Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Luendu lua Paulo lua ku Beloya

Luendu lua Paulo lua ku Beloya

Luendu lua Paulo lua ku Beloya

Mudimu wa bamisionere kampanda babidi uvua muende bimpe, bantu ba bungi kuluabu bena kuitabuja. Pashishe tshisumbu tshia bantu tshiakajuka bua kubenzela bibi. Nenku bua kukuba tshisumbu tshivuabu bafuma ku dienza ne bua kulama muoyo wabu, kuangatabu dipangadika dia kumbuka diakamue munda nkulu. Eu ke mushindu uvua bamisionere babidi aba, Paulo ne Sila banyeme mu tshimenga tshia ku tshitudilu tshia mazuwa tshia ku Makedonia mu Tesalonike bu mu 50 kunyima kua Yezu. Bobu kuya batangile ku Beloya muaba mupiamupia uvuabu ne bua kuyisha.

PA BULE, muenyi peshi muena ngendu wa kale udi mua kumona tshimenga tshia Beloya (Véria) ku Est kuinshi kua mukuna wa Bermios udi mubuikile kudi bisonsa bibishi. Tshimenga etshi tshidi mutantshi wa kilometre 65 pankatshi pa ku Sud ne Ouest kua Tesalonike ne mutantshi wa kilometre bu 40 ne mâyi a Égée. Ku Sud kua Beloya kudi mukuna wa Olympe, udibu bamba mu mianu ne: ke muaba uvua nzambi minene ya mu ntempelo wa nzambi ya bena Greke.

Balongi ba Bible badi ne bua kujinga bua kumanya malu a tshimenga tshia Beloya bualu Paulo wakayishamu ne kufikishaye bantu ba bungi ku ditaba Buena-Kristo. (Bienzedi 17:10-15) Nenku tuanji kulondolola luendu lua Paulo ne tumonayi malu a kale a tshimenga etshi.

Malu a kale a tshimenga etshi

Muntu nansha umue ki mumanye dîba diakasabu Beloya to. Bantu ba kumpala bakasamu, pamuapa ba mu bisa bia bena Fugia, bakabipata kudi bena Makedonia bu mu siekele wa muanda mutekete kumpala kua Yezu. Kunyima kua bidimu nkama isatu, Makedonia wakalua ne bubanji bua bungi ku diambuluisha dia matunga avua Aleksandre Munene mukuate. Bakasa nzubu minene ne ngumbu mile ne ntempelo wa nzambi Zewuse, wa Atemise, wa Apollon, wa Atena ne wa nzambi mikuabu ya bungi ya bena Greke.

Mukanda mukuabu wa miyuki ya kale udi wamba ne: munkatshi mua bidimu bia bungi, tshimenga tshia Beloya “tshiakambuluisha bikole mu misoko ivua pabuipi natshi too ne mu tshitupa tshionso tshia ku Nord kua Grèce.” Tshimenga etshi tshiakatumba mu tshikondo tshia ba Antigonides, mulongolongo wa ndekelu wa bakalenge bena Makedonia (306-168 kumpala lua Yezu), bakaluabu kutonkola kudi Lomo.

Mukanda mukuabu udi wamba ne: kunyima kua bena Lomo bamane kutshimuna mukalenge Philippe muitanu mu 197 kumpala kua Yezu, “nkatshinkatshi uvuaku kale mu malu a makalenge wakashintuluka ne Lomo wakalua bukokeshi bukole ku est kua Mediterane.” (Encyclopædia Britannica) Mu 168, mu Pydna mutantshi wa kilometre ndambu ne ku Sud kua Beloya, jenerale kampanda wa bena Lomo wakatshimuna Persée mukalenge wa ndekelu uvua mushale mu Makedonia. Nenku anu mukavua Bible mumanyishe, bukokeshi bukole bua Grèce bakabupingana kudi Lomo. (Danyele 7:6, 7, 23) Kunyima kua mvita eyi, Beloya ke uvua tshimue tshia ku bimenga bia kumpala bia mu Makedonia biakadilambula kudi Lomo.

