Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tudi baluangane bikole bua kushala bena Kristo

Tudi baluangane bikole bua kushala bena Kristo

Malu a mu nsombelu

Tudi baluangane bikole bua kushala bena Kristo

Malonda kudi Rolf Brüggemeier

Mukanda wa kumpala ungakapeta pankavua mu buloko uvua wa kudi mulunda wanyi kampanda. Uvua ungambila ne: bavua bakuate kabidi Mamu ne bakunyi banyi ba balume basatu (Peter ne Jochen ne Manfred). Ke bakunyi banyi ba bakaji babidi kudishadila ku nzubu nkayabu kabayi ne muledi anyi bana babu. Bua tshinyi bamfumu ba mu Allemagne wa ku Est bavua bakengesha dîku dietu mushindu eu? Tshivua tshituambuluishe bua kushala anu bashindame mu malu a Nzambi ntshinyi?

MVITA MIBIDI YA BULOBA BUJIMA yakanyanga ditalala dituvua nadi patutshivua bana, tuetu kudimuenena ne etu abidi mudi mvita mikale mibi. Tatu wakalua musalayi mu tshiluilu tshia bena Allemagne, pashishe kumukuatabu mu mvita ayi kudi baluishi babu e kumuelabu mu buloko, ndekelu wa bionso yeye kufuilamu. Mpindieu Mamuetu Berta, kushalaye netu basambombo, wa ndekelu ne tshidimu tshimue, wa kumpala ne bidimu 16.

Ekeleziya mukuabu uvua Mamu ubuela wakamushiya katshiyi kabidi umvua muoyo nansha mukese wa kuya mu nzambi to; katshiyi kabidi usua kumvua nansha kumvua bualu bua Nzambi. Kadi dikuabu dituku mu 1949, mamu mukuabu (Ilse Fuchs) wakalua ne budimu buonso kuetu bua kutuambila malu a Bukalenge bua Nzambi. Nkonko yende ne mushindu uvuaye umvuija malu biakakoka ntema ya Mamu. Ke Mamu kutuadija kulonga nende Bible, biobi kumupesha disanka dia kuikala ne muoyo.

Kadi kumpala tuetu bana ba balume tuvua ne mpata ya dikema, katuvua tuitaba malu au to. Bena Nazi ne ba-Koministe bakalua panyima bavua batulaye malu mimpe matambe, kadi bakalua kutuela mâyi ku makasa, kubenga kukumbaja tshintu nansha tshimue. Nansha mutuvua tuelakana bua kuitaba bualu buonso bupiabupia buvuabu mua kutulaya, biakatuelesha meji a bungi bua kumvua ne: bakela bamue Bantemu ba Yehowa mu tumponya tuvuabu benzejila bantu midimu mikole, anu bualu kabavua basue kubuelakana mu malu a mvita to. Mu tshidimu tshiakalonda, meme ne Mamu ne Peter tuakatambula.

Muakunyetu wa balume Manfred wakatambula pende, kadi bivua bimueneka ne: Dîyi dia Nzambi kadivua dianji kujama munda muende to. Mu 1950 pavua ba-Koministe bakandike mudimu wetu, bampulushi bavuabu babikila ne: Stasi bakamutatshisha bikole, ke yeye kubaleja muaba utuvua tuenzela bisangilu bietu. Anu bua tshivuaye muenze etshi, bakakuata Mamu ne bakunyi banyi bakuabu.

Mu tshikondo tshivuabu bakandike mudimu wetu

Nansha muvuabu bakandike mudimu wetu, tuvua tubueja mikanda yetu mu musokoko mu Allemagne wa ku Est. Bu mumvua meme ke uvuabu bateke bua kuabanya mikanda ayi, mvua nya kuyangata mu tshitupa tshia ku Ouest kua tshimenga tshia Berlin, muaba uvuabu kabayi bayikandike. Bakamba kunkuata kudi bampulushi misangu ya bungi, kadi e kupangilabu; kadi mu ngondo wa 11 mu 1950, bakankuata.

Bampulushi ba Stasi bakangela mu buloko bua muinshi mua buloba buvua kabuyi ne madidishi. Mu munya kabavua banganyishila bua meme kulala, kadi pavua butuku buila bavua babanga kundumbuluisha ne imue misangu bankuma bibi. Katshia anu bangela mu buloko abu tshivua mumonanganaku ne bena mu dîku dietu to, too ne mu ngondo muisatu mu 1951 dîba divua Mamu ne Peter ne Jochen balue dituku diakakosabu tshilumbu tshianyi. Bakankosela buloko bua bidimu bisambombo.

