Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Teleja dîyi dia munda muebe

Teleja dîyi dia munda muebe

Teleja dîyi dia munda muebe

‘Bena bisamba bikuabu kabena bamanye Dîyi dia Nzambi, kadi badi bakumbaja bidi mêyi a ku tshifukilu amba.’​—LOMO 2:14.

1, 2. (a) Mmushindu kayi uvua bantu ba bungi baditatshishe bua kuambuluisha bakuabu? (b) Tela bilejilu bia mu Bible bia bantu bakambuluisha bakuabu.

NSONGALUME mukuabu wa bidimu 20 uvua ku ngala wa kawulu kamuinshi mua buloba, wakapaluka tshiseki ne kukulukilaye mu njanja kawulu paku kenda kalua. Muntu mukuabu uvua mumone bualu abu kulekelaye bana bende babidi ba bakaji bavuaye mukuate ku bianza e kutumpika kumukuata. Kumukokelaye lua mu tshina tshia munkatshi mua njanja, kumuladilaye bua kumuepula ku njiwu ya kawulu kavua kela mpungi bua kuimana pa mutu pabu. Bantu bakabikila uvua mupandishangane au ne: tshilobo, kadi yeye wakamba ne: “Muntu yonso udi ne bua kuenza bualu buimpe. Ndi muenze bualu ebu anu bua luse, ki mbua kumanyika anyi kupeta lumu to.”

2 Udi mua kuikala mumanye muntu kampanda uvua muditeke mu njiwu bua kuambuluisha bakuabu. Bantu ba bungi bakenza nanku mu tshikondo tshia Mvita mibidi ya buloba bujima pavuabu basokoke benyi. Vuluka kabidi bualu buakenzekela mupostolo Paulo ne bantu bakuabu 275 pavua mazuwa abu madine mu mâyi ku Melita, pabuipi ne Sicile. Bantu ba muaba au bakambuluisha benyi abu bualu bavua babumvuile “luse lua bungi.” (Bienzedi 27:27–28:2) Kadi netuambe bishi bua nsongakaji muena Isalele uvua musue kuambuluisha umue wa ku bena Sulia bavua bamukuate ku bupika, nansha muvuaye kayi muteke muoyo wende mu njiwu? (2 Bakalenge 5:1-4) Vuluka kabidi lusumuinu ludi lumanyike bimpe lua Yezu lua muena Samalea wa luse. Muakuidi ne muena Lewi bakapita muena Yuda nabu uvua mufue tshipuka, kadi muena Samalea yeye wakamuambuluisha. Lusumuinu elu ndulenge mioyo ya bantu ba bisamba bia bungi mu bidimu bidi bipite ebi.​—Luka 10:29-37.

3, 4. Mushindu udi bantu bambuluishangana udi uleja tshinyi pa bidi bitangila dilongesha dia didimenena dia bintu?

3 Bushuwa, tudi mu tshikondo tshia “malu makole,” mudi bantu bikale “bena luonji” ne ‘kabayi basue malu mimpe.’ (2 Timote 3:1-3) Nansha nanku, katuenaku banji kumona bantu aba batuenzela malu mimpe anyi baenzela bantu bakuabu anyi? Bua mushindu udi bantu bikale ne tshilele tshia kuambuluisha bakuabu (nansha padibu mua kuditeka bobu bine mu njiwu) bamue badi bamona tshilele etshi anu bu ngikadilu udi munda mua bantu.

4 Tshibidilu etshi tshidi kudi bantu ba makoba onso ne ba mu bisamba bionso. Katshiena tshipetangana ne lungenyi lua bantu badi bamba mudi muntu mufume ku nyama. Francis Collins (mulongeshi wa malu a sianse wa mu États-Unis) wakamba ne: “Mushindu udi bantu bambuluishangana patupu udi utatshisha bantu badi bamba mudi bintu bidimenena. . . . Kabena mua kumvuija tshilele etshi bikala mubidi wetu muenze bua kuikala kuenza anu malu etu nkayetu to.” Wakamba kabidi ne: “Bamue bantu batu bambuluisha bantu badibu kabayi bamanye to, kabayi nansha ba mu dîku diabu. . . . Bidi bimueneka ne: kabena mua kumvuija bualu ebu ne dilongesha dia Darwin to.”

