‘Welangane meji a muonji wa mvinyo eu’!

BATENTEKEDI 12 bakendakana mu Buloba Bulaya mu bule ne mu butshiama. Mose uvua mubambile bua bobu kutangila bantu bavua basombamu ne kualukila ne mamuma a mu buloba abu. Mmamuma kayi akatamba kukoka ntema yabu? Pabuipi ne ku Hebelone, bakapeta budimi bua tumuma tua mvinyo buvua ne bisumbu bia tumuma binene menemene ne biakalomba bua ne: batentekedi babidi bambule tshisumbu tshimue. Batentekedi abu bakakema bikole bua muvua tumuma atu tunene, ke kubikilabu buloba abu bua bufuke ne: “Tshibanda tshia Eshekola,” peshi “Tshisumbu tshia Tumuma.”​—Nomba 13:21-24.

Mu bidimu bia 1800, muntu mukuabu wakaya mu Palestine wakamba ne: “Eshekola, anyi tshibanda tshia Tumuma tua mvinyo, . . . utshidi anu ne madimi a tumuma tua mvinyo a bungi, ne tumuma atu ntutambe buimpe ne ntunene tupite tua mu Palestine mujima.” Nansha muvua mionji ya tumuma tua mvinyo ya mu Eshekola mimpe mitambe, mionji ya bungi ya mu Palestine ivua ipatula tumuma tuimpe mu bikondo bia kale. Mikanda ya bena Ejipitu idi ileja ne: bakalenge babu bavua basumba mvinyo wa mu buloba bua Kanâna.

Mukanda mukuabu udi umvuija ne: “Tukunakuna [tua mu Palestine] tudi tuenza ne mabue ne lusenga bidi pa munya dîba dionso, luya lua mu muvu wa été, ne mushindu utu mâyi a mvula a mu muvu wa hiver akamakana lukasa, bionso ebi bisangisha bidi bivuija buloba ebu butambe buimpe bua kukuna mitshi ya tumuma tua mvinyo.” (The Natural History of the Bible) Yeshaya wakaleja ne: bimue bitupa bia pa buabi bivua ne mitshi ya mvinyo mitue ku tshinunu.​—Yeshaya 7:23.

 ‘Buloba bua mionji ya tumuma tua mvinyo’

Mose wakambila bena Isalele ne: bavua ne bua kusombela mu buloba buvua ne ‘mionji ya tumuma ne mitshi ya mfigi ne grenade.’ (Dutelonome 8:8) Bilondeshile mukanda mukuabu, “mitshi ya mvinyo ivua mipite bungi mu Palestine wa kale bualu mbapete ntete ya tumuma mu miaba pabuipi ne yonso idibu bumbule bintu mu buloba.” (Baker Encyclopedia of Bible Plants) Mitshi ya mvinyo ya mu Buloba Bulaya ivua ipatula tumuma tua bungi menemene bualu nansha mu 607 kumpala kua bikondo bietu ebi pakalua biluilu bia Nebukadenesâ kubutula buloba bua Yuda, bantu bakashalamu ‘bakasangisha mvinyo ne mamuma bia bungi.’​—Yelemiya 40:12; 52:16.

Bua kupeta mvinyo wa bungi, babidime bena Isalele bavua ne bua kutabalela bimpe mitshi yabu ya mvinyo. Mukanda wa Yeshaya udi uleja mushindu uvua muena Isalele uvua ne budimi bua tumuma tua mvinyo ne bua kuanji kubundulula buloba budi pa mutu pa mukuna ne kumbusha mabue manene onso bangabanga ne yeye kukunapu ‘mionji yende ya tumuma idi mitambe buimpe.’ Pashishe uvua ne bua kubuashila tshimanu ne mabue avuaye mumbule mu buloba au. Uvua wasa tshimanu etshi bua kukuba budimi buende ebu bua ngombe kayilu kubudiatakaja, ne kubulama ku nyama bu mudi mikenga, ngulube ya ditu ne bua bivi. Uvua kabidi ne bua kumbula tshikaminu tshia tumuma ne kuasa kazubu kavua ne bua kuikala muaba mutalale wa kusombela mu tshikondo tshia dinowa tshivua mitshi ya tumuma tua mvinyo ilomba bua kuyilama kabidi anu bikole. Kunyima kua yeye mumane kuenza mudimu wonso eu ke pavua tshidime ne bua kutekemena bua kupuola tumuma tuimpe.​—Yeshaya 5:1, 2. *

