Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Baluka: Mufundi wa lulamatu wa Yelemiya

Baluka: Mufundi wa lulamatu wa Yelemiya

Baluka: Mufundi wa lulamatu wa Yelemiya

UDI mumanye “Baluka, muana wa Neliya” anyi? (Yelemiya 36:4) Nansha mudibu bakule bualu buende anu mu nshapita inayi patupu ya mu Bible, bantu badi babala Bible mbamumanye bimpe bu mufundi wa muprofete Yelemiya ne mulunda wende munene. Bubidi buabu bakamona bidimu 18 bia bimvundu ne bia ndekelu wa bukalenge bua Yuda, dibutula dibi dia Yelushalema kudi bena Babulona mu 607 kumpala kua bikondo bietu ebi (K.B.B.), ne muvua bena Yuda banyemene mu Ejipitu.

Mu bidimu bidi panshi ebi mbangule bitampi * bibidi bia dima bia mu bidimu bia 600 K.B.B. bafundapu ne: “Tshia Berekhyahu [dîna dia mu tshiena-Ebelu dia Baluka], muana wa Neriyahu [dîna dia mu tshiena-Ebelu dia Neliya], Mufundi.” Bintu bidibu bangule ebi mbijule ntema ya bakebuludi ba malu a mu Bible pa muntu udibu batele eu. Baluka uvua nganyi? Uvua wa mu dîku kayi, uvua mulonge tulasa kayi ne uvua ne muanzu kayi? Dishala mulamate diende kudi Yelemiya didi dileja tshinyi? Mmalu kayi atudi mua kulongela kudiye? Tukebayi mandamuna pa kutangila mu Bible ne mu malu adibu bafunde a kale.

Dîku ne muanzu

Bakebuludi ba bungi lelu badi bela meji ne: Baluka uvua mu dîku dimanyike dia bafundi ba mu Yuda. Badi ne bijadiki bivule bidi bileja nanku. Tshilejilu, Bible udi ubikila Baluka mu muanzu wa pa buawu wa “mufundi” anyi secrétaire. Bible udi kabidi wakula bua muanabu Selaya uvua ne muanzu munene mu nzubu wa Mukalenge Sedekiya.​—Yelemiya 36:32, MMV; 51:59.

Mukebuludi wa bintu bia kale Philip King wakamba bua bafundi ba mu matuku a Yelemiya ne: “Bafundi bavua balonga mudimu wa bufundi, bavua bamanyike bikole mu Yuda ku ndekelu kua bidimu bia 600 K.B.B. . . . Bantu banene ba mu nzubu wa mukalenge ke bavua ne muanzu eu.”

Pashishe, muyuki udi mu Yelemiya nshapita wa 36, utuakonkonona mu buondoke, udi ufila lungenyi lua ne: Baluka uvua mumanyangane bimpe ne bafidi ba mibelu ba mukalenge ne bavua bamuanyishile bua kubuela mu nzubu wa tshidiilu wa Gemaleya, munene kampanda wa mu bukalenge. Mukebuludi wa malu a mu Bible James Muilenberg udi umvuija ne: “Baluka uvua mua kubuela mu nzubu wa mufundi eu bualu uvua ne bukenji bua kuikala muaba au, ne yeye muine uvua munkatshi mua banene ba mu bukalenge bavua badisangishe dîba divuabu babale muvungu kumpala kua bantu bonso. Uvua munkatshi mua banene nende.”

Mukanda kampanda udi usakidila bualu bukuabu budi butangila muanzu wa Baluka, wamba ne: “Bu muvuabu bangule tshitampi tshia Berekhyahu pamue ne bitampi bikuabu bia bungi bia banene ba mu bukalenge, mbikumbane kuamba ne: Baluka anyi Berekhyahu uvua wenza mudimu wa muomumue ne uvua banene bakuabu benza.” (Corpus of West Semitic Stamp Seals) Bualu budibu bafunde ebu budi busua kuleja ne: Baluka ne muanabu Seleya bavua banene ba mu bukalenge bavua bambuluishe muprofete wa lulamatu Yelemiya mu bidimu bia bimvundu bia kumpala kua dibutuka dia Yelushalema.

Udi wambuluisha Yelemiya ku mêsu kua bantu bonso

Bilondeshile muvua malu enda alondangana, badi batela Baluka bua musangu wa kumpala mu Yelemiya nshapita wa 36, mu ‘tshidimu tshinayi tshia bukokeshi bua Yehoyakima,’ anyi pabuipi ne tshidimu tshia 625 K.B.B. Pine apu Yelemiya ukavua muenze mudimu wa buprofete munkatshi mua bidimu 23.​—Yelemiya 25:1-3; 36:1, 4.