Kunyima kua matuku asambombo bobu bamane kukosa tshianyi tshilumbu, bakakuata Mamu ne Peter ne Jochen. Kutuadijila anu dituku adi muena Kristo netu mukuabu wa bakaji uvua mulunda wetu wakashala utangila Hannelore, muakunyanyi wa bakaji wa bidimu 11 ne mamu mukulu yeye kuangataye Sabine uvua dîba adi ne bidimu 7. Bampulushi ba Stasi bavua balama nzubu wa buloko au bavua bamona Mamu ne bakunyi banyi ba balume abu anu bu bena tshimvundu. Nunku bavua babanyenga too ne nshinga yabu ya bisabata. Bavua babambila bua kushala bimane anu kulu mu mêba onso avuabu babalumbuluisha. Bakabakosela pabu muntu ne muntu buloko bua bidimu bisambombo.

Mu 1953, bakatupesha meme ne Bantemu bakuabu batuvua nabu mu buloko mudimu wa kuenza tshipalu tshia ndeke ya basalayi, tuetu kubenga. Bua kutunyoka, bamfumu bakatuteka pa nkayetu matuku 21 majima a katuyi tuenza mudimu, katuyi tupeta mikanda ne batupesha anu biakudia bikese patupu. Bamue bana betu ba bakaji batuvua nabu mu buloko bavua bangata ndambu wa biakudia biabu bivua biobi bine bikese ne balua kutupeshabi mu musokoko. Ke tshiakamfikisha ku didia bulunda ne Anni (umue wa ku bana betu ba bakaji abu), ungakalua kusela kunyima kua bobu bamane kumupatula mu buloko mu 1956 ne meme mu 1957. Panyima pa tshidimu tshimue mu dibaka, Anni wakalela muana wa bakaji, diende Ruth. Peter ne Jochen ne Hannelore bakabuela pabu mu dibaka anu bu mu tshikondo tshimue tshimue atshi.

Kunyima kua bidimu bisatu tshianana bobu bamane kundekela, bakankuata kabidi. Mfumu kampanda wa bampulushi ba Stasi wakangambila bua ngikala ngenda ntentekelangana bua kumutuadila malu. Wakangambila ne: “Mukalenge Brüggemeier, ela meji bimpe. Udi mumanye ntatu ne makenga bia mu buloko ne katuena basue bua umone kabidi malu aa to. Katuena tukukandika bua kuikala Ntemu to, tungunuka ne kulonga kuebe ne kuyisha bantu malu a Nzambi anu bu muudi musue. Kadi tshitudi tukeba mbua wikala amu ututuadila malu adi atangila Bantemu nebe bakuabu. Elaku meji bimpe bua mukajebe ne muanebe wa bakaji utshidi mutekete eu.” Mêyi ende a ndekelu aa akansama ku muoyo bibi. Kadi mvua mumanye ne: nansha mumvua mu buloko, Yehowa uvua anu ulama dîku dianyi kupita too ne mumvua meme mua kuenza!

Bamfumu ba mbulamatadi bavua benzeja Anni bua kupetaye mudimu wa bianza uvua umuangata mêba a bungi ne kukeba muntu mukuabu uvua mua kulama Ruth munkatshi mua lumingu. Anni wakabenga, kutuadija kuenza mudimu butuku bua kumona mua kulama Ruth mu munya. Bena Kristo netu ba bungi bavua batabalela mukajanyi bikole ne bamuambuluisha ne bintu bia bungi menemene ufika too ne ku dibiabanyina pende bamue bantu. Tshikondo atshi, ngakashala mu buloko bidimu bitue ku bisambombo.

Mushindu utuakalama ditabuja dietu mu buloko

Pakangelabu kabidi mu buloko, Bantemu nanyi batuvua nabu mu buloko abu bakajinga bua kumanya diakamue mikanda yetu mipiamipia ivuabu bapatule matuku au. Tshivua bualu buimpe bua dikema bua mumvua mulonge Tshibumba tshia Nsentedi bimpe ne mubuele mu bisangilu misangu yonso. Ke biobi kungambuluisha bua kukolesha bana betu abu mu mikolo!

