“Matu a ku Kitima” adi endakana mu Mbuu

MVITA ya bungi ya pa mâyi itu mienzekele ku Est kua Mbuu wa Méditerranée. Tshilejilu, tangila muvua mvita kampanda mienzeke mu bidimu bia 400 kumpala kua Kristo. Buatu bunene budi mua kuya nseke yonso ne budi ne milongo isatu ya mitshi itubu bita nayi buatu luseke luonso, budi buya ne lubilu lukole. Bantu batue ku 170, basomba mu milongo isatu badi bita buatu ebu ne bukole buabu buonso. Mbasombe pa misamu ya tshiseba idibu badisuikile mu tshimonu.

Buatu ebu budi buya munkatshi mua mavuala, buenza kilometre 13 anyi 17 mu dîba dimue, butangile kudi buatu bua bena lukuna. Buatu bua bena lukuna ebu budi buteta bua kunyema. Mu dinyema amu, budi butangija luseke luabu lumue kudi buatu budi bubaluisha. Kudi tshintu tshifita bronze lua kumpala kua buatu bukuabu abu tshidi tshitubula buatu buibidi. Mutoyi wa mabaya adi apandika ne wa mâyi adi abuela mu disoso didibu batubule udi utshingisha badi mu buatu bua bena lukuna. Mu buatu bua kumpala mudi mupatuka bantu bakese badi ne bia mvita bia bungi badi baya mu buatu budibu banyange bua kuluisha bantu badimu. Bulelela, amue matu a kale avua menza mu mushindu wa dikema!

Balongi ba Bible batu badiebeja bua tshinyi batu bakula bua “Kitima” ne “matu a ku Kitima” mu Bible. (Nomba 24:24; Danyele 11:30; Yeshaya 23:1) Kadi Kitima muine uvua kuepi? Matu a mu Kitima avua matu a mushindu kayi? Bua tshinyi tudi dijinga ne mandamuna a nkonko eyi?

Joseph (Mufundi wa malu a kale muena Yuda) wakabikila Kitima ne: “Chétima,” wamba ne:  ke tshidila tshia Chypre. Tshimenga tshia “Kition” (anyi Citium) tshidi ku Sud-Est kua tshidila tshidi kabidi tshileja ne: Kitima ke Chypre. Chypre uvua pa masangu a njila avua bangenda-mushinga ba kale balonda, ne uvua muaba muimpe bua kupeta bintu bivua bifumina mu bimenga bivua ku Est kua Mbuu wa Méditerranée. Bua muaba uvua Chypre muikale, uvua uditeka ku luseke kampanda lua bisamba bivua biluangana mvita, ne uvua mua kulua mulunda munene anyi muluishi mubi.

Bena mu Chypre ne Mbuu eu

Bintu bidibu bapete muinshi mua mâyi ne mu nkita, pamue ne bintu bivuabu bafunde kale ne bazola bidi bituambuluisha bua kumanya matu a mu Chypre. Bena Chypre ba kale bavua bamanye kusonga matu bimpe menemene. Tshidila tshiabu tshivua ne mêtu a bungi. Bavua kabidi ne miaba ya bungi kumpenga kua mâyi ivua matu abu mua kutudila. Bavua bakosa mitshi bua kusonga matu ne bua kuengulula biamu bia mitaku. Ke bualu kayi Chypre uvua mumanyike bikole bua biamu bia mitaku bivuamu bia bungi.

Bena Phénicie bavua bakuata bimue bimenga mu njila yonso ivuabu bendela mishinga, ne bavua bamone muvua bena Chypre benda mushinga bikole ne matunga makuabu. Ke kukuatabu tshimenga tshia Kition, mu Chypre.​—Yeshaya 23:10-12.

Bamue bantu ba mu Tulo (tshimenga tshia tshia Phénicie) bakanyemena mu Kitima pavuabu bakuate tshimenga tshiabu. Kakuyi mpata, dimanya dia mâyi divua bena Phénicie nadi diakasakidila ku dimanya dia bena Chypre dia kusonga matu. Muaba muimpe uvua tshimenga tshia Kition uvua kabidi wambuluisha bua kulama matu a bena Phénicie.

