Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Anyisha tshifukibua bua umanye mutshienji

Anyisha tshifukibua bua umanye mutshienji

Anyisha tshifukibua bua umanye mutshienji

UKATUKU mumvue bakula bua Michel-Ange anyi? Mmuzodi wa kale wa mu ditunga dia Italie (foto wende ne tshimue tshia ku bimfuanyi bidiye muzola bidi mu dibeji emu). Wewe mumone tshimue tshia ku bimfuanyi biende, newitabe mudi mufundi mukuabu wa malu a kale muambilamu padiye umubikila ne: “Muzodi wa dikema udi kayi kufuanyikija ne muntu.” Muntu yonso udi umona bidi Michel-Ange muenze udi witaba ne: bidi nanku.

Mpindieu, tshinka bungi bua bintu bia mishindu yonso bidi ne muoyo bidi pa buloba apa. Mbikumbanyine bua tshikandakanda tshikuabu kutela mêyi a mulongeshi mukuabu wa tshikunda wa malu a bintu bidi ne muoyo uvua muambe ne: “Bufuki budi bumuenekela mu bintu bidi ne muoyo.” Wakamba kabidi ne: “Bintu bidi ne muoyo bidi bitunyunguluke bidi bimueneka mudibi bienza bilenga.” (The New York Times) Muntu wa meji udiku mua kuanyisha tshintu tshienza bimpe kadi kayi wanyisha udi mutshienze anyi?

Bu muvua mupostolo Paulo mutangile pende bintu bidi pa buloba wakakula bua bantu bavua ‘batendelela tshintu tshifukibua ne bakatshikuatshila mudimu kumpala kua Mufuki watshi.’ (Lomo 1:25) Bu mudi bamue bantu balamate bikole ngenyi ya didimenena dia bintu, badi bafika ku dibenga kuitaba mudi tshintu tshienza tshileja mutshienji. Dilongesha dia didimenena dia bintu didiku diumvuija bimpe tshidi malu a siyanse anyi? Nsanserdose wa bena Katolike Christoph Schönborn wa mu Vienne wakamba mu tshikandakanda tshikuabu ne: “Lungenyi luonso lua dibenga anyi lua kukeba bua kumvuija mudi bintu bidiku kabiyi bileja udi mubifuke ntshilota, ki ndungenyi lua siyanse mulelela to.”​—The New York Times.

Kuitaba Mufuki kudi kushipa siyanse anyi?

Kudi bantu badi bela meji ne: Bobu bitabe mudi bifukibua bileja mudiku Mufuki “makebulula adi akepela.” Tshiena-bualu tshikuabu tshia mu tshikandakanda kampanda tshivua tshileje buôwa bua mushindu eu ne: “Siyanse ndikebakeba dia dimanya, ne udi mua kushikila pikala bantu bafike ku dimana kumpala kua bualu budibu kabayi bamanye bamba bua bintu bionso ne: ‘Mufuki ke udi mubienze nanku.’” (New Scientist) Buôwa bua mushindu eu budi ne mushinga anyi? Kabiena nanku menemene to. Mushindu udi malu amueneka, ditaba mufuki kadiena dimanyika dilonga malu a siyanse to. Bua tshinyi?

Kuitaba lungenyi lua ne: bintu bionso bidiku mbidiluile mu mpukampuka kudi anu bu kubenga bua kukeba diumvuija kayi dionso dia meji. Ku lukuabu luseke, kuitaba mudi bintu bionso bifuka kudi Mufuki wa meji kudi kutufikisha ku dilonga bifukibua ne kuditatshisha bua kumanya meji avua mubienji nawu. Tshilejilu, kumanya ne: Léonard de Vinci wakazola “Mona Lisa” kakutu kuanji kulekesha balongi ba malu a kale bua kumanya muvuaye mufike ku dizola ne bivuaye muenze nabi mudimu nansha. Bia muomumue, kuitaba Mufuki kakuena mua kutupangisha bua kukeba malu mu bondoke bua kumanya mudi bintu bidi Nzambi mufuke bisamisha bantu mutu bua mushindu udibu babienze.