Patuvua tulomba batangidi ba buloko Bible, bavua batuandamuna ne: “Kupesha Bantemu ba Yehowa Bible kudi ne njiwu, si kudi anu bu kupesha muivi udibu bela mu buloko bintu bidi mua kumuambuluisha bua kunyemaye.” Dituku dionso bana betu bavua ne mudimu wa kutangila malu a ntendelelu wetu bavua basungula mvese wa kukonkonona. Tshivua tshitusankisha bikole mu minite 30 ituvua tuendakana dituku dionso mu lupangu lua muaba utuvua mu buloko ki ndibidija dia mubidi anyi kapepe kimpe to, kadi mmvese wa dituku dionso utuvua tukonkonona. Nansha mutuvua ne bua kuenda bashilangane ntanta wa bule bua metre 5 kabayi batuanyishila bua kuyukila, tuvuaku anu tukeba mayele a mua kusambulujilangana mvese wa dituku adi. Patuvua tupingana munda mua buloko, muntu yonso uvua uleja bakuabu tshivuaye mumvue, pashishe tuyukila malu a Nzambi dituku dionso.

Ndekelu wa bionso, muntu kampanda uvua utentekela bionso bituvua tuenza wakalua kutufunda, bobu kungela mu buloko bua pa nkayanyi. Diakalenga, nkavua mumane kukuata mvese ya bungi ku muoyo! Ngakapitshisha matuku muntu amu ngelangana meji pa biena-bualu bia bungi bia mu Bible. Pashishe bakantuma mu buloko bukuabu. Mu buloko amu bakangela mu tshibambalu tshimue ne Bantemu bakuabu babidi ne kutupesha too ne Bible, bualu bua dikema. Kunyima kua meme mumane kushala mu buloko bua pa nkayanyi abu ngondo 6, ngakapeta tshiakabidi diakalenga dia kuyukila malu a Nzambi ne bena Kristo nanyi.

Muanetu Peter wakaleja tshivua tshimuambuluishe bua kushala amu ne muoyo mukole mu buende buloko buvuaye. Wakamba ne: “Mvua ndifuanyikija nkadi mu bulongolodi bupiabupia, ne lungenyi luanyi luonso luvua anu ku malu a mu Bible. Meme ne Bantemu nanyi bakuabu tuvua tukoleshangana ku muoyo ne nkonko ya malu a Nzambi ituvua tuelangana anyi tuebejangana bua kumanya dimanya dituvua nadi dia Dîyi dia Nzambi. Nsombelu uvua mukole. Mukuabu musangu tuvua bantu 11 mu katshibambalu kakese menemene. Muomu amu ke mutuvua tudila, tulala, tuowela mâyi ne tusesukila. Bivua bitusamisha buongo bibi.”

Muakunyanyi Jochen wakamba bua matuku akenzaye mu buloko ne: “Mvua ngimba misambu ya mu mukanda wetu wa misambu imvua mvuluka. Dituku dionso mvua ngela meji a mvese kampanda umvua mukuate ku muoyo. Pakandekelabu, ngakatungunuka amu ne tshibidilu tshianyi tshimpe etshi tshia kulonga Dîyi dia Nzambi. Dituku dionso mvua mbala Bible ne bena mu dîku dianyi. Tuvua kabidi tulongolola bisangilu bionso.”

Badi bapatula Mamu mu buloko

Bakapatula Mamu mu buloko kunyima kua yeye mumane kuenzamu bidimu bibidi. Wakatuadija kulonga Bible ne Hannelore ne Sabine, biobi kubambuluisha bua ditabuja diabu kuikaladi anu dishindame. Uvua kabidi ubalongesha mua kupita bimpe ne ntatu ivuabu mua kubajudila mu tulasa amu bualu bavua bitabuje Nzambi. Hannelore udi wamba ne: “Katuvua tutshina bua tshivua mua kutufikila to, bualu tuvua tukankamijangana ku nzubu. Bua mushindu utuvua banangangane mu dîku dietu, katuvua tumona malu onso avua atufikila bu malu to.”

Hannelore udi wamba kabidi ne: “Tuvua kabidi tutuadila bana betu malu a Nzambi mu buloko. Tuvua tutentula ku bianza Tshibumba tshia Nsentedi tshijima pa mabeji. Pashishe tuvua tusuika mabeji au mu dibeji divua kadiyi mua kubola ne mâyi ne tuasokoka munkatshi mua karton ka bimuma bia pruneaux bituvua tutumina bana betu bavua mu buloko ku ngondo ku ngondo. Tuvua tumvua disanka patuvua tumvua ne: mbapete bintu abi. Tuvua badifile bikole mu mudimu eu, ne ndi mua kuamba ne: tshivua tshikondo tshimpe tshia dikema.”

