Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tuvua badisuike bua kuenza mudimu wetu

Tuvua badisuike bua kuenza mudimu wetu

Malu a mu nsombelu

Tuvua badisuike bua kuenza mudimu wetu

Malonda kudi Lena Davison

Muendeshi wa ndeke utuvua babuele wakamba ne dîyi kadiyi diumvuika bimpe ne: “Mêsu anyi adi amona bitayitayi. Ntshiena mmona kabidi to.” Mutantshi eu, kujimijaye lungenyi, bianza biende kumbukabi ku mbota itubu bendesha nayi ndeke ne kukulukaye diakamue mu nkuasa. Bayanyi (uvua kayi mumanye mua kuendesha) wakamujula ne lungenyi lumane kushikila. Kumpala kua meme kunulondela mutuvua bapanduke ku lufu alu, lekelayi nganji nnulondele tshivua tshitubuejeje mu ndeke eu batangile ku ditunga dia kule dia Papouasie-Nouvelle-Guinée.

MBANDELE mu ditunga dia Australie mu 1929 ne meme kukolela mu tshimenga tshia Sydney mu Nouvelle-Galles du Sud. Tatuanyi diende uvua Bill Muscat, muena Kominisme, kadi uvua yeye mumanye Nzambi. Mu 1938 wakatua tshiala pa dilomba dienza kudi mbulamatadi bua banyishile Joseph Rutherford, uvua mufumine ku biro binene bidi bilombola mudimu wa Bantemu ba Yehowa ba pa buloba bujima bua kuyisha ku nzubu munene wa mbulamatadi wa mu tshimenga tshia Sydney.

Tatu wakatuambila musangu au ne: “Uvua ne bualu buimpe bua kutuambila.” Kunyima kua bidimu muanda mukulu, tuakalua kumanya tshivuaye musue kuamba. Tatu wakabikila Norman Bellotti, Ntemu wa Yehowa uvua mpanda-njila ku nzubu kuetu bua kuyukila nende malu a mu Bible. Bena mu dîku dietu bakanyisha diakamue bulelela bua mu Bible ne kutuadijabu kudifila mu mudimu wa bena Kristo wa kuyisha.

Munkatshi mua 1940, ngakalekela kalasa bua kuambuluisha Mamu uvua usama bikole. Meme kutuadija kutela bilamba bua kudiambuluisha. Mu Disambombo dionso dilolo, meme ne yaya Rose tuvua tuya kufila bampanda-njila bua kuyisha kumpala kua nzubu wa mbulamatadi wa mu Sydney. Mu 1952 tutu John wakajikija mu kalasa ka bamisionere ka Gilada ku États-Unis ne kumutumabu mu ditunga dia Pakistan. Mvua munange bikole mudimu wa buambi ne mvua musue kulonda tshilejilu tshiende. Ke bualu kayi mu 1953, ngakalua mpanda-njila wa pa tshibidilu.

Dibaka ne mudimu wa bumisionere

Kunyima kua matuku, tuakapetangana ne John Davison, uvua wenza mudimu ku Betele wa mu ditunga dia Australie. Budipuekeshi buende, lutulu luende ne ngikadilu yende mikuabu mimpe bivua binkemesha bikole. Mu tshikondo tshia Mvita Mibidi ya Buloba bujima bakamukuata misangu isatu bua dibenga kubuelakana diende mu malu a tshididi. Tuakapetangana bua kuvuija mudimu wa kuyisha bu wetu mudimu wa mu nsombelu.

John Davison wakansela mu ngondo muisambombo 1955. Tuakasumba bise ne lungenyi lua kumuvuija nzubu wetu utuvua mua kukala ne kuenda nende. Dijinga dietu divua dia kuenza mudimu ne mashinyi aa bua kuyisha miaba ya kule ya mu Australie. Mu tshidimu tshia kalonda bakalomba Bantemu bua kuya kuyisha mu Nouvelle-Guinée, tshitupa tshidi ku mutu lua ku Est kua tshidiila tshinene tshia ku Nord kua Australie. * Kabavua banji kuyisha lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi mu tshitupa etshi tshia buloba to. Diakamue tuakadifila bu bena budisuile.