Mu siekele wa kumpala Yezu kayi muanji kulua pa buloba, mu Makedonia muakenzeka mvita ivua pankatshi pa Pompée ne Yulio Kaisa. Bushuwa, Pompée wakasa tshitudilu tshiende ne kutekaye tshiluilu tshiende pabuipi ne Beloya.

Bubanji mu bukokeshi bua bena Lomo

Mu tshikondo tshia ditalala dia bena Lomo (Pax Romana), bantu bavua baya ku Beloya bavua basangana njila miela bimpe mabue panshi ne mikale ne makunji mele milongo ku mielelu kuayi. Tshimenga etshi tshivua ne miaba ya kuowela mâyi bua bantu bonso, miaba ya manaya, bilaminu bia mikanda ne bipalu bivuabu baluanganyina mvita. Mu tshimenga etshi muvua mâyi a ku milonda, ne muvua kabidi njila muinshi mua buloba ivua mâyi a manyanu apitshila. Beloya uvua mulue muaba muende lumu uvua bangenda-mushinga, bazodi anyi basongi ba bintu ne benji ba manaya batuilangana, ne bantu bavua balua bua kubandila benji ba manaya ne mianda mikuabu. Benyi bavua ne miaba ivuabu mua kutendelela ne kuenzela mikiya ya bitendelelu biabu. Bushuwa, bitendelelu bionso bia mu ampire wa bena Lomo bivua bisanganyibua mu tshimenga etshi.

Munkatshi mua nzambi ivuabu batendelela mu Beloya muvua ba-amperere bena Lomo bakavua bafue. Atshi katshivua mua kumueneka bu tshilele tshienyi kudi bena Beloya bualu bakavua batendelela Aleksandre munene bu nzambi kumpala mene kua kujadikabu ntendelelu wa amperere. Mukanda kampanda wa bena Greke udi wamba ne: “bu mukavuabu ne tshibidilu tshia kutendelela mukalenge patshivuaye ne muoyo, bena Greke ba ku Est kua ampire eu bakitaba kabidi ntendelelu wa ba-amperere bena Lomo ne disanka . . . Pa bijanja bia makuta abu pavua tshimfuanyi tshia amperere uvuabu bavuije bu nzambi pa kumuzola ne tshikata tshia lumu ku mutu. Bavua bamusambila bu nzambi ne bamuimbila misambu.” Bavua bibake bioshelu ne ntempelo, bamupesha milambu. Nansha ba-amperere bavua balua mu bibilu muvuabu batendelela amperere, muvuabu benza kabidi manaya, baleja bintu bizola anyi bisonga peshi mikanda ivuabu bafunde.

Bua tshinyi tshimenga tshia Beloya tshivua muaba wa ntendelelu wa dishima? Bualu ke muaba uvuabu basombele kudi bena Koinon ba mu Makedonia. Bena Koinon aba bavua baleji-mpala ba bimenga bia ku Makedonia ne bavua badisangisha pa tshibidilu mu Beloya bua kuyukila malu a tshimenga ne a provense wabu ne bua kuajandula ku bulombodi bua bena Lomo. Kadi umue wa ku midimu minene ya bena Koinon uvua wa kuenza bua bantu bikale batendelela amperere.

Eu ke nsombelu uvua mu tshimenga etshi muvua Paulo ne Sila batudile pakanyemabu mu Tesalonike. Mu tshikondo atshi, bena Beloya bakavua benze bidimu nkama ibidi ku bukokeshi bua bena Lomo.

Lumu luimpe ludi lufika ku Beloya

Paulo wakatuadija kuyisha mu nsunagoga wa ku Beloya. Mmunyi muakamuakidilabu? Mukanda wa Nzambi udi wamba ne: bena Yuda bavuamu ‘bakatamba ba mu Tesalonike buimpe, bua bakitabuja dîyi ne mitshima mimane kulongolola; bakadi badikebela mu Mukanda wa Nzambi ku dituku ku dituku ne: malu aa adi malelela anyi?’ (Bienzedi 17:10, 11) Bu muvuabu ‘batambe buimpe,’ kabavua balamate ne tshitunu ku bilele biabu to. Nansha pavuabu bumvua dilongesha dipiadipia, kabakamueneka ne meji mabi anyi bafike munda to. Pamutu pa kubenga malu avua Paulo wamba, bakateleja ne ntema kabayi basunguluja.