“Dîyi dia kondo ka muoyo”

5. Ntshinyi tshitutu tumona mu bantu?

5 Mulongeshi Collins udi uleja bualu kampanda budi butusaka bua kuambuluishangana. Udi wamba ne: “Dîyi dia kondo ka muoyo didi dituambila bua kuambuluisha bakuabu nansha kakuyi difutu.” * Padiye utela “kondo ka muoyo,” tudi mua kuvuluka bualu kampanda buvua mupostolo Paulo muambe, bua ne: ‘Padi bantu bena bisamba bikuabu kabayi bamanye Dîyi, kadi bikale bakumbaja bidi mêyi a ku tshifukilu amba, bantu aba mbalondi ba Dîyi, nansha kabayi babalongeshadi. Badi baleja ne: mêyi aa mmafunda mu muoyo wabu. Kondo kabo ka muoyo ne meji a munda adibu badiwulangana anyi batumbishangana nawu ke bidi bijadika bualu ebu.’​—Lomo 2:14, 15, MMM.

6. Bua tshinyi bantu bonso badi ne bua kubadila Mufuki wabu malu?

6 Mu mukanda uvua Paulo mufundile bena Lomo, wakaleja ne: bantu badi ne bua kubadila Nzambi malu abu bualu bintu bidi bimueneka bidi bileja mudiye muikaleku ne bileja kabidi ngikadilu yende. Bidi nunku “katshia buloba buafukibua.” (Lomo 1:18-20; Musambu 19:1-4) Pabi bantu ba bungi badi babenga kulonda Mufuki wabu ne mbaditue mu buenzavi. Kadi Nzambi mmusue ne: bantu balonde buakane buende ne balekele buenzavi. (Lomo 1:22–2:6) Mikenji ivua Nzambi mupeshe bena Yuda ku butuangaji bua Mose ivua ne bua kubasaka bua kuenza nenku. Kadi nansha bantu bavua kabayi ne ‘mêyi a Nzambi’ bavua ne bua kuitaba ne: Nzambi udiku.​—Lomo 2:8-13; 3:2.

7, 8. Mmushindu kayi udi dimanya dia malu makane dimuangalake? Bualu ebu budi buleja tshinyi?

7 Bualu bua mushinga mukole budi bantu bonso ne bua kuitabila ne: Nzambi udiku ne kuenza malu adi amusankisha ndimanya ditudi nadi munda dia tshidi tshimpe ne tshibi. Dimanya edi didi dileja mutudi ne kondo ka muoyo. Tuangate tshilejilu: Bana badi bakupangana pa muonji musuikila ku ditamba dia mutshi, ne mbindilangana. Kadi muana umue udi umbuka mu mulongo ne upita kumpala kua buonso. Bakuabu badi batuadija kuela mbila, bamba ne: ‘Kabatu benza nanku to!’ Mpindieu tudiebeje ne: ‘Mmushindu kayi udi nansha bana bamanye diakamue tshidi tshiakane?’ Bidi bileja ne: munda muabu badi ne dimanya dia tshidi tshimpe ne tshibi. Paulo wakafunda ne: ‘Padi bantu bena bisamba bikuabu kabayi bamanye Dîyi, kadi bikale bakumbaja bidi mêyi a ku tshifukilu amba.’ Kavua muambe ne: “Bu bantu,” bienza anu bu ne: mbualu buvua buenzeka ku mpukapuka. Wakamba ne: “Padi” bua kuleja bualu butu butamba kuenzeka. Mbuena kuamba ne: bantu ‘badi bakumbaja bidi mêyi a ku tshifukilu mambe,’ mbasaka kudi dimanya didibu nadi munda dia kuenza malu adi apetangana ne atudi tubala mu mikenji ya Nzambi.

