tshia 1959, muvua bamanyishi 1 514 tshianana. Kadi lelu’eu mudi bamanyishi bapite pa 24 000. Bua kukumbaja majinga a bantu bonso aba, bakashila Betele nzubu misangu ibidi, mu Bombay ne pamue ne Bombay. Mu ngondo muisatu wa tshidimu tshia 2002, Betele wakumuka kabidi muaba uvuaye. Kuluabu kumuashila mpindieu pamue ne tshimenga tshia Bangalore (lua ku Sud kua Inde). Dîku dia Betele edi didi mpindieu ne bantu 240, bamue ba kudibu badi bakudimuna mikanda mu miakulu 20.

Meme ne muena kuanyi Melody tuvua bindile bua kuya ku Bangalore ne muoyo kuulu kuulu, kadi masama akatuenzeja bua tuetu kupingana kuetu ku Australie mu tshidimu tshia 1999. Tudi mpindieu ku Betele mu tshimenga tshia Sydney. Nansha mutudi bumuke mu Inde, tutshidi anu banange bikole balunda betu ne bantu batuvua bambuluishe bua kulua Bantemu. Patutu tupeta mikanda yabu, tutu tumvua disanka dia bungi be!

Patudi tuvuluka bidimu bipite pa 50 bitudi benzele Nzambi mudimu bikole, tudi tumona mudi Yehowa mutusambe bikole. Tuvua tuenza mudimu wa kulama bimfuanyi bia bantu pa mabeji a foto kumpala, kadi kuenza mudimu bua bantu kushalabu mu meji a Nzambi mmudimu mulenga be! Tudi bapete malu mimpe a dikema patudi basungule bua kuteka malu a Nzambi pa muaba wa kumpala. Kakuyi mpata, kuenza malu adi Nzambi wanyisha kudi kutuadila muntu masanka, kumutuadila malu malenga a bungi!

[Tuarte mu dibeji 15]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

INDE

New Delhi

Darjeeling

Bombay (Mumbai)

Bangalore

Madras (Chennai)

Tiruchchirappalli

[Bimfuanyi mu dibeji 13]

Hadyn ne Melody mu 1942

[Tshimfuanyi mu dibeji 16]

Bena Betele wa mu Inde mu 1975