Mukenji udi anu ne bua kufika!

KUMPALA kua kupatulabu biamu bia telefone ya kale, kuvua lutatu lukole bua kufikisha mukenji kampanda kudi bantu ba miaba ya kule pa lukasa bua mishindu ivua bantu benza ngendu ne bua njila. Tshilejilu, mona lutatu luvua nalu bena Inca mu buloba buabu bunene bua mu Amerike wa ku Sud.

Ku ndekelu kua bidimu bia 1400 ne ku ntuadijilu kua bidimu bia 1500, dîba divua bukalenge bua bena Inca butante bikole, buvua bukuate miaba idi lelu ditunga dia Argentine, dia Bolivie, dia Chili, dia Colombie, dia Équateur ne dia Pérou, muaba uvua tshimenga tshiabu tshikulu tshia Cuzco. Bantu bavua ne lutatu lua kuendakana, bualu njila ivua ne mikuna mipite bule milondangane, ne metu malabale ne ntanta ivua mipite bule. Kabidi pa kumbusha nyama ya Iama (mienze bu mikoko), bena Inca kabavua ne nyama mikuabu ya diambula nayi majitu to, kabavua ne mashinyi a kuendela, kabavua nansha ne muakulu uvuabu mua kufundilangana to. Kadi mmunyi muvuabu bafika ku dimanyishangana malu mu buloba buabu bualabale abu buvua ne bantu ba mishindu kabukabu?

Bena Inca bakavuija muakulu wa Quechua muakulu uvua bena mu buloba buabu buonso bujima ne bua kuakula. Bakenza kabidi njila ya bungi. Njila wabu mutambe bunene uvua ne bule bua kilometre mipite pa 5 000 ne uvua mupitshile ku mikuna ya Andes. Njila mukuabu uvua pende uya anu mu luseke lumue lumue alu uvua yeye ne bule bua kilometre mitue ku 4 000, ulonda mu bule bua muelelu wa Mbuu wa Pasifike. Kuvua njila ya mu butshiama ivua ituangaja njila ibidi ayi. Bena Inca bakenza kabidi mikuabu njila ya tubudimbu ivua ne tubumba tuenda tubanda too ne pa mikuna, kuenzabu bilamba bivua bilelema pamutu pa bisense ne bikuabu bivua bipitshila pa mutu pa misulu ivua ne njiwu ya bungi. Tshimue tshia ku bilamba ebi tshivua ne bule bua metre 45 ne tshivua tshiluka ne nshinga ya bunene bu bua muntu mujima. Tshiakalala bidimu 500, kunyangukatshi anu mu 1880.

Bena Inca bavua bamanyishangana malu ku diambuluisha dia banyemi ba lubilu bavuabu babikila ne: ba chasqui. Bantu aba bavua ku mpenga kua njila minene bashilangane ntanta wa kilometre 3 anyi 4. Pavua muntu upeta mukenji, uvua unyema too ne muaba uvua mukuabu umuambilawu, au pende utungunuka anu nanku. Badi baleja ne: kubangila ku dinda too ne ku dilolo, bavua mua kunyema kilometre mipite pa 160. Mikenji ya bungi bavua bayimanyishangana anu ne mêyi a mukana, kadi malu a midimu ya mbulamatadi bavua bayimanyisha ku diambuluisha dia tshintu tshia dikema tshivuabu babikila ne: quipu. Quipu ntshintu tshivuabu benze bua kuvuluija bantu malu, tshienza ne muonji munene umue ne tunshinga tukese tua mekala mashilashilangane avua dikala dionso dikale ne diadi diumvuija. Majita avuabu basuika pa tunshinga atu avua umvuija nomba umue too ne ku tshitema, anyi umvuija 10 too ne ku 99 nansha nkama. Pakakuatabu bena Inca ku bupika kudi bena Espagne, mudimu wa quipu wakajika, bobu kupua diumvuija dia majita au muoyo.

‘Makasa malengele pa mikuna’

Lelu eu, kudi mukenji wa mushinga mukole udibu bambila bantu binunu ne binunu badi bakula muakulu wa Quechua. Mmukenji wa lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi buikala ne bua kukokesha pa buloba bujima ne kutuadila bantu bonso badi batumikila Mfumuabu ditalala. (Danyele 2:44; Matayo 24:14) Bitshidi bikole bua kuenza ngendu mu miaba ivuabu basombele kale kudi bena Inca, kabidi muakulu wa Quechua kabatu anu banji kubanga kuufunda to. Nansha nanku, Bantemu ba Yehowa bavule badi balonge muakulu wa Quechua badi babanya mikanda ya kubala ne ya kutelejila mu bande mu miakulu mikese idi mifumine ku muakulu wa Quechua.

Mudimu wa bamanyishi ba lumu luimpe aba udi utuvuluija mêyi aa: ‘Mona mudi makasa a muntu udi ulua ne lumu luimpe mudiwu malengele pa mikuna, udi umuangalaja lumu lua ditalala, ulua ne lumu lua diakalengele.’​—Yeshaya 52:7.