Nsombelu mu tshikondo tshivuabu bakandike mudimu wetu

Peter udi uleja muvua nsombelu mu tshikondo tshivuabu bakandike mudimu wetu munkatshi mua bidimu bia bungi mu Allemagne wa ku Est wamba ne: “Tuvua tudisangisha ku nzubu ya bana betu mu tusumbu tukese, tufika ne tumbuka miaba eyi mu mêba mashilashilangane. Mu tshisangilu tshionso, tuvua tumvuangana bua dîba dia kuenza tshia musangu uvua ulonda. Tuvua tuambilangana malu aa ne bimanyinu anyi tufundilangana pa tubeji tukese bualu bampulushi ba Stasi bavua ne biamu bia mu musokoko bia kuikala kuteleja bionso bituvua mua kuambilangana.”

Hannelore udi wamba ne: “Imue misangu tuvua tupeta programe ya mpuilu mikuate mu bande. Tuvua misangu yonso ne disanka dia kubuela mu tshisangilu bua kuteleja malu aa. Tuvua tudisangisha bakese munkatshi mua mêba a bungi bua kuteleja malongesha a mu Bible au. Nansha mutuvua katuyi tumona bangamba-malu, tuvua tuteleja miyuki yabu ayi ne ntema yonso ne tufunda amue malu.”

Peter udi wamba ne: “Bana betu bena Kristo ba mu matunga makuabu bavua benza muabu muonso bua kututumina mikanda yetu ya malu a Nzambi. Kumpala kua kupulabu Tshimanu tshia Berlin mu 1989, bavua batupatuila mikanda ya bunene bukese menemene ku biamu. Bamue bavua bamba kujimija mashinyi abu, makuta abu ne nansha mene budikadidi buabu bua kuya ne mikanda ya malu a Nzambi ayi mu Allemagne wa ku Est. Dikuabu dilolo tuakindila muanetu wa balume kampanda ne mukajende e kupanga. Bampulushi bavua babapete ne mikanda yetu, ke kukuatabu mashinyi abu. Nansha muvuaku njiwu, katuvuaku banji kuela meji a kulekela mudimu wetu wa bena Kristo eu bua kumona mua kuikalaku mu ditalala to.”

Muakunyanyi wa balume Manfred uvua muleje malu etu kudi bampulushi mu 1950, udi uleja tshivua tshimuambuluishe bua kupetulula ditabuja dikavuaye mujimije. Udi wamba ne: “Kunyima kua bobu bamane kunkuata bua ngondo mikese, ngakaya mu Allemagne wa ku Ouest ne meme kulekela ntendelelu mulelela. Ngakapingana mu Allemagne wa ku Est mu 1954 ne mu tshidimu tshiakalonda meme kusela. Kunyima kua matuku makese tshianana, mukajanyi wakitaba bulelela, yeye kutambula mu 1957. Pakapita matuku, kondo kanyi ka muoyo kakatuadija kundumbuluisha, ne ku diambuluisha dia muena kuanyi, ngakapingana mu tshisumbu.

“Bana betu bena Kristo bavua bammanye kumpala kua meme kulekela bulelela bakangakidila bilenga bienza anu bu kakuvua bualu kampanda buenzeke to. Bakangakidila ne disanka dia dikema, kungela mu tshitupa. Ndi ne disanka bua mundi mupingaje bulunda buanyi ne Yehowa ne bana betu.”

Mvita ya ditabuja idi itungunuka

Mu dîku dietu, muntu yonso uvuaku anu muluangane mvita eyi mikole ya ditabuja. Muanetu Peter udi wamba ne: “Lelu’eu kupita too ne muvuabi kumpala, kudi bintu bia kujikija nabi lutetuku bungi tshianana ne bikuabu bidi bipeshangana lukuka lua biuma. Mu tshikondo tshivuabu bakandike mudimu wetu, tuvua tusanka amu bua bituvua nabi. Tshilejilu, kakuvua muntu nansha umue uvua musue kuikala mu kasumbu ka dilonga dia mukanda anu kavuaye yeye musue to, ne kakuvua uvua udiabakena bua muvua bisangilu bienzekela kule ne muaba uvuaye musombele anyi bienzeka dîba dimane kuya bikole to. Tuetu bonso tuvua amu ne disanka dia kudisangisha ne bakuetu, nansha muvua bamue mua kuanji kuindila too ne pa dîba dia 23:00 bua kushisha kumbuka muaba uvua bisangilu bienzekela.”