Tshikondo atshi Yehowa wakambila Yelemiya ne: ‘Wangate mabeji a mukanda muvungulula, ufundemu mêyi onso angakukuambila bua kupisha nawu bena Isalele, bena Yuda ne bisamba bionso bia bantu, mu matuku a Yoshiya too ne lelu eu.’ Muyuki udi utungunuka wamba ne: ‘Yelemiya wakabikila Baluka, muana wa Neliya; ne Baluka wakafunda mêyi onso a Yehowa akumvuaye mukana mua Yelemiya mu mabeji a mukanda muvungulula.’​—Yelemiya 36:2-4.

Bua tshinyi Yelemiya wakabikila Baluka? Yelemiya wakambila Baluka ne: ‘Ndi mukandibue bua kubuela mu nzubu wa Yehowa.’ (Yelemiya 36:5) Bulelela, bakakandika Yelemiya bua kubuela mu ntempelo muaba uvuabu ne bua kubala mêyi a Yehowa, imue misangu bualu mêyi a kumpala avua majule tshiji tshia banene ba mu bukalenge. (Yelemiya 26:1-9) Kakuyi mpata, Baluka uvua mutendeledi mulelela wa Yehowa, ne “wakenza malu onso akamuambila Yelemiya muprofete.”​—Yelemiya 36:8.

Difunda dia malu onso avua Yehowa muambe munkatshi mua bidimu 23 diakangata matuku a bungi, ne bidi bimueneka ne: Yelemiya uvua windila tshikondo tshimpe tshivuabu ne bua kuabala. Kadi mu ngondo wa 11 anyi wa 12 mu 624 K.B.B., ne dikima dionso Baluka ‘wakabala mêyi a Yelemiya akadi mu mukanda mu matshi a bantu bonso mu nzubu wa Yehowa, mu nzubu wa Gemaleya.’​—Yelemiya 36:8-10.

Mikaya muana wa Gemaleya wakamanyisha tatuende ne banene bakuabu ba mu bukalenge tshivua tshienzeke, ne bakabikidisha Baluka bua kubala mukanda ne dîyi dikole bua musangu muibidi. Bible udi wamba ne: ‘Pakumvuabu mêyi onso, bakatangilangana ne buôwa, bakambila Baluka ne: Bulelela, netumanyishe mukalenge mêyi aa onso.Ya biebe usokome, wewe ne Yelemiya kabidi, kanumanyishi muntu muaba unudi.’​—Yelemiya 36:11-19.

Pakumvua Mukalenge Yehoyakima mêyi avua Yelemiya muambile Baluka bua kufunda, wakapanda muvungu ne tshiji, kuwimansha mu mudilu, ne kuambilaye bantu bende bua kukuata Yelemiya ne Baluka. Kadi Yehowa wakambila Yelemiya ne Baluka bua kufundulula mêyi onso avua mu muvungu au pavuabu basokome apu.​—Yelemiya 36:21-32.

Kakuyi mpata, Baluka uvua mumanye njiwu ivua mudimu eu ukebesha. Uvua ne bua kuikala mumanye muvuabu bakengeshe Yelemiya bidimu bikese kumpala. Uvua kabidi mua kuikala mumvue tshivua tshifikile Uliya, uvua wamba ‘mêyi onso bu muakamba Yelemiya’ kadi uvua Mukalenge Yehoyakima mushipeshe. Tshidibi, Baluka uvua musue anu kuambuluisha Yelemiya ne dimanya diende dia mudimu ne bulunda buvuaye nabu ne banene ba mu bukalenge.​—Yelemiya 26:1-9, 20-24.

Kudikebedi “malu manene”

Pavua Baluka ufunda mukanda wa kumpala, wakapeta kanyinganyinga. Wakadiambila ne: ‘Ndi ne mulawu! Bualu bua Yehowa wakutentakaja kanyinganyinga pamutu pa dikenga dianyi; ndi mupungile ne kutua kuanyi kua mikemu, ne tshiena mpeta dikisha.’ Ntshinyi tshivua tshikebeshe kanyinganyinga aka?​—Yelemiya 45:1-3.

Bible ki mmufile diandamuna to. Kadi elabi meji ku nsombelu wa Baluka. Difunda dia malu a munkatshi mua bidimu 23 avua adimuija bena Isalele ne bena Yuda, divua ne bua kuikala dileje patoke buntomboji buabu ne muvuabu babenge Yehowa. Dipangadika dia Yehowa dia kubutula Yelushalema ne Yuda ne dia kubafila mu bupika bua bidimu 70 mu Babulona (bualu buvua Yehowa mumanyishe anu tshidimu atshi ne buvua imue misangu mu mukanda uvuabu bafunda) divua ne bua kuikala dilenge Baluka bikole. (Yelemiya 25:1-11) Uvua kabidi mumone njiwu ya kujimija muanzu ne mudimu wende bu muvuaye utamba kuambuluisha Yelemiya mu tshikondo tshikole atshi.