Pamutu pa kupangisha bantu bua kuenza makebulula, Bible udi utubela bua kukeba mandamuna a nkonko yonso, ya malu a siyanse ne ya malu a Nzambi. Mukalenge Davidi wakela meji bikole bua mushindu wa dikema uvua mubidi wende muenze. Ke bualu kayi wakamba ne: “Difukibua dianyi didi dingelesha meji a mua kukunemeka bikole, didi dinkemesha. Midimu yebe yonso idi malu a kukema; mutshima wanyi udi mumanye bualu ebu bimpe.” (Musambu 139:14) Bushuwa, Bible udi uleja Mufuki webeja Yobo ne: “Wakujingulula butshiama bua buloba anyi?” (Yobo 38:18) Lukonko elu kaluvua bua kumupangisha mua kupeta dimanya anyi bua kuenza makebulula to. Kadi muaba eu, Mufuki uvua ulomba Yobo bua alonge bivuaye mufuke. Tutangila kabidi bualu bukuabu, bua dilomba edi difunda kudi muprofete Yeshaya didi ditusaka bua kuvudija dimanya dia Eu udi mufuke bintu bidi bitunyunguluke: ‘Bandishayi mêsu enu kulu, numone bienu! Wakafuka bintu ebi nganyi?’ Bushuwa, Yeshaya 40:26 udi wamba malu a buena adi Einstein muambe pende bua mudi bukole bufikisha bintu ku dikalaku. (E=mc2 [E: bukole, m: tshintu, ne c: lubilu lua nsense ya dîba]) Bualu ebu budi buleja ne: tshibuashibuashi ntshifuke kudi muntu udi ne bukole bua bungi ne makanda.

Tshidibi, mandamuna a nkonko ya difuka kaatu anu mapepele bua kuapeta misangu yonso to. Bualu mu mushindu kampanda, lungenyi luetu kaluena lualabale bikole to, ne lumvu luetu lua bintu bidi muaba utudi kaluena lujima to. Yobo uvua mumanye pende bualu ebu. Wakatumbisha Mufuki, uvua muteka buloba buetu ebu mu tshibuashibuashi kabuyi bukudika ku tshintu tshidi tshimuekena ne mâyi a mu matutu pamutu pabu. (Yobo 26:7-9) Pabi Yobo wakamba ne: malu aa adi ‘anu kukala kua bienzedi bia Mufuki.’ (Yobo 26:14) Bidi bimueneka ne: Yobo uvua musue kumanya malu a bungi pa bintu bivuaye umona. Davidi pende wakitaba muvuaye ne lungenyi lushadile, wakafunda ne: ‘Lungenyi alu nunku ludi lutamba kunkemesha; ludi lutamba bule, tshiena mua kulupeta.’​—Musambu 139:6.

Kuitaba dikalaku dia Mufuki kakuena kuimanyika diya kumpala dia malu a siyanse to. Dikeba dimanya dia bungi mu malu a bintu bidi bimueneka ne mu malu a Nzambi kadiena ne ndekelu, ndia kashidi. Mukalenge mukuabu wa kale mumanyike bua dimanya divuaye nadi wakafunda ne budipuekeshi ne: ‘Wakateka lungenyi [lua tshiendelele, NW] mu mitshima ya bantu, kadi kabena bamanye mua kujingulula mudimu wa Nzambi wakenzaye ku tshibangidilu tshia buloba too ne ku nshikidilu kuabu.’​—Muambi 3:11.

Diandamuna dionso n’Nzambi anyi?

Bamue bantu badi babenga bamba ne: Nzambi mmulue bu diandamuna dia kufila dîba dionso didi bantu bapanga mua kumvuija malu a siyanse bimpe. Mu mushindu mukuabu tudi mua kuamba ne: Kunyemena ku lungenyi lua mudi Nzambi mufuke bintu kudi kulua bu dipangila dia bualu, bienze bu ne: muaku Nzambi udi ulua muaku wa kuteka pa muaba wonso udi bantu kabayi bamanye tshia kuamba mu malu siyanse. Kadi mu bulelela, tshidi tshipangika bua kumanya bionso ntshinyi? Kudi anu malu makese ne adi kaayi ne mushinga atudi katuyi bamanye anyi? Tòo. Kudi malu a bungi menemene ne a mushinga adi mapangike mu lungenyi lua Darwin pa tshilumbu tshia didimenena dia bintu. Kudi malu a mushinga pa bidi bitangila dilonga dia bintu bidi ne muoyo (bioloji) adi lungenyi lua didimenena dia bintu kaluyi mua kumvuija to. Mu bulelela, bantu badi bitaba didimenena dia bintu badi bimanyina pa malu adi kaayi ne bijadiki a Darwin padibu bapanga tshia kumvuija.

Mufuki udibu batuambila mu Bible ki n’Nzambi udi mupange mua kumvuija malu bimpe to. Kadi malu ende adi atangila bintu bionso bidiye mufuka, muvuaye wenda ubifuka, mishindu yabi ne dishilangana diabi kabidi. Mufundi wa Misambu wakumvuija mudimu wa difuka wa Yehowa wamba ne: “Wewe udi mpokolo wa [bionso bidi ne] muoyo, mu butoke buebe tudi tumona butoke.” (Musambu 36:9) Badi baleja mudi Nzambi muikale eu ‘wakafuka diulu ne buloba ne mâyi manene ne bintu bionso bidimu.’ (Bienzedi 4:24; 14:15; 17:24) Bua bualu ebu, mulongeshi mukuabu wa mu bidimu lukama bia kumpala wakafunda ne: Nzambi “wakafuka bintu bionso.”​—Efeso 3:9.