8 Dimanya dia malu edi didi dimueneka mu matunga a bungi. Mulongeshi kampanda wa ku iniversite wa Cambridge wakafunda ne: Mikenji ya bena Babulona, bena Ejipitu ne bena Greke pamue ne ya ba-Aborigene ba mu Australie ne ba-Amerédien ivua “inyoka bantu bavua ne tshikisu, bashipangana, biba ne bashima; ivua kabidi ileja bua kuikala bimpe ne bantu bakulakaje, bana ne bavua kabayi ne dikuatshisha.” Mulongeshi Collins wakafunda pende ne: “Bidi bimueneka ne: dimanya dia tshidi tshimpe ne tshibi didi mu bantu ba mishindu yonso.” Bualu ebu kabuenaku butuvuluija mêyi adi mu Lomo 2:14 anyi?

Mutu kondo kebe ka muoyo kenza mudimu

9. Kondo ka muoyo ntshinyi? Kadi mua kukuambuluisha bishi kumpala kua kuenza bualu kampanda?

9 Bible udi uleja ne: kondo ka muoyo mbukole butudi nabu munda bua kutangila bienzedi bietu ne kumona ni mbimpe. Mbienze anu bu ne: dîyi kampanda munda muetu didi dituambila bikala bualu kansanga buakane anyi bubi. Paulo wakakula bua dîyi edi pavuaye muambe ne: ‘Muoyo-mukese [anyi kondo ka muoyo] wanyi udi umanyishangana nanyi mu nyuma muimpe.’ (Lomo 9:1) Tshilejilu, dîyi dia munda edi didi mua kudianjila kutuambila bualu patudi tukeba kuenza tshintu tshidi mua kuikala tshimpe anyi tshibi. Kondo ketu ka muoyo kadi mua kutuambuluisha bua kukonkonona bualu kumpala kua kubuenza ne kutuleja mutuikala mua kudiumvua tuetu babuenze.

10. Kondo ka muoyo katu kenza mudimu bishi?

10 Pa tshibidilu, kondo ketu ka muoyo katu katuambila bualu panyima pa tuetu bamane kuenza tshintu kampanda. Tshilejilu, pavua Davidi unyema mukalenge Shaula, wakapeta mushindu wa kuenzela mukalenge eu bualu buvua bupange kanemu, ne wakabuenza. Pashishe, “mutshima wa Davidi wakanyingalala.” (1 Samuele 24:1-5; Musambu 32:3, 5) Ki mbatele muaku “kondo ka muoyo” mu muyuki eu to; kadi kondo ka muoyo ka Davidi ke kavua kamupisha. Tuetu bonso tutu ne kondo ka muoyo katu katumanyisha bualu. Tshilejilu, tuvua mua kuikala benze bualu kampanda, ne pashishe muoyo wetu ukavua ulubakana bua bualu butuvua benze abu. Bamue bantu bavua kabayi bafute bitadi biabu bakalua kubifuta bualu kondo kabu ka muoyo kavua kabapisha. Bakuabu bakatondela bena dibaka nabu bubi buvuabu benze bua kuenda masandi. (Ebelu 13:4) Kadi padi muntu wenza malu adi umvuangana ne kondo kende ka muoyo, udi upeta disanka ne ditalala.