Nansha nsombelu muikale mushindu kayi, Yehowa nkayende wakambuluisha Baluka bua kubenga kupuaye kabutu kavua kumpala muoyo. Yehowa wakamba ne: ‘Nensasule tshintu tshingakuasa, nentule tshintu tshingakukuna; nengenze nunku mu buloba bujima.’ Ke Yehowa kubela Baluka ne: ‘Wewe udi udikebela malu manene anyi? Kudikebediwu nansha.’​—Yelemiya 45:4, 5.

Yehowa kavua muleje tshivua “malu manene” aa to, kadi Baluka uvua mumanye ni bivua malu ende avuaye upangadija bua kuenza, ni ndumu anyi bubanji. Yehowa wakamubela bua kumona malu muvuawu, ne bua kuvulukaye tshivua tshilua, wamba ne: ‘Nentumine bonso ba pa buloba makenga. Kadi nenkupe muoyo webe bu tshintu tshiudi unyenga mu mvita mu miaba yonso iudi uya.’ Muoyo ke tshintu tshia mushinga mukole tshivua natshi Baluka ne uvua ne bua kushala anu nawu miaba yonso ivuaye ne bua kuya.​—Yelemiya 45:5.

Panyima pa malu adibu baleje mu Yelemiya nshapita wa 36 ne wa 45, avua menzeke kumbukila mu 625 too ne ku 624 K.B.B., Bible kêna wakula kabidi bua Baluka too ne ngondo mikese kumpala kua bena Babulona kubutula Yelushalema ne Yuda mu 607 K.B.B. Kadi tshiakenzeka ntshinyi?

Baluka udi wambuluisha kabidi Yelemiya

Bible udi wakula kabidi bua Baluka tshikondo tshivua bena Babulona batshintshimike Yelushalema. Yelemiya uvua ‘mu lukanu luvua mu tshiendelu tshia Bansentedi’ pavua Yehowa mumuambile bua asumbe budimi bua muana wa tatuende mukuabu buvua mu Anatota bu tshimanyinu tshia se: bena Yuda bavua ne bua kupingana. Bakabikila Baluka bua kubambuluisha bua kukumbaja malu onso avua mikenji ilomba.​—Yelemiya 32:1, 2, 6, 7.

Yelemiya wakamba ne: ‘Ngakafunda dîna dianyi ku mukanda, ngakatekaku tshimanyinu, ngakabikila bamanyi ba bualu, ngakamuidikijila biuma mu tshiamu tshia kuidikija natshi bujitu. Pashishe ngakangata mikanda ya kula kua budimi, wowu wakadi muvunga ne muteke ne tshimanyinu, ne mukuabu wakadi muvungulula. Ngakafila mikanda ya kusumba kua budimi mu bianza bia Baluka.’ Ke kuambilaye Baluka bua kuteka mikanda ayi mu nyingu bua kuyilama bimpe. Bamue bakebuludi badi bela meji ne: pavua Yelemiya muambe ne: uvua ‘mufunde’ mukanda, uvua mua kuikala muambile Baluka bua kumufundila bu muvuaye ne mudimu wa kufunda.​—Yelemiya 32:10-14; 36:4, 17, 18; 45:1.

Baluka ne Yelemiya bakalonda mikenji ne bilele bivuaku mu tshikondo tshiabu. Tshilejilu, bakafunda mikanda ibidi ya kusumba kua budimi. Mukanda mukuabu udi umvuija ne: “Bavua babikila mukanda wa kumpala ne: ‘Mukanda muvunga ne muteka tshimanyinu’ bualu bavua bauvunga ne bawutua tshimanyinu anyi tshitampi; uvua mukanda wa ntuadijilu. . . . Bavua benzeja bantu bua kuenza mukanda muibidi ‘uvua muvungulula.’ Uvua ne malu avua matentula mu wa kumpala ne ke uvuabu babala ne bakonkonona. Nunku, kuvua mikanda ibidi, wa kumpala ne mutentulula, mifunda pa mivungu ibidi mishilangane.” (Corpus of West Semitic Stamp Seals) Bintu bidibu bangule muinshi mua buloba bidi bileja ne: kuvua tshilele tshia kulama mikanda mu nyingu.