Mu tshikondo atshi, bua kubuela mu Nouvelle-Guinée anu wewe ne mushindu wa kuenzamu mudimu wa bianza wa mêba a bungi, ke bualu kayi John wakakeba mudimu. Matuku makese kupetaye mudimu mu tshiapu tshia mabaya tshia mu Nouvelle-Bretagne tshidiila tshitambe bukese tshia mu Nouvelle-Guinée. Mu ngondo wa 7 Tshidimu 1956, kunyima kua bingu mivule, tuakaya ku Rabaul mu Nouvelle-Bretagne bua mudimu wetu mupiamupia utuvua bapete. Tuakindilaku matuku 6 bua kupeta mazuwa avua mua kutufikisha ku Waterfall Bay.

Mudimu wetu wa diyisha ku Waterfall Bay

Kunyima kua bamane kuenza matuku a bungi pa mâyi ne mazuwa mu lutatu, tuakafika ku Waterfall Bay, muaba wa mâyi a bungi adi kuinshi kua Rabaul mutantshi wa kilometre mitue ku 240. Muaba eu tshiapu tshinene tshia mabaya tshivua mu tshisuku. Mu dilolo dia dituku adi pavua bena mudimu bonso basombe ku mesa bua kudia, direktere wa tshiapu wakamba ne: “Lena ne John Davidson, mu kumpanyi wetu tutu ne tshibidilu tshia muntu yonso uleja tshitendelelu tshidiye.”

Tuvua bamanye bimpe ne: kabavua ne tshibidilu atshi to, kadi bu mutuvua babenge bua kunua makanya, bavua batuelela meji kampanda mabi. Pakandamuna John ne: “Tuvua Bantemu ba Yehowa.” Bantu kushala bapuwa vii. Bantu abu bavua baluangane Mvita Mibidi ya Buloba bujima ne bavua bangata Bantemu bibi bua dibenga kubuelakana diabu mu mvita eyi. Katshia dîba adi, bavua bakeba mushindu wa kutusombesha kaseke.

Tshia kumpala, direktere wakabenga kutupesha frigo ne ditshiuwa nansha mutuvua bakumbane bua kubipeta. Biakudia bituvua nabi bivua mua kubola biakanyanguka bionso ne tuvua tuditatshisha bua kulambila pa ditshiuwa dia kale dituvua bangule mu tshisuku amu. Bualu bukuabu, bakakandika bena musoko bua kutupanyisha biakudia bibishi (bu mudi mishipa), nanku tuvua tudiambuluisha ne bisakisaki bituvua tuaka mu mpata. Bavua batumona kabidi bu batentekedi ne bavua basue kumanya bituikale tuvua tulongesha muntu nansha umue Bible. Pashishe meme kupeta disama dia malaria.

Nansha nanku, tuvua badisuike bua kuenza mudimu wetu wa kuyisha. Ke tuetu kulomba bansongalume babidi ba muaba au bapeleshi ba ku tshiamu bavua bakula Anglais bua batulongeshe muakulu wa mu ditunga dia Mélanésie. Pashishe tuetu kubalongesha Bible. Mu Disambombo ne mu Dia lumingu tuvua basue kuya “kunyunguluka” bua kumona miaba. Mu luendu amu, tuvua tuyisha ne budimu bena musoko bonso batuvua tupeta ne balongi betu ba Bible ke bavua bakudimuna bituvua tuyisha abi. Tuvua tusabuka misulu ivua ne muenji mukole ne ngandu ya dikema ivua yota munya ku mielelu ya mâyi aa. Pa kumusha musangu umue uvuabu mua kuikala batudie kudi ngandu eyi, ivua mikeba kutuenzela bibi anu misangu mikese menemene.

Tudi tuenza bintu bia kulongesha nabi

Bu muvua mudimu wetu wa diyisha uya kumpala, tuakafunda pa mabeji ku mashinyi malu a mu Bible bua kuapesha bantu bavua basue bulelela. Balongi betu ba Bible bavua bapelesha ku tshiamu abu, ke bakatuambuluisha kumpala bua kukudimuna malu aa. Misangu ya bungi butuku tuvua tufunda tubeji tua bungi ku mashinyi ne tutupesha bena musoko anyi bantu bavua benda ne mazuwa.