11. Bua tshinyi ki mbimpe bua ‘kulekela kondo kebe ka muoyo kakulombola’ anu koku nkayaku? Umvuija.

11 Nunku tudiku mua ‘kulekela kondo ketu ka muoyo katulombola’ anyi? Mbimpe kuteleja tshidi kondo ketu ka muoyo katuambila, kadi malu adiku kamba adi mua kutuyisha kabidi mu njila mubi. Eyowa, “muoyo wetu wa munda” udi mua kutushima. (2 Kolinto 4:16, MMM) Tuangate tshilejilu. Bible udi wakula bua Stefano muyidi wa lulamatu wa Kristo uvua ‘muule tente ne ngasa ne bukole.’ Bamue bena Yuda bakapatula Stefano pambelu pa Yelushalema ne kumuasabu mabue too ne pakafuaye. Shaula (wakalua mupostolo Paulo) uvua muimane muaba au ne uvua ‘witabuja bua Stefano kufuaye.’ Bidi bimueneka ne: bena Yuda abu bavua batuishibue ne: bavua benze bimpe ne kondo kabu ka muoyo kakavua kabapisha to. Ke muvuabi mua kuikala bua Shaula kabidi, bualu nansha panyima pa bualu ebu, utshivua ‘ufunyina bayidi ba Mukalenge bua kubashipaye.’ Nunku, kondo kende ka muoyo kakavua kamuambila malu mimpe to.​—Bienzedi 6:8; 7:57–8:1; 9:1.

12. Ngumue mushindu kayi udi kondo ketu ka muoyo mua kunyanguka?

12 Ntshinyi tshivua mua kuikala tshinyange kondo ka muoyo ka Shaula? Tshimue tshia ku bivua mua kuikala bimunyange mbantu bavuaye usomba nabu. Bantu ba bungi bakadi bayukile ku telefone ne muntu uvua ne dîyi difuane dia tatuende. Muntu au uvua mua kuikala mupiane tshiona tshia dîyi tshia tatuende. Kadi mushindu uvua tatuende wakula uvua mua kuikala kabidi mushintulule wende mushindu wa diakula. Bia muomumue, Shaula uvua mua kuikala munyanguke bualu uvua usomba ne bena Yuda bavua bakine Yezu ne bavua babenga malongesha ende. (Yone 11:47-50; 18:14; Bienzedi 5:27, 28, 33) Eyowa, bantu bavua Shaula usomba nabu bavua mua kuikala banyange dîyi divuaye umvua munda muende anyi kondo kende ka muoyo.

13. Mmunyi mudi muaba udi muntu mukolele mua kuenza bua kondo kende ka muoyo kikale mushindu kampanda?

13 Kondo ka muoyo kadi kabidi mua kulonda bikadilu bia muaba udi muntu musombele anu mutu muaba udi muntu mukolele mua kumusaka bua kuakula mushindu kampanda anyi kuakula muakulu kansanga. (Matayo 26:73) Ke tshivua mua kuikala tshifikile bena Ashû ba kale. Bavua bamanyike bua ngikadilu yabu ya busalayi, ne bimfuanyi bivuabu bazola bidi bileja muvuabu bakengesha bapika babu ne tshikisu tshikole. (Nahuma 2:11, 12; 3:1) Bible udi uleja muvua bena Niniwe ba mu tshikondo tshia Yona kabayi bamanye mua ‘kujingulula tshianza ni ntshia balume ni ntshia bakaji.’ Mbuena kuamba ne: kabavua ne mikenji mijalame ivua mua kubambuluisha bua kumona tshivua tshimpe anyi tshibi ku mêsu kua Nzambi. Elayi meji muvua nsombelu au mua kuikala mushintulule kondo ka muoyo ka muntu uvua mukolele mu Niniwe! (Yona 3:4, 5; 4:11) Bia muomumue lelu, bantu badi muntu usomba nabu badi mua kuenza bua kondo kende ka muoyo kikale mushindu udibu.

Mushindu wa kulengeja dîyi dia munda

14. Mmushindu kayi udi kondo ketu ka muoyo kaleja tshidi mu Genese 1:27?

14 Yehowa uvua mupeshe Adama ne Eva kondo ka muoyo, ne tuetu tudi bapiane kondo ka muoyo kudibu. Genese 1:27 udi wamba ne: bantu mbafuka mu tshimfuanyi tshia Nzambi. Kabiena biumvuija ne: tudi ne mubidi umue ne Nzambi to, bualu yeye udi nyuma ne tuetu tudi ne mibidi ya mashi ne mâyi. Tudi bafuka mu tshimfuanyi tshia Nzambi bualu munda muetu tudi ne ngikadilu yende, bu mudi wa dimanya dia tshidi tshiakane ne tshibi, anyi kondo ka muoyo. Bualu ebu budi buleja ne: kudi mushindu utudi mua kulongesha kondo ketu ka muoyo bua tuikale tukeyemena. Mushindu eu ke kulonga malu adi atangila Mufuki wetu ne kudia nende bulunda.