Kabidi, Nzambi ‘mmuelele bintu bia mu diulu mikenji,’ mikenji eyi ke idi ilombola mabulungu ne bikuabu ne ke itshidi bena siyanse balonga too ne lelu. (Yobo 38:33) Bufuki buende mbukumbane ne budi ne tshipatshila, budi buambuluisha bua bintu bia mishindu kabukabu bidi ne muoyo kuikalabi pa buloba.

Bifukibua ne meji etu

Ndekelu wa bionso, tudi basue kutangila tshilumbu tshia meji etu. Mufundi wa malu a siyanse John Horgan wakakula bua mushinga wa bintu bionso bia dilonga malu a siyanse, wamba ne: “Padi bijadiki kabiyi bishindame, katuena ne bua kumvua bundu bua kuenza mudimu ne meji etu bua kutuludika to.”

Mbia meji bua kuamba ne: muoyo mmutuadije mu mpukampuka anyi? Nansha mudi ngenyi ya didimenena dia bintu mitambe kutangalaka bikole, bantu ba bungi badi balepesha lungenyi ne bena siyanse bakuabu badi bitaba ne: kudi Mufuki wa meji. Mulongeshi wa tshikunda mukuabu udi wamba ne: bantu ba bungi badi “ne lungenyi ludi kaluyi kuela mpata lua ne: bintu bidi ne muoyo mbifuka.” Bua tshinyi? Bantu ba bungi badi bitaba musangu umue mêyi aa a mupostolo Paulo: “Nzubu wonso mmuibaka kudi muntu kampanda.” (Ebelu 3:4, MMM) Pashishe Paulo udi ujikija bimpe wamba ne: “Wakibaka bintu bionso nNzambi.” Bilondeshile Bible, kuitaba mudi nzubu muibaka kudi muntu kampanda kadi kubenga mudi katupa kakese ka mubidi (selile) kadi kakole kupita nzubu kakayi ne udi mukenze, nkupanga kua meji.

Bible udi wamba bua bantu badi babenga dikalaku dia Nzambi mufuki ne: ‘Mupote udi wamba mu mutshima wende ne: Kakuena Nzambi.’ (Musambu 14:1) Mu mvese eu, mufundi wa Misambu udi uleja tshilema tshia muntu udi kayi muanji kuitaba. Muntu udi mua kuikala ulonda anu ngenyi yende tshianana kadi kayi ulonda bualu bu mudibu to. Ku lukuabu luseke, muena meji udi ne busunguluji udi witaba ne bupuekele buonso ne: Mufuki udiku.​—Yeshaya 45:18.

Bua bantu ba bungi badi bela meji bimpe, malu adi aleja dikalaku dia Nzambi Mufuki kaena kuela mpata.

Udi mua kumanya Mufuki

Tuetu tudiangata bu bifukibua, bavua batufuke bua tshinyi? Bua tshinyi tudi ne muoyo? Malu a siyanse nkayawu kaena mua kuandamuna nkonko ya mushindu eu to. Pabi, nkonko ya mushinga ya nunku idi ikengela kutuisha muntu ne kumupesha mandamuna adi amusankisha. Bible udi mua kutuambuluisha bikole mu bualu ebu. Udi wamba mudi Yehowa Mufuki udi ne tshipatshila, udi mufuke bintu bionso ne kafukila. Bible udi utuleja tshivua Nzambi mufukile bantu, udi utupesha ditekemena bua matuku atshilualua.

Kadi Yehowa nnganyi? Utu Nzambi wa mushindu kayi? Bantemu ba Yehowa mbasue kukuleja mudi Mufuki wetu wa dikema eu muntu mulelela. Udi mua kumanya malu a bungi pa bidi bitangila dîna diende, ngikadilu yende ne malu atuye wenzela bantu. Ku diambuluisha dia Bible Dîyi diende neufike ku dimanya ne: mbimpe tuetu kuanyisha bintu bia dikema bidiye muenze ne kutumbisha Mufuki wabi.​—Musambu 86:12; Buakabuluibua 4:11.

[Tshimfuanyi mu dibeji 4]

Michel-Ange

[Bimfuanyi mu dibeji 5]

Kuitaba Mufuki kudi kupetangana ne malu a siyanse malelela

[Tshimfuanyi mu dibeji 6]

Bintu bia bungi bidiku ne dibitentula bidi bileja bufuki bua meji

[Bimfuanyi mu dibeji 7]

Tshintu tshienza tshitu anu ne Mutshienji