Panyima pa matuku, bena Babulona kuluabu kukuata Yelushalema, kumuosha ne kuya ne bantu bonso mu bupika, pa kumbusha bantu bapele bakese. Nebukadenesâ wakateka Gedaliya ngovena. Bakamushipa panyima pa ngondo ibidi. Bena Yuda bavua bashale bakangata dipangadika dia kuya mu Ejipitu, ne bakabenga kulonda mubelu wa kudi Nzambi uvua Yelemiya mubapeshe. Ke muaba udibu kabidi bakula bua Baluka.​—Yelemiya 39:2, 8; 40:5; 41:1, 2; 42:13-17.

Balombodi bena Yuda bakambila Yelemiya ne: ‘Wewe udi wamba mêyi a mashimi. Yehowa Nzambi wetu kakukutuma bua kutuambila ne: Kanuyi mu Ejipitu bua kushikamamu; kadi Baluka, muana wa Neliya, udi ukukabila kutudi, bua kutufila mu bianza bia bena Kasada, bua batushipe ne bua baye netu mu bupika ku Babulona.’ (Yelemiya 43:2, 3) Mêyi abu aa avua masue kuleja muvua balombodi bena Yuda bela meji ne: Baluka ke uvua usaka Yelemiya bua kuenza amue malu. Bavua bamona ne: Baluka katshivua wenza malu bu mufundi wa muprofete bua muanzu wende peshi bua bulunda buabu bua matuku a bungi anyi? Imue misangu bidi nanku; kadi nansha bu balombodi bena Yuda bela meji kayi, mubelu au uvua ufumina kudi Yehowa.

Nansha muvua Nzambi mudimuije bena Yuda bavua bashale, bakaya mu Ejipitu ne bakangata ‘Yelemiya muprofete kabidi ne Baluka, muana wa Neliya.’ Yelemiya wakafunda ne: ‘Bakalua mu buloba bua Ejipitu; bualu bua kabakatumikila dîyi dia Yehowa; bakafika ku Tapanehese,’ tshimenga tshivua ku mikalu ya ku Est kua diboko dia musulu wa Nil pabuipi ne Sinai. Kubangila apu, kabatshiena batela Baluka mu Bible to.

Mmalu kayi atudi mua kulongela kudi Baluka?

Kudi malu a bungi a mushinga atudi mua kulongela kudi Baluka. Dimue dilongesha dia pa buadi ndia ne: uvua musue kuenzela Yehowa mudimu ne dimanya diende dia mudimu, ne bulunda buvuaye nabu ne banene ba mu bukalenge nansha muvuaku njiwu. Lelu Bantemu ba Yehowa ba bungi, balume ne bakaji, badi baleja lungenyi lua muomumue elu, ne badi benzela Yehowa mudimu ne mamanya abu ku Betele, mu mudimu wa luibaku ne mu midimu mikuabu ya pa buayi. Mmunyi muudi mua kuleja lungenyi lua buena lua Baluka elu?

Pavua Yehowa muvuluije Baluka ne: mu matuku a ndekelu a bukalenge bua Yuda kavua ne dîba dia kudikebela “malu manene,” bidi bimueneka ne: Baluka wakalonda mubelu au bualu Yehowa wakapandisha muoyo wende. Mbimpe tuetu petu tulonde mubelu eu bu mutudi mu matuku a ku nshikidilu kua tshikondo etshi. Yehowa mmutulaye tshintu tshia muomumue ne Baluka: netupanduke. Tudi mua kulonda mibelu ya buena eyi anu bu muvua Baluka muenze anyi?

Muyuki eu mmutulongeshe kabidi bualu bua mushinga. Baluka wakambuluisha Yelemiya ne muana wa tatuende mukuabu bua kuenza malu avua mikenji ilomba mu disumba dia budimi, nansha muvua bantu aba bikale balela. Etshi ntshilejilu tshia mu Bible bua bena Kristo badi benza midimu ya bungenda ne bena Kristo nabu. Kulonda tshilejilu etshi tshia kufunda malu atudi tumvuangana mu midimu yetu kudi ne mushinga, kudi kuleja dinanga ne nkushindamene mu Bible.

Nansha mudibu batela Baluka anu misangu mikese mu Bible, ntshilejilu tshimpe kudi bena Kristo bonso lelu. Newidikije tshilejilu tshilenga tshia mufundi wa lulamatu wa Yelemiya anyi?

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 3 Bavua benza mudimu ne bitupa bia dima bua kutua tshitampi pa mionji ivua isuika mukanda wa mushinga mukole. Bavua bondola mu dima tshitampi bua kuleja dîna dia muena tshintu anyi muntu uvua mutshitume.

[Tshimfuanyi mu dibeji 16]

Tshitampi tshia Baluka

[Mêyi a dianyisha]

Tshitampi: Ne dianyisha dia Israel Museum, Jerusalem