15. Tuetu bamanye Tatu wetu nebituenzele tshinyi?

15 Bible udi uleja ne: mu mushindu kampanda, Yehowa udi Tatu wetu bonso. (Yeshaya 64:8) Bena Kristo ba lulamatu (nansha aba baya mu diulu anyi aba basomba mu mparadizu pa buloba) badi mua kubikila Nzambi ne: Tatu wabu. (Matayo 6:9) Tudi ne bua kujinga kuikala mu malanda mimpe nende pa kulonga mikenji yende ne mushindu udiye wela meji. (Yakobo 4:8) Bantu ba bungi ki mbasue kuenza nunku to. Badi anu bu bena Yuda bavua Yezu muambile ne: ‘Kanuena banji kumvua dîyi diende tshikondo tshimue, kanuena banji kutangila mubidi wende. Kanuena ne dîyi diende dishala munda muenu.’ (Yone 5:37, 38) Katutu banji kumvua mutu dîyi dia Nzambi dikale to, kadi tudi mua kumanya mudiye wela meji patudi tubala dîyi diende bua kulua anu bu yeye ne kumvua mutuye umvua.

16. Muyuki wa Yosefe udi uleja tshinyi bua mushindu wa kulongesha kondo ketu ka muoyo ne kukalonda?

16 Muyuki wa Yosefe pavuaye mu nzubu wa Potifâ udi uleja ne: ke mudibi. Mukaji wa Potifâ uvua musue kulala ne Yosefe. Nansha muvuabu kabayi banji kufunda mukanda nansha umue wa mu Bible ne Nzambi kayi muanji kufila Mikenji Dikumi, Yosefe wakambila mukaji eu ne: “Ndi mua kuenza bualu ebu bubi bunene ne mua kuenzela Nzambi bibi munyi?” (Genese 39:9) Kavua muambe nanku anu bua kusankisha bena mu dîku diabu bualu bavua kule nende. Uvua musue kusankisha anu Nzambi. Yosefe uvua mumanye mukenji wa Nzambi bua dibaka: mulume umue bua mukaji umue, ne bubidi buabu bavua benza “mubidi umue.” Yosefe uvua kabidi mua kuikala mumvue muyiki watshivua Abimeleke musue kuenza ne Lebeka. Abimeleke uvua mumvue bibi pakamanyaye ne: Lebeka uvua mukaji musele, bualu bu yeye mulala nende uvua mua kuikala muenze bibi ne bantu bende bapia tshibawu. Bushuwa, Yehowa wakaleja mutuye umona diangata mukaji wa bende mu tshilumbu tshia Abimeleke ne Lebeka. Bu muvua Yosefe mumanye malu onso aa, uvua mua kuikala mulongeshe kondo kende ka muoyo bua kikale kamusaka ku dibenga kuenda masandi.​—Genese 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.

17. Bua tshinyi tudi mu tshikondo tshimpe kupita Yosefe pa bidi bitangila kuenza malu bu Tatu wetu wa mu diulu?

17 Kadi tuetu tudi mu tshikondo tshimpe kupita Yosefe. Tudi ne Bible mujima mutudi mua kulonga mushindu utu Yehowa umona malu ne udiumvua, ne malu atuye wanyisha ne atuye ukandika. Tuetu tubala Bible bikole, netudiumvue pabuipi ne Nzambi ne netuikale tuenza malu bu yeye. Tuetu tuenza nunku, kondo ketu ka muoyo nekatusake bua kuenza malu anu bu mudi Tatu wetu wela meji. Nekikale kapetangana bikole ne disua dia Nzambi.​—Efeso 5:1-5.