Bua tshidime kupuolaye tumuma tuimpe, uvua ne tshia kuikala usonza mutshi wa mvinyo bua kupatulawu tumuma tua bungi ne wipila budimi buende. Uvua ne bua kumiamina mâyi mu budimi bua tumuma abu mu ngondo ya mu été bikala mvula ya mu printemps kayivua miboleshe buloba bimpe.​—Yeshaya 5:6; 18:5; 27:2-4.

Tshikondo tshia dinowa dia tumuma ku ndekelu kua muvu wa été tshivua tshikondo tshia ditshionkomoka. (Yeshaya 16:10) Kudi mitu ya Misambu isatu idi ne miaku eyi: “pa Gittith.” (Musambu wa 8, wa 81 ne wa 84, mu Traduction du monde nouveau) Bible wa Septante mmukudimune miaku eyi idi kayiyi mimanyike bimpe ya mu ngimbilu wa misambu ne: “bikaminu bia mvinyo,” bisua kuleja ne: bena Isalele bavua bimba misambu eyi mu tshikondo tshivuabu banowa tumuma tua mvinyo. Nansha muvua tumuma etu tutamba kuambuluisha bua kuenza mvinyo, bena Isalele bavua kabidi batudia tubishi anyi tûme, ne benza natu mikata.​—2 Samuele 6:19; 1 Kulondolola 16:3.

Muonji wa tumuma wa bena Isalele

Misangu mivule Bible udi ufuanyikija tshisamba tshia Nzambi ne muonji wa tumuma tua mvinyo  ne tshimfuanyi etshi ntshiakanyine pa kumona mushinga uvua nawu muonji eu kudi bena Isalele. Mu Musambu wa 80, Asafa wakafuanyikija tshisamba tshia Isalele ne muonji wa tumuma tua mvinyo uvua Yehowa mukune mu buloba bua Kanâna. Yehowa uvua musole buloba abu bua muonji wa tumuma wa bena Isalele kukuatawu bimpe ne kukolawu. Kadi mu kupita kua bidimu, bimanu bivua biulama biakuupuka bionso. Bena tshisamba atshi kabatshivua kabidi beyemena Yehowa to, ne yeye pende katshivua ubalama nansha. Anu mutu ngulube wa ditu unyangakaja budimi bua tumuma tua mvinyo, bisamba bivua biluisha bena Isalele biakatungunuka ne kunyenga bubanji buabu. Asafa wakalomba Yehowa bua ambuluishe tshisamba tshijima bua kupetululatshi butumbi buatshi bua kumpala. Wakamusengelela wamba ne: ‘Welangane meji a muonji [wa mvinyo] eu.’​—Musambu 80:8-15.

Yeshaya wakafuanyikija ‘tshisamba tshia bena Isalele’ ne budimi bua tumuma tua mvinyo buvua buenda bukuama “tumuma tusasa,” anyi tumuma tua muitu, tubole. (Yeshaya 5:2, 7) Tumuma tua muitu tutu tukese tupite etu tudibu badima ne tutu ne tshisenyi anu tshikese, lutete ludi munda luamba kuangata kamuma kajima. Tumuma etu katuena mua kuambuluisha ni mbua kuenza mvinyo ni mbua kutudia, nunku tuvua tshimfuanyi tshiakanyine tshia tshisamba etshi tshia bantu bavua bapetula mikenji pamutu pa kunanga buakane. Mamuma aa a tshianana kaavua mapatuke bua tshilema tshia Mudimi wa mvinyo to. Yehowa uvua muenze bionso bivuaye mua kuenza bua tshisamba atshi kupatulatshi mamuma mimpe. Wakakonka ne: “Ku bimvua mua kuenzela budimi buanyi, tshindi tshiyi muenze ntshinyi?”​—Yeshaya 5:4, MMM.