Chypre udi wenda mushinga bikole ne matunga makuabu

Bantu bavua benda mushinga wa bintu bia bungi ku Est kua Méditerranée mu tshikondo atshi. Tshilejilu, bavua bumbuka ne bintu bimpe mu Chypre bua kuya nabi mu Kuleto, mu Sardaigne, mu Sicile ne mu bidila bia mu Mbuu wa Égée. Mbapete milondo ne nyingu ya mu Chypre mu miaba itudi batele eyi, ne mbapete kabidi mabumba a bungi a bena Greke mu Chypre. Bamue bakebuludi badi bamba ne: biamu bia mitaku bivuabu bapete mu Sardaigne bivua bifumine mu Chypre.

 Mu 1982 bavua bapete buatu bukuabu buvua budine mu mâyi mu bidimu bia 1300 kumpala kua Yezu ku muelelu kua mâyi lua ku Sud kua ditunga dia Turquie. Bavua bapetamu bintu bishilangane bia mushinga mukole bu mudi: biamu bia mitaku bidibu bela meji ne: mbifumine mu Chypre, mabue a mushinga mukole a ambre, milondo ya mu Kanana, mabaya mafike, mibanga ya nzevu, bintu bia kudilengeja nabi bia or ne argent bia mu Kanana, ne bintu bia bungi bia mu Ejipitu. Bamue bantu badi bamba ne: buatu ebu buvua mua kuikala bua mu Chypre bua dima divuabu benza nadi mabungu avuamu.

Bualu bua kukema, Balama wakakula bua matu manene a ku Kitima mu “lusumuinu” luende mu tshikondo tshidibu bela meji ne: ke tshivua buatu abu budine mu mâyi. (Nomba 24:15, 24) Bidi bimueneka ne: matu a bena Chypre akavua mamanyike bikole mu matunga avua pamue ne ditunga dia Isalele. Matu aa avua mushindu kayi?

Matu a bangenda

Mbapete tu matu ne tu mazuwa tuenza ne dima mu nkita idi mu tshimenga tshia kale tshia Amathus mu Chypre. Tu matu etu tudi tutuleja bimpe muvua matu a bena Chypre. Tumue tudi mene mu miaba itubu balamina bintu bia kale.

Tu matu etu tudi tuleja ne: matu avuabu benza a kumpala avua a kuenda nawu mushinga tshianana. Bantu 20 bavua bita matu avua menze bu makese. Matu aa avua malabale ne mondoke bikole; avua ambula bintu ne bantu bavua baya anu mu tshidila atshi. Pline Munene wakaleja muvua bena Chypre basonga matu makese avua kaayi ne bujitu bua bungi, avua mua kuambula bujitu bufika too ne ku kilo 90 000.

Kuvua kabidi matu manene avuabu benda nawu mushinga mafuane buatu buvuabu bapete ku muelelu kua mâyi mu Turquie. Amue avua mua kuambula bujitu bufike too ne ku kilo 450 000. Matu aa avua mua kuikala ne bule bua metre 30 ne bondoke bua metre 10, ne bantu batue ku 50 bavua baendesha, 25 ku luseke lumue, 25 ku lukuabu.

Matu a ku “Kitima” adibu bamba mu Bible

Nyuma wa Yehowa wakafundisha mêyi aa: ‘Matu manene nealue ku kala kua buloba bua  bena Kitima, nebakengeshe bena Ashû.’ (Nomba 24:2, 24) Mêyi aa akakumbana anyi? Matu a ku Kitima avua ne bualu kayi mu dikumbana dia mêyi aa? ‘Matu manene a ku kala kua buloba bua bena Kitima’ aa kaavua matu a bangenda-mushinga to. Avua matu a mvita.

Bu muvua majinga a bena mvita enda ashintuluka, bakashintulula bimue bintu ku mushindu wa disonga matu bua kupeta matu makole avua ne lubilu lukole. Matu a mvita a kumpala a bena Chypre avua mua kuikala bu adibu bazole pa tshimfuanyi tshivuabu bapete mu Amathus. Tshimfuanyi atshi tshidi tshileja buatu bule budi ne ntaku mondoke muenze tshijengu, bufuane buatu bua bena Phénicie. Budi ne tshintu muinshi tshienza bua kutubula natshi matu a baluishi, ne ngabu ya bijengu ku nseke yonso.