18. Tudi mua kuenza tshinyi bua kulengeja kondo ketu ka muoyo nansha tuetu bakolele mu nsombelu wa mushindu kayi?

18 Netuambe bishi bua mushindu udi kondo ketu ka muoyo kalonda bilele ne bibidilu bia muaba utudi bakolele? Bienzedi ne lungenyi bia balela betu ne bia bantu ba muaba utudi bakolele bidi mua kuenza bua kondo ketu ka muoyo kikale mushindu kampanda. Nunku dîyi dia kondo ketu ka muoyo didi mua kuikala kadiyi diumvuika bimpe anyi dituyisha mu njila mubi. Kadi mua kuikala ne dîyi bu dia bantu bakuabu. Katuena mua kushintula malu a kale to; kadi tudi mua kusungula balunda ne muaba mukuabu bidi mua kulengeja kondo ketu ka muoyo. Tshintu tshia mushinga tshitudi mua kuenza ntshia kuikala ne tshibidilu tshia kusomba ne bena Kristo ba lulamatu badi badienzeje munkatshi mua bidimu bia bungi bua kuikala bu Tatu wabu. Tudi mua kuenza nunku patudi tuya mu bisangilu ne tuyukila ne bana betu kumpala ne panyima pa bisangilu. Tudi mua kutangila mudi bena Kristo netu bela meji ne benza malu adi apetangana ne Mukanda wa Nzambi, ne mudibu bateleja diakamue padi kondo kabu ka muoyo kabaleja lungenyi lua Nzambi ne njila yende. Bualu ebu budi mua kutuambuluisha bua kulongesha kondo ketu ka muoyo bua kikale kapetangana ne mikenji ya mu Bible bua tuikale tuleja mutudi benza mu tshimfuanyi tshia Nzambi. Tuetu benze bua dîyi dietu dia munda dikale dipetangana ne mikenji ya Tatu wetu ne tulonda tshilejilu tshimpe tshia bena Kristo netu, kondo ketu ka muoyo nekikale katuambila malu atudi mua kueyemena ne netuikale tulonda bidiku katuambila.​—Yeshaya 30:21.

19. Mmalu kayi makuabu atualonga adi atangila kondo ka muoyo?

19 Nansha nanku, kudi bantu badi baluangana bua kulonda kondo kabu ka muoyo ku dituku ne ku dituku. Netulonge imue nsombelu itu mifikile bena Kristo mu Tshiena-bualu tshidi tshilonda. Tuetu bakonkonone nsombelu eyi, tudi mua kumona bimpe mudimu udi nawu kondo ka muoyo, bua tshinyi kadi mua kushilangana ne ka muntu mukuabu ne mutudi mua kulonda dîyi diaku ku kakese ku kakese.​—Ebelu 6:11, 12.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 5 Bia muomumue, Owen Gingerich (mukebuludi ne mulongeshi wa malu a mitoto wa ku iniversite wa Harvard) wakafunda ne: “Bushuwa, mushindu udi bantu bambuluishangana udi ujula lukonko ludi kaluyi ne . . . diandamuna didi bena sianse kabayi mua kufila padibu batangila bintu bionso bidi ne muoyo. Bidi mua kuikala ne: diandamuna didi mua kututuisha didi muaba mukuabu ne didi dipetangana ne ngikadilu idi Nzambi mutupesha bu mudi wa luse; mu ngikadilu ayi mudi kabidi kondo ka muoyo.”

Udi muvuluke anyi?

• Bua tshinyi mbasangane ne: bantu bonso batu ne dimanya kampanda dia malu mimpe ne malu mabi anyi kondo ka muoyo?

• Bua tshinyi tudi ne bua kuikala badimuke bua kulekela kondo ketu ka muoyo nkayaku katulombola?

• Mmushindu kayi utudi mua kulengeja dîyi ditudi tumvua munda muetu?

[Nkonko ya dilonga]

[Bimfuanyi mu dibeji 23]

Kondo ka muoyo ka Davidi kavua kamupisha . . .

kadi ka Shaula wa ku Tâso kakavua kamuambila bualu

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Tudi mua kulongesha kondo ketu ka muoyo