Bu muvua mutshi wa mvinyo wa bena Isalele kauyi upatula mamuma, Yehowa wakabamanyisha ne: uvua ne bua kupula lumbu luvuaye mubashile. Kavua kabidi ne bua kusonza mutshi wa mvinyo wa mu tshimfuanyi au anyi kuwipila. Mvula ivua ikolesha tumuma kayivua ne bua kuloka, ne meba ne mingonga bivua ne bua kukutakaja budimi bujima.​—Yeshaya 5:5, 6.

Mose wakamanyisha bena Isalele ne: bua butontolodi buabu, nansha madimi abu a mvinyo malelela avua ne bua kuuma. ‘Nenukune mitshi ya tumuma tukese, nenuyilame bimpe, kadi kanuena nunua mvinyo, kanuena nupuola tumuma; bualu bua bishi nebitudie.’ (Dutelonome 28:39) Mutshi wa mvinyo udi mua kufubidila mu matuku makese bikala tshishi tshibuele mu mulamba wawu ne tshituadije kuwudia munda.​—Yeshaya 24:7.

“Mutshi wa mvinyo mulelela”

Anu muvua Yehowa mufuanyikije Isalele wa kale ne mutshi wa mvinyo, Yezu wakangata pende tshimfuanyi tshia muomumue. Dilolo dia ndekelu divua Yezu ne bayidi bende, wakabambila ne: “Meme ndi mutshi wa mvinyo mulelela, Tatu wanyi ke mudimi wa mvinyo.” (Yone 15:1, MMM) Yezu wakafuanyikija bayidi bende ne matamba a mutshi eu. Anu mutu matamba a mutshi mulelela apetela bukole buawu ku mulamba wa mutshi, nunku bayidi ba Kristo badi ne bua kushala bamulamate. Yezu wakamba ne: ‘Binuikala kanuyi nanyi, kanuena bamanye mua kuenza bualu.’ (Yone 15:5) Babidime batu badima mutshi wa mvinyo bua kupuola tumuma tuawu, ne Yehowa mmutekemene bua bantu bende bakuame mamuma a mu nyuma. Bualu ebu budi busankisha ne butumbisha Nzambi, Mudimi wa mvinyo.​—Yone 15:8.

 Bua mutshi wa mvinyo kupatula tumuma tua bungi, bidi bikengela kukosa amue matamba ne kuulengeja. Yezu wakakula bua midimu yonso ibidi eyi. Mudimi wa mvinyo udi mua kukosa matamba a mutshi misangu ibidi ku tshidimu bua kumona mua kupeta tumuma tua bungi. Mu ngondo ya mashika makole, udi mua kukosa matamba a bungi a mutshi wa mvinyo. Udi umbusha matamba a bungi a tshidimu tshishale. Udi mua kushiya matamba manene asatu anyi anayi ku mulamba wa mutshi, ditamba dionso dikale ne lutonga lumue anyi ibidi. Ntonga mipiamipia eyi, idi mikumbanangane ne ivuaku tshidimu tshishale ke yalua matamba ikala mua kukuama tumuma tshidimu tshidi tshilua. Ku ndekelu, padi mudimi ujikija dikosa diende dia matamba a mutshi wa mvinyo, udi wosha onso adiye mukose au.

Yezu udi uleja dikosa dia matamba edi mushindu’eu: ‘Bikala muntu kayi ushala munda muanyi, nebamuimanshe bu ditamba, neafube; badi bunguija matamba, baela mu kapia, adi apia.’ (Yone 15:6) Mutshi wa mvinyo udi mua kumueneka dîba edi bu udi kauyi ne matamba, kadi neusampile mu muvu wa printemps ne nebikale mua kusungula matamba makuabu a kukosabu.

