Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Dikeba dia bulelela

Dikeba dia bulelela

Dikeba dia bulelela

LAURA (mukaji wa Enrico Fermi mumanyi muende lumu mu malu a fizike) wakamba ne: “Dimanya ndimpe kupita dipanga.” Bamue badi mua kubenga lungenyi elu, bamba ne: tshintu tshiudi mupange katshiena mua kukuenzela bibi to. Kadi bua bantu ba bungi tshivua Laura muambe ntshilelela, kabiyi anu mu malu a sianse kadi ne mu malu makuabu a mu nsombelu. Dipanga kumanya bulelela ndishiye bantu ne dielakana mu malu a tulasa ne a bikadilu, ne ndibashiye mu mîdima mu malu a Nzambi munkatshi mua bidimu bia bungi.​—Efeso 4:18.

Ke bua tshinyi bamanyi bende lumu badi bakeba bulelela. Mbasue kumanya bua tshinyi tudi ne muoyo ne tshikala mua kutufikila mu matuku adi kumpala eku. Badi badimona kumpala kua njila ya bungi mu dikeba diabu dia bulelela mu bualu ne bualu buonso. Tukonkononayi mu tshikoso imue ya ku njila idi bantu bakebela bulelela.

Bulelela budi mu bitendelelu anyi?

Bilondeshile tshilele tshia bena Bouddha, Siddhārtha Gautama muenji wa tshitendelelu etshi uvua umvua bibi pavuaye umona bantu bakenga ne bafua. Wakalomba balongeshi ba mu tshitendelelu tshia bena Hindou bua bamuambuluishe bua apete “njila wa bulelela.” Bamue balongeshi bakamulomba bua kulonga yoga ne bua kudikengesha. Kadi Gautama wakasungula dinana lungenyi bikole (yoga) bu mushindu wa kupeta bulelela.

Bakuabu bavua banua bintu bidi binyanga lungenyi bu mudi diamba bua kukeba bulelela. Tshilejilu, lelu’eu bena mu tshitendelelu tshia bimue bisa bia mu Amerike batu bumvuija kamue kamutshi ka meba (cactus) katu ne lulengu bu tshintu tshidi tshibambuluisha bua “kutandula dimanya didi disokoka.”

Mu bidimu bia 1700, muena nkindi mukuabu wa mu ditunga dia France diende Jean-Jacques Rousseau uvua witaba ne: Muntu yonso udi wela nkonko ne muoyo mujima udi mua kupeta dibuluibua kampanda dia mu nyuma dia kudi Nzambi. Mmushindu kayi? Mpadiye umvua “bidi Nzambi umuambila mu mutshima wende.” Pashishe Rousseau wakamba mu mukanda wende mukuabu ne: Mushindu uudi wela meji bua malu kampanda (tuambe ne: mudi lungenyi luebe ne kondo kebe ka muoyo bikuambila) udi mua kulua “mulombodi webe muimpe munkatshi mua bantu badi ne mmuenenu idi mikole bua kumvua ne mipite bungi.”​—History of Western Philosophy.

Bulelela budi mu dinana lungenyi anyi?

Bantu ba bungi ba mu tshikondo tshia Rousseau bavua babenga ne muoyo mujima lungenyi luende lua kukebela bulelela mu bitendelelu. Tshilejilu, Voltaire, muntu wa mu France, wakamba ne: Tshitendelelu katshiena mua kupetesha bantu bulelela to, tshiotshi mene ke tshidi tshitambe kushiya matunga a ku Mputu munkatshi mua bidimu bia bungi mu dipanga, mu bitabataba ne mu dikina dia bitendelelu bikuabu mu tshikondo tshidi bamue bamanyi babikila ne: Tshikondo tshia mîdima.

Voltaire wakalua kubuela mu kasumbu kampanda ka bena nkindi ba ku Mputu bavua bamanyike bu bakebi ba bulelela ku diela dia meji. Bena kasumbu aka bakapingana ku ngenyi ya bena Greke ba kale ya ne: dinana lungenyi ne makebulula menza mu malu a sianse ke bidi bifikisha muntu ku bulelela. Bernard de Fontenelle wa mu kasumbu aku uvua wela meji ne: Diela meji dia muntu didi mua kufikisha bantu mu “tshikondo tshia dimanya dikumbane dia bulelela dia ku dituku ku dituku, bibafikisha ku dimona bikondo bionso bikavua bipite kumpala abi bu bikondo bia mîdima pa kubifuanyikija ne bikuabu.”​—Encyclopædia Britannica.

Eyi ke imue ngenyi idi ibengangana idi nayi bantu pa bidi bitangila mushindu wa kupeta bulelela. Kudiku “muaba muimpe” utudi mua kupetela bulelela anyi? Tukonkononayi malu adi tshiena-bualu tshidi tshilonda etshi tshiamba bua muaba mujalame utudi mua kupetela bulelela.

[Bimfuanyi mu dibeji 3]

Gautama (Bouddha), Rousseau, ne Voltaire bakangata njila mishilangane bua kukeba bulelela