Mu bidimu bia 700 kumpala ku Yezu bakatuadija kuenza mu ditunga dia Grèce matu a kumpala avua ne milongo ibidi ya bantu bavua baendesha (mulongo wa kumpala uvua muinshi ne mukuabu pamutu). Matu aa avua ne metre 24 mu bule, 3 mu butshiama. Kumpala, matu aa avua ambula anu basalayi, bualu mvita ivua yenzekela pa buloba. Pashishe, bakamona mushinga wa kusakidila mulongo muisatu wa bantu badi bita buatu, ne tshintu tshia kutubula natshi matu makuabu tshifita bronze. Matu aa akenda lumu bikole mu mvita ya ku Salami (mu 480 kumpala kua Yezu) pavua bena Greke batshimune matu a bena Pelasa.

Pashishe, Aleksandre Munene wakalongolola matu ende a buena aa ku luseke lua Est bualu uvua ukeba kutshimuna matunga a bungi. Kadi, matu aa avua menza bua mvita, ki mbua ngendu mile pa mâyi manene, bualu kaavua ne muaba wa bungi bua kulamina bintu nansha. Nunku, bivua bilomba bena matu bua kuimana mu bidila bia Mbuu wa Égée bua kuambula biakudia ne kulongolola bintu bivua binyanguke. Aleksandre uvua musue kubutula matu a bena Pelasa. Kadi bua kuabutula, uvua ne bua kuanji kutshimuna tshimenga tshia Tulo tshivua tshilama bimpe. Chypre uvua mu njila wa kuya ku Tulo ne muaba uvuabu mua kuanji kutudila.

Bena Chypre bakatua Aleksandre Munene nyama ku mikolo tshikondo tshivuaye mutshintshimike Tulo (mu 332 kumpala kua Yezu), kumupeshabu matu 120. Bamfumu basatu ba mu Chypre bakalombola matu aa bua kuya kusambakena ne Aleksandre. Bakamuambuluisha bua kutshintshimika Tulo munkatshi mua ngondo muanda mutekete. Kutshimunabu Tulo, ne mêyi a mu Bible kukumbanawu. (Yehezekele 26:3, 4; Zekâya 9:3, 4) Aleksandre wakapesha bamfumu bena Chypre aba bukokeshi bunene bua kubela tuasakidila.

Dikumbana dia dikema

Strabo (mufundi wa malu a kale wa mu bidimu 100 bia kumpala) udi uleja ne: Aleksandre wakalomba diambuluisha dia matu a bena Chypre ne bena Phénicie mu mvita yende ya mu Arabie. Matu aa kaavua ne bujitu bua bungi to, bivua bipepele bua kuatulakaja. Nunku akenza anu matuku muanda mutekete bua kufika mu tshimenga tshia Thapsaque (anyi Tifesa) ku Nord kua Sulia. (1 Bakelenge 4:24) Kumbukila aku bivua bipepele bua kuya mu Babulona.

Nunku, mêyi kampanda avua kaayi umvuika bimpe a mu Bible akakumbana mu mushindu wa dikema bidimu bitue ku tshinunu panyima! Mu diumvuangana ne mêyi adi mu Nomba 24:24, matu a mvita a Aleksandre Munene akaya ku Est kua Makedonia ne kukuatawu ditunga dia bena Ashû, kutshimunawu bena Madayi ne bena Pelasa, nansha muvuawu ne bukole bua bungi.

Malu makese atudi bamanye bua ‘matu manene a bena Kitima,’ adi aleja mudi mêyi adi mu Bible makumbane bimpe bia dikema. Malu aa adi akolesha dishindika dietu dia ne: tudi ne bua kuitaba malu adi Bible ulaya. Malu a bungi a buena aa adi mu Bible adi akula bua matuku etu atshilualua. Ke bualu kayi tudi ne bua kuangata ne mushinga wa bungi.

[Karte mu mabeji 16, 17]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

ITALIE

Sardaigne

Sicile

Mbuu wa Égée

GRÈCE

Kuleta

LIBYE

TURQUIE

CHYPRE

Kition

Tulo

EJIPITU

[Tshimfuanyi mu dibeji 16]

Tshilejilu tshia buatu bua mvita bua bena Greke

[Mêyi a dianyisha]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Tshimfuanyi mu dibeji 17]

Tshilejilu tshia buatu bua mvita bua kale bua bena Phénicie

[Mêyi a dianyisha]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Tshimfuanyi mu dibeji 17]

Nyingu muzola buatu bua bena Chypre

[Mêyi a dianyisha]

Mupatula ne dianyisha dia Mutangidi wa bintu bia kale ne wa Musée wa mu Chypre

[Tshimfuanyi mu dibeji 18]

Matu a kale avua ambula bintu a buena adibu batele mu Yeshaya 60:9