Yezu wakamba ne: ‘Ditamba dianyi dionso didi kadiyi dikuama mamuma, yeye neadiumushe.’ (Yone 15:2) Dikosa dia matamba edi didi mua kuikala dia musangu mukuabu, didibu benza pakadi mutshi wa mvinyo mumane kupatula matamba makuabu a bungi ne tusumbu tua tumuma tukese tukadi tumueneka bimpe. Mudimi udi utangila bimpe matamba onso mapiamapia bua kumona aa akadi makuame tumuma ne aa adi tshianana. Yeye mulekele matamba adi kâyi makuame tumuma, adi mua kutungunuka ne kukoka bidishi ne mâyi adi mu mulamba wa mutshi. Nunku mudimi udi ukosa matamba a tshianana aa bua bidishi bia mutshi biye anu mu matamba adi ne tumuma.

Ndekelu wa bionso, Yezu udi wakula bua mudimu wa dilengeja, wamba ne: ‘Ditamba dionso didi dikuama mamuma yeye neadilengeje bua kukuamadi mamuma makuabu.’ (Yone 15:2) Padi mudimi wa mvinyo umbusha matamba adi kâyi ne tumuma, udi ukenketa ditamba dionso didi dikuame tumuma. Pabuipi ne ku tshitaku tshia ditamba didi ne tumuma, misangu mivule udi mua kupetaku ntonga mikuabu mikese idiye ne bua kumbusha kabidi. Tshianana ntonga eyi idi mua kukoka mâyi a mu mutshi adi mua kukolesha tumuma tukadi tukuame. Udi mua kumbusha kabidi amue a ku mabeji manene bua tumuma etu tutshidi tukese etu kupetatu munya bimpe. Midimu yonso eyi idi yambuluisha bua matamba adi makuame tumuma kupatulawu tumuma tua bungi menemene.

‘Nukuame mamuma a bungi’

Matamba a mu tshimfuanyi a “mutshi wa mvinyo mulelela” adi aleja bena Kristo bela manyi. Kadi “mikoko mikuabo” idi payi ne bua kuikala bayidi ba Kristo badi bapatula mamuma. (Yone 10:16) Bobu pabu badi mua kukuama “mamuma a bungi” ne kutumbisha Tatu wabu wa mu diulu. (Yone 15:5, 8) Mufuanu wa Yezu wa mutshi wa mvinyo mulelela udi utuvuluija ne: bua tuetu kupeta lupandu, tudi ne bua kushala mu buobumue nende ne kupatula mamuma mimpe a mu nyuma. Yezu wakamba ne: ‘Binuatumikila mikenji yanyi, nenushale mu dinanga dianyi, bu mungakatumikila mikenji ya Tatu wanyi, ne mundi nshala mu dinanga diende.’​—Yone 15:10.

Mu matuku a Zekâya, Nzambi wakalaya bashadile ba lulamatu ba ku bena Isalele ne: buloba buabu buvua kabidi ne bua kupatula ‘maminu ne ditalala; muonji wa tumuma uvua ne bua kukuama tumuma tuawu, ne buloba buvua ne bua kulua ne bintu biabu bia kudia.’ (Zekâya 8:12) Mbakule kabidi bua muonji wa tumuma tua mvinyo bua kumvuija ditalala dikala bantu ba Nzambi ne bua kupeta mu Bukokeshi bua Kristo bua Bidimu Tshinunu. Muprofete Mika wakamba ne: ‘Nebashikame, muntu ne muntu, muinshi mua muonji wende wa tumuma tua mvinyo ne muinshi mua mutshi wende wa mfigi; kakuena muntu wabakuatshisha buôwa; bualu bua mukana mua Yehowa wa misumba muakamba nunku.’​—Mika 4:4.

[Mêyi adi kuinshi]

[Tshimfuanyi mu dibeji 18]

Muonji wa tumuma tua mvinyo udi ufuma ku difubidila

[Tshimfuanyi mu dibeji 18]

Dikosa dia matamba mu ngondo ya mashika

[Tshimfuanyi mu dibeji 18]

Diosha dia matamba avuabu bakose