Mu 1957, John Cutforth mutangidi muena ngendu uvua ne dimanya dia bungi wakalua kututangila bua kutukankamija. * Wakatuleja ne: kulongesha malu a mu Bible ne bimfuanyi kudi mua kuambuluisha bantu badi kabayi bamanye mua kubala. Yeye ne bayanyi bakenza bimfuanyi bikese bua kumvuija malongesha a nshindamenu a mu Bible. Pashishe tuakenza mêba a bungi bua kuzola mu tuye bimfuanyi bia kuyisha nabi. Mulongi yonso wa Bible uvua upeta kende kaye kavua kamuambuluisha bua kuyisha bakuabu. Mushindu eu wa kulongesha wakatangalaka mu ditunga dijima.

Kunyima kua tuetu bamane kuenza bidimu bibidi ne tshitupa bituvua bafunde bua kuenza mudimu mu tshiapu ku Waterfall Bay, bena mbulamatadi bakatuanyishila bua kushala mu ditunga. Ke bualu kayi tuakitaba bua kuikala bampanda-njila ba pa buabu.

Tudi tupingana ku Rabaul

Patuvua tuya ku Nord kua Rabaul, mazuwa etu akimana butuku bujima pabuipi ne madimi a kopra ne cacao mu Wide Bay. Bena madimi aa, (tatu mukuabu mukulakaje ne mukajende) bavua basue kuya kusomba mu Australie, bakalomba John bua kutangila madimi aa. Mudimu eu uvua diteta dikole, kadi patuakayukila butuku bua bualu ebu, tuakumvuangana ne: katuvua balue mu Nouvelle-Guinée bua kukeba biuma to. Tuvua badisuike bua kuenza mudimu wetu wa Nzambi wa bumpanda-njila. Mu dinda, tuetu kumanyisha tatu eu ne mukajende dipangadika dietu ne tuetu kubuela mu mazuwa kuasa luendu.

Patuakafika ku Rabaul, tuakapetangana ne Bantemu bakese bavua bafume mu matunga makuabu bua kusomba muaba au. Bantu ba muaba au bavua banange Dîyi dia Nzambi ne tuakatuadija kulonga Bible ne bantu bua bungi. Mu matuku makese, tuetu kutuadija kuenza bisangilu bietu bia Bantemu mu nzubu utuvua tufutshila, ne bantu bapite pa 150 bavua babuelamu. Ba bungi ba ku bantu aba, bakitaba bulelela ne kuambuluishabu bua kumuangalaja lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi mu ditunga.​—Matayo 24:14.

Tuakaya kabidi ku musoko wa Vunabal udi mutantshi wa kilometre bu 50 ne Rabaul, muvua tshisumbu tshia bantu bavua banange bikole malu a mu Bible. Kadi muena Katolike mukuabu uvuabu banemeka wakamanya malu a kasumbu aka ne lukasa lua bungi. Yeye ne bena diende bakuabu bena Katolike kudisanga bua kunyangakaja dilonga dietu dia Bible dia ku lumingu ne kutuipata mu musoko. Patuakamanya ne: bavua badilongolola bua kulua kutuenza tshimvundu tshikole lumingu luvua lulonda, tuakalomba bampuluishi bua kuya kutufila mu musoko au.

Dituku adi, mu njila muvua muule ne bena Katolike bavua bela bibingu. Ba bungi bavua basue kutuasa mabue. Dîba adi, Abé mukuabu uvua musangishe ne bantu nkama ba mu musoko au. Bampulushi bakatujadikila ne: tuvua ne budikadidi bua kuenza bisangilu bietu, ke buobu kusakila bantu bua batushile njila bua tuetu kupita. Kadi mutantshi eu patuakatuadija bisangilu bietu, Abé kujula bantu tshiji. Bampulushi kabavua ne mushindu wa kukanda bantu aba to, ke bualu kayi mfumu wabu wakatuambila bua kumbuka ne kuya netu lukasa mu mashinyi etu.