Mmunyi muakafika bena Yuda abu ku dijingulula bulelela mu malu avua Paulo ubalongesha? Bavua bafuanyikija malu avuabu bumvua ne tshintu tshia kutamba kueyemena tshivuaku. Bavua bakebulula bimpe bimpe mu Mukanda wa Nzambi. Matthew Henry mumanyi wa malu a Bible wakamba ne: “Bu muvua Paulo welesha bantu meji ne Mifundu ne muikale utela mêyi a mu Dipungila Dikulukulu bua kujadika bivuaye wamba, [bena Beloya] bavua bangata Bible yabu, bakeba miaba ivuaye utela, babala mvese ivua pabuipi, bakonkonona tshipatshila ne diumvuija dia mvese ayi, bayifuanyikija ne mikuabu ya mu mifundu; bakonkonona bua kumanya bikala malu avua Paulo uyifidila ni avua malelela ne bikala bijadiki bivuaye ufila bivua bilelela, pashishe bavua bamanya tshia kuenza.”

Dikonkonona Mifundu mushindu eu kadivua dia pa mutu pa mutu to. Bena Beloya bavua badifila mu dilonga ne tshisumi, benza bualu ebu dituku dionso, kadi ki nganu dituku dia Nsabatu nansha.

Elabi meji bua bipeta biakapatuka. Bena Yuda ba bungi ba ku Beloya bakitaba dîyi dia Nzambi ne kuluabu bena kuitabuja. Bena Greke ba bungi, ne pamuapa bamue benyi bavua bitabe malongesha a bena Yuda bakalua kabidi bena Kristo. Kadi bionso abi kabiakashala kabiyi bimanyike to. Pakumvua bena Yuda ba mu Tesalonike bualu ebu, bakaya ne lukasa ku Beloya bua “kujula mutoyi ne tshimvundu munkatshi mua bantu.”​—Bienzedi 17:4, 12, 13, MMM.

Paulo uvua muenzejibue bua kumbuka ku Beloya, kadi wakatungunuka ne kuyisha miaba mikuabu. Musangu eu wakangata buatu ne kuyaye mutangile ku Atena. (Bienzedi 17:14, 15) Nansha nanku, uvua ne bua kusanka bua muvua mudimu wende muambuluishe bua Buena-Kristo kubuelabu mu Beloya. Ne budi buyamu kumpala too ne lelu.

Bulelela, kutshidi bantu ku Beloya (Véria) badi bakonkonona Mifundu ne lubatshi bua “kujingulula malu onso” ne “kulamata” ku adi majalame ne malelela. (1 Tesalonike 5:21) Mu tshimenga etshi mudi bisumbu bibidi bia Bantemu ba Yehowa bidi biditue mu mudimu wa diyisha bantu bakuabu dîyi dia Nzambi anu muvua Paulo wenza. Badi bakeba bantu badi basue malu malelela ne babelesha meji ne Mifundu, balekela bukole budi nabu Bible buambuluisha aba bonso badi basue kumanya Yehowa Nzambi mulelela.​—Ebelu 4:12.

[Karte mu dibeji 13]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

Tshitupa tshia luendu luibidi lua Paulo mu mudimu wa bumisionere

MUSIA

Toa

Neapoli

Filipoi

MAKEDONIA

Amfipoli

Tesalonike

Beloya

GELIKA

Atena

Kolinto

AKAYA

ASIA

Efeso

LODO

[Tshimfuanyi mu dibeji 13]

Tshijanja tshileja mpala wa Aleksandre Munene bamuzole bu nzambi wa bena Greke

[Mêyi a dianyisha]

Tshijanja: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Tshimfuanyi mu dibeji 14]

Tshiibi mu tshitupa tshivua bena Yuda basombele mu Beloya (Véria)

[Tshimfuanyi mu dibeji 15]

Nsunagoga wa kale ku Beloya lelu (Véria)