Mu 1959, Mamu wakaya kusombela ne Sabine uvua dîba adi ne bidimu 16 mu Allemagne wa ku Ouest. Bu muvuabu bakeba bua kuenzela mudimu muaba uvuabu dijinga ne bamanyishi ba Bukalenge ba bungi, biro bia filiale biakabalomba bua kusombela mu Ellwangen, mu Land de Bade-Wurtenberg. Tshisumi tshivua natshi Mamu mu mudimu eu nansha muvuaye ne tusamasama, tshiakasaka Sabine, yeye kulua mpanda-njila patshivuaye ne bidimu 18. Pakaselabu Sabine, Mamu ukavua dîba adi ne bidimu 58. Wakalonga mua kuendesha mashinyi bua kumonaye mua kuyisha bikole. Wakashala anu mpanda-njila too ne ku lufu luende mu 1974.

Buanyi meme, panyima pa meme mumane kuenza bidimu bipite pa bisambombo mu buloko buakangelabu bua musangu muibidi, bakaya nanyi mu Allemagne wa ku Ouest mu 1965 bena mu dîku dianyi kabayi nansha bamanye. Pashishe mukajanyi Anni ne muanetu wa bakaji Ruth bakalua kumpetelamu. Ngakalomba biro bia filiale bua kututumabu muaba uvuabu dijinga ne bamanyishi ba bungi, ke bobu kututuma mu tshimenga tshia Nördlingen, mu Bavière. Ke muakakolela Ruth ne muakunyende wa balume, Johannes. Anni wakalua mpanda-njila. Tshilejilu tshiende tshimpe tshiakasaka Ruth bua kulua pende mpanda-njila pakajikijaye tulasa tuende. Bana betu bonso babidi aba bakaselangana amu ne bampanda-njila. Mpindieu bakadi ne babu bana ne tudi ne disanka dia kumona bankana betu basambombo bimpe be!

Mu 1987, bakanganyishila bua kuya mu pasio ku mudimu umvua ngenza matuku kaayi manji kukumbana, diakamue meme kuditua ne Anni mu mudimu wa bumpanda-njila. Kunyima kua bidimu bisatu, bobu kumbikila ku biro bia filiale wa mu Selters bua kuenza mudimu wa didiundisha nzubu ya Betele. Pashishe, tuakambuluisha bua kuibakabu nzubu wa kuenzela bisangilu binene bia Bantemu ba Yehowa wa kumpala mu Allemagne wa ku Est mu Glauchau; pashishe bobu kutupesha mudimu wa dilama nzubu au. Bua masama avua atutatshisha, tuakaya kasombela kaba kamue ne muanetu wa bakaji Ruth, mu tshisumbu tshia mu Nördlingen mutudi bampanda-njila lelu’eu.

Ndi ne disanka dia bungi bua mudi bana betu bonso ba balume ne ba bakaji ne bena mu mêku etu bakuabu bavule batungunuka ne kuenzela Yehowa Nzambi wetu mudimu. Munkatshi mua bidimu bia bungi, tuakamona ne: tuetu bashala anu bashindame mu malu a Nzambi, tudi mua kumona mudi mêyi adi mu Musambu wa 126:3 aa mikale malelela. Tudi tubala ne: “Yehowa wakatuenzela malu manene; tudi ne disanka.”

[Tshimfuanyi mu dibeji 13]

Dituku dia dibaka dietu mu 1957

[Tshimfuanyi mu dibeji 13]

Meme ne dîku dietu mu 1948: (kumpala, ku dia bakaji batangile ku dia balume) Manfred, Berta, Sabine, Hannelore, Peter; (panyima, ku dia bakaji batangile ku dia balume) meme ne Jochen

[Bimfuanyi mu dibeji 15]

Ka mukanda ka bunene bukese pavuabu bakandike mudimu wetu ne biamu bia ba “Stasi” bivuabu batutentekela nabi

[Mêyi a dianyisha]

Forschungs- und Gedenkstätte NORMANNENSTRASSE

[Tshimfuanyi mu dibeji 16]

Meme ne bana betu: (kumpala, ku dia bakaji batangile ku dia balume) Hannelore ne Sabine; (panyima, ku dia bakaji batangile ku dia balume) meme, Jochen, Peter, ne Manfred