Bantu bavua batunguile, batupenda, batuela mate ne basua kutukuma, eku Abé muvunga maboko utua mimuemue. Kunyima kua tuetu bamane kunyema, mfumu wa bampulushi wakamba ne: katshia kavua muanji kumona bualu bua mushindu eu to. Bantu ba bungi ku Vunabal bakumvua buôwa bua kulonga Bible bua bena tshikisu aba, kadi mulongi wa Bible umue uvua ne dikima wakaya kumpala mu dilonga diende dia bulelela bua Bukalenge bua Nzambi. Kubangila ku dîba adi, bantu bakuabu mu Nouvelle-Bretagne mbitabe bulelela.

Tudi tuya mu Nouvelle-Guinée

Mu 1960 ngondo wa 11, bakatutuma ku Madang tshimenga tshinene tshia ku Nord kua muelelu wa Nouvelle-Guinée mu tshidiila tshinene. Muaba eu, bantu ba bungi bavua basue kutuangata ku mudimu wa kuenza dituku dijima. Kumpanyi kampanda wakandomba bua kutangila magazen abu a bilamba. Mukuabu pende uvua ujinga bua meme kuenza mudimu wa kulongoluela bantu bilamba. Bamue bakaji benyi bavua basue kungambuluisha bua ngunzulule kanyi kazubu ka kutelela bilamba. Bu mutuvua bamanye kendela ketu, tuakabenga ne bukalanga midimu eyi ne mikuabu.​—2 Timote 2:4.

Teritware wa Madang uvua muimpe, mu matuku makese tshisumbu tshiakimana. Tuvua tuenda ku makasa anyi tuya ne moto ku misoko ya ku mpenga bua kuyisha matuku a bungi. Tuvua tupeta mitanda ivua bantu bashiya, tuvua tulalamu pa mushiki ya bisonsa bikosa mu tshisuku. Bionso bituvua tuenza nabi luendu bivua anu: biakudia bia mu makopo (bu mudi makopo a misangi ne a ngombe) ne bisukuita ne mushetekele.

Mu lumue luendu, tuakatangila bantu bavua basue bulelela mu Talidig, musoko udi mutantshi wa kilometre mitue ku 50 ku Nord kua Madang. Bu muvua bantu aba baya kumpala mu dîyi dia Nzambi, mulombodi wa tulasa tua muaba au, wakabakandika bua kabalongi Bible miaba ivua bantu bakuabu mua kubamona to. Pashishe yeye kusaka bampuluishi bua kunyanga nzubu ya bantu aba ne kubipata mu tshisuku. Kadi mfumu wa musoko uvua pabuipi apu, wakanyishila balongi ba Bible aba bua kusombabu mu musoko wende. Mu kupita kua matuku, mfumu wa muoyo muimpe eu wakitaba bulelela ne bakibaka Nzubu wa Bukalenge mu musoko au.

Mudimu wa dikudimuna ne ditangila bisumbu

Kunyima kua tuetu bamane kuenza bidimu bibidi mu Nouvelle-Bretagne mu 1956, bakatulomba meme ne John bua tuetu kukudimuna mikanda yetu ya malu a mu Bible ya bungi mu muakulu wa pidgin wa mu ditunga dia Mélanésie. Tuakenza mudimu eu munkatshi mua bidimu bia bungi. Pashishe mu 1970, bakatubikila ku Betele wa mu Port Moresby, tshimenga tshikulu tshia Papouasie-Nouvelle-Guinée bua kuenza mudimu anu wa dikudimuna mikanda. Tuakalongeshaku kabidi tulasa tua muakulu.

Mu 1975 bakatutuma kabidi mu Nouvelle-Bretagne bua kuenza mudimu wa dikumbula bisumbu. Mu bidimu 13 biakalonda, tuakenza ngendu ku ndeke, mu mazuwa, mu mashinyi ne ku makasa mu miaba ya bungi ya mu ditunga edi. Tuvua bapanduke ku njiwu ya bungi ituvua bapetangane nayi too ne eyi indi mutele bualu buayi ku ntuadijilu kua muyuki eu. Dituku adi, muendeshi wa ndeke uvua mukuluke bua disama dia tshifu patukavua pabuipi ne tshipalu tshia ndeke tshia Kandrian mu tshimenga tshia Nouvelle-Bretagne. Bu muvuabu bateke ndeke bua kudiendela nkayende, tuvua tuenda tunyunguluka pa mutu pa tshisuku ne buôwa bua bungi pavua John utata bua kujula muendeshi uvua mujimije lungenyi. Ndekelu wa bionso, wakapetulula lungenyi ne yeye kumona mua kupingaja ndeke mu njila wende ne kuikilaye mu mushindu uvua kauyi muimpe to. Pashishe wakalua kukuluka kabidi.

