Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bikadilu bimpe bidi bienda bipueka ne mâyi

Bikadilu bimpe bidi bienda bipueka ne mâyi

Bikadilu bimpe bidi bienda bipueka ne mâyi

BATU balondelangana bualu bua Diogène (muena nkindi uvua mu Atena mu bidimu bia 400 kumpala kua Yezu) uvua wenda ne muendu mutemesha munda munya, wenda ukeba muntu uvua ne bikadilu bimpe, kadi kakamupeta to.

Katuena bamanye bikala bualu ebu ni buvua bulelela anyi to. Tshidibi, nansha bu Diogène muikale ne muoyo too ne lelu, kakuvua uvua mua kumubanda bu yeye mua kukeba bikole menemene kua kupeta bantu ba bikadilu bimpe to. Bantu ba bungi badi bamueneka babenga lungenyi lua ne: bantu badi ne bua kulonda mikenji mijadika ya bikadilu bimpe. Misangu mivule batu batuleja mu bikandakanda ne ku bisanji mudi bikadilu bia bantu binyanguke mu nsombelu wa ku nzubu yabu, mu malu a mbulamatadi, ku midimu, mu manaya, mu dienda dia mishinga ne mu malu makuabu. Malu a bungi a mushinga avua bantu banyisha bikole mu bidimu bia kale kabatshiena baanemeka lelu to. Bantu badi benda batangilulula kabidi mikenji ivua mijadikibue bimpe mu bidimu bia kale ne misangu ya bungi badi bayilekela. Mikuabu mikenji ya bikadilu bimpe badi bayanyisha anu mukana patupu kadi kabena bayitumikila nansha.

Mumanyi wa malu a bitendelelu bia mu nsombelu wa bantu Alan Wolfe udi wamba ne: “Tshikondo tshivua bantu bonso bitaba mikenji ya bikadilu bimpe ntshimane kupita.” Wakamba kabidi ne: “Kakutu kuanji kuikala tshikondo bu etshi tshidi bantu babenga kueyemena ngikadilu mimpe ya kale ne mikenji mijadika bua kubalombolayi.” Tshikandakanda tshikuabu tshidi tshitela mêyi a muena nkindi Jonathan Glover akambaye bua bidimu 100 bishale ebi ne: dinyanguka dia malu a bitendelelu ne dia mikenji ya bikadilu bimpe pa buloba bujima ndikebeshe tshikisu mu miaba ya bungi.​—Los Angeles Times.

Kadi dibuejakaja didiku mu malu a bikadilu bimpe ki ndipangishe bamue bantu bua kukeba mikenji ya bikadilu bimpe nansha. Kukadi ndambu wa bidimu, Federico Mayor, uvua mulombodi wa kumpala wa UNESCO wakamba ne: “Kakutu tshikondo tshitu bantu baditatshishe bikole nunku bua mikenji ya bikadilu bimpe bu lelu to.” Kadi padi bena panu babenga mua kulonda mikenji ya bikadilu bimpe kabiena biumvuija ne: kakuena mikenji ya bikadilu bimpe bua bantu bonso to.

Kadi bantu bonso badiku mua kumvuangana bua mikenji idibu bonso ne bua kulonda anyi? Tòo. Nenku bikalaku kakuyi mikenji ya tshidi tshimpe ne tshidi tshibi idi bantu bumvuangane bua kulonda, mmunyi mudi muntu mua kumanya bikadilu bidi bimpe? Lungenyi lua ne: mikenji ya tshidi tshimpe ne tshibi idi bilondeshile malu adi bantu basue ndutangalake bikole lelu. Kadi neumone ne: lungenyi elu ki ndulengeje menemene bikadilu bia bantu mu kabujima nansha.

Mufundi wa malu a kale wa mu ditunga dia Grande-Bretagne Paul Johnson udi wamba ne dishindika dionso ne: dilonda mikenji ya tshidi muoyo musue ndiambuluishe bua “kunyanga . . . lungenyi lulenga lua kuikala bantu ba kueyemena, ne lua kunemeka mikenji ya bikadilu bimpe” luvua lumueneka lutangalake kumpala kua bidimu bia 1900 kutuadijabi.

Kudiku mushindu wa kupeta “mikenji milelela ya bikadilu bimpe” anyi wa kutumikila “mikenji ya bikadilu bimpe bua bantu bonso”? Kudiku tshintu tshia kunemeka tshidi mua kutupesha mikenji ya bikadilu bimpe idi anu ne mushinga kayiyi ishintululuka, idi mua kutuambuluisha bua kuikala ne nsombelu muimpe ne kutupesha ditekemena bua matuku atshilualua anyi? Tshiena-bualu tshidi tshilonda netshiandamune nkonko eyi.