Mudimu mukuabu

Mu 1988 bakatubikila kabidi ku Port Moresby bua kuenza mudimu munene uvuaku wa dikudimuna ku Betele. Tuvua bantu batue ku 50 bua dîku dijima dia Betele, tuvua tulongesha kabidi bakudimunyi bapiabapia. Bonso buetu tuvua basombe mu nzubu mikese. Meme ne John tuvua tushiya tshiibi tshietu tshiunzulula bua bena mu dîku dia Betele ne benyi bikala bimana bua tuikala tumanyangane nabu. Bivua bituambuluishe bua kuibidilangana ne bena mu dîku dietu dia Betele, kunangangana nabu bikole ne kukuatshishangana.

Pashishe mu 1993, John wakafua bua disama dia mioyo. Ngakamona bu ne: tshitupa tshia mubidi wanyi tshivua tshifue patshi. Tuvua benze bidimu 38 mu dibaka ne John ne tuvua tuenza mudimu wa Nzambi pamue bidimu bionso ebi. Nansha nanku, mvua mudisuike bua kutungunuka ne kuenzela Yehowa mudimu bilondeshile bukole budiye umpesha. (2 Kolinto 4:7) Tshiibi tshia nzubu wanyi tshitu anu tshikangula ne bansonga bavua anu balua kuntangila. Dipetangana edi ndi ngambuluishe bua kuikala ne lungenyi luimpe.

Mu 2003 bua butekete bua mubidi bakantuma ku Betele wa mu tshimenga tshia Sydney mu Australie. Mpindieu ndi ne bidimu 77, ne ntshidi ngenza mudimu wa dikudimuna ne ntshidi nyisha kabidi. Balunda banyi ne bana banyi ba mu nyuma ne bikulu bianyi batu bansankisha bikole matuku onso.

Tshiibi tshia nzubu wanyi ku Betele tshitu anu tshiunzulula, ne bantu batu balua kutangila matuku a bungi. Kadi patu bantu bamona tshiibi tshianyi tshikange, batu bakokola bua kumanya bua tshinyi ntshikange. Too ne mungafua, ndi mudisuike bua kuyisha ne kuenzela Nzambi wanyi Yehowa mudimu.​—2 Timote 4:5.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 10 Mu tshikondo atshi, tshitupa tshia ku Est kua tshidiila tshivua tshikosolola mu bitupa bibidi: Papouasie ku Sud ne Nouvelle-Guinée ku Nord. Lelu eu, batu babikila tshitupa tshia ku Ouest kua tshidiila etshi ne: Papouasie tshidi mu ditunga dia Indonésie ne tshia ku Est ne: Papouasie-Nouvelle-Guinée.

^ tshik. 19 Tangila Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 15 Tshiongo 1959, dibeji dia 26-27 (mu Mfual.) bua malu a mu nsombelu wa John Cutforth.

[Tuarte mu dibeji 18]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

NOUVELLE-GUINÉE

AUSTRALIE

Sydney

INDONÉSIE

PAPOUASIE-NOUVELLE-GUINÉE

Talidig

Madang

PORT MORESBY

NOUVELLE-BRETAGNE

Rabaul

Vunabal

Wide Bay

Waterfall Bay

[Mêyi a dianyisha]

Karte ne dibulunga buloba: Based on NASA/​Visible Earth imagery

[Tshimfuanyi mu dibeji 17]

Mu 1973, meme ne John mu mpungilu wa ku Lae, mu Nouvelle-Guinée

[Tshimfuanyi mu dibeji 20]

Meme mu 2002 ku Betele wa Papouasie-Nouvelle-Guinée