Luka mmuene mudimu nanyi wa kunanga

TUVUA ku Lomo mu tshidimu tshia 65 B.B. Luka uvua mumanye bimpe njiwu ivua mua kumufikila bu yeye mua kudileja mudiye mulunda wa mupostolo Paulo, uvuabu bakuate bua ditabuja diende. Bidi bimueneka ne: bavua mua kukosela Paulo tshibawu tshia lufu. Kadi mu tshikondo atshi tshikole, anu Luka nkayende ke uvua muaba uvua mupostolo eu.​—2 Timote 4:6, 11.

Dîna dia Luka ndimanyike bikole kudi bantu batu babala Bible bualu wakafunda Evanjeliyo udi ne dîna diende. Paulo wakenza ngendu mile ne Luka, uvuaye ubikila ne: ‘munganga munange’ ne ‘muenji nanyi wa mudimu.’ (Kolosai 4:14; Filemona 24) Bible kena wakula malu a bungi bua Luka to, ne dîna diende mene didimu anu misangu isatu. Kadi wewe mukeba bua kumanya malu adi amutangila, udi mua kufika ku diamba mêyi a dianyisha a buena avua Paulo muambe buende.

Mufundi ne misionere

Mukanda wa Luka ne wa Bienzedi mmitumine Teofilo. Mikanda eyi idi ileja mudi Luka muyifunde yonso ibidi ne nyuma wa Nzambi. (Luka 1:3; Bienzedi 1:1) Luka kena udiamba muvuaye mumone Yezu Kristo pavuaye wenza mudimu to. Kadi udi wamba muvuaye mupete malu avuaye mufunda kudi bantu bavua badimuene ne abu abidi muvuabi bienzeke, ne yeye ‘kufunda malu aa malondolola biakane, [kutuadija anu] ku tshibangidilu tshiawu.’ (Luka 1:1-3) Nanku bidi bimueka ne: Luka wakalua muena Kristo panyima pa Pentekoste wa mu 33.

Bamue bantu badi bamba ne: Luka ngua ku Antiokia ku Sulia. Badi baleja ne: Mukanda wa Bienzedi udi ne malu avua menzeka mu tshimenga atshi, ne anu wowu nkayawu ke udi muakula bua umue wa ku balume 7 ‘bavua ne lumu luimpe’ muvuaye ‘wa ku Antiokia wakadi muitabuji wa bualu bua bena Yuda.’ Kadi eku kayi utela misoko ya bakuabu 6 to. Kadi nansha mudiye utela musoko eu, katuena ne tshijadiki tshidi tshitushindikila ne: Luka uvua wa ku Antiokia to.​—Bienzedi 6:3-6.

Nansha mudi dîna dia Luka kadiyi ditela mu mukanda wa Bienzedi, kudi imue mvese mikale ne ngakuilu wa ne: ‘tuetu’ ne ‘dietu’ udi uleja muvuaye pende umue wa ku bavua benza malu adibu batela mu mukanda eu. Padi Luka uleja njila uvua Paulo ne bena diende bapitshila mu Asia Mukese, udi wamba ne: ‘Pakapitabu pepi ne Musia, bakapueka ku Toa.’ Pavuabu bafike ku Toa, Paulo wakamona tshikena kumona tshia muntu wa ku Makedonia uvua umusengelela ne: “Lua biebe mu Makedonia utukuatshishe.” Luka udi usakidila ne: ‘Pakamonaye tshikena kumona, pa dîba adi tuakakeba kuya ku Makedonia.’ (Bienzedi 16:8-10) Dishintulula dia ngakuilu wa ‘bobu’ bua kuamba ne: ‘tuetu’ didi dileja ne: Luka ne Paulo bakapetangana ku Toa. Pashishe Luka udi umvuija mudimu wa buambi uvua muenzeke mu Filipoi ne ngakuilu wa ku bungi: ‘tuetu,’ bua kuleja muvuaye pende wenza mudimu au. Udi wamba ne: ‘Pakalua dituku dia Lumingu lua Bayuda, tuakapatukila ku tshibuelelu tshia musoko, tuakaya ku muelelu wa musulu, pa muaba utuakela meji ne: ngua kutendelela; tuakashikama panshi, tuakayikila ne bakaji bakadi badisangisheku.’ Bua diyisha edi, Ludia ne ba mu nzubu muende bakitabuja lumu luimpe ne bakatambula.​—Bienzedi 16:11-15.

 Bakapeta buluishi bukole mu Filipoi pavua Paulo mumbushe munda mua nsongakaji mukuabu uvua mupika “nyuma mubi” uvua umubukisha malu. Pakamona bamfumu bende ne: kuvuabu bapetela kantu kuajiki, bakakuata Paulo ne Sila kubatutabu ne kubela mu buloko. Bidi bimueneka ne: Luka uvua munyema, bualu udi umvuija lutatu luvua lukuata bena diende kayi uditelamu to. Padibu bapatula Paulo ne Sila ‘mu nzubu wa lukanu, bakakolesha bana babu mitshima, bakaya.’ Luka wakatuadija kudibueja kabidi mu malu avua enzeka anu pavua Paulo mupingane tshia kabidi ku Filipoi. (Bienzedi 16:16-40; 20:5, 6) Luka uvua mua kuikala mushale ku Filipoi bua kulombola mudimu wa diyisha lumu luimpe.

Dikonka dia malu a kufunda

Mmunyi muvua Luka mupete malu onso avuaye mufundu mu mukanda wa Luka ne mu Bienzedi? Tshitupa tshidi Luka wakula udiela pende mu bantu bavua benza bualu kampanda tshidi tshileja ne: uvua mu luendu ne Paulo bumbuka ku Filipoi batangila ku Yelushalema kuvuabu bakakuata Paulo tshia kabidi. Mu luendu elu, Paulo ne bena diende bakanji kupitshila mu Kaisalia kusomba kua Filipo muambi wa lumu luimpe. (Bienzedi 20:6; 21:1-17) Luka uvua mua kuikala mupete malu avuaye mufunde bua luendu lua kumpala lua bumisionere mu Samalea kudi Filipo uvua mutuadije kuyisha mu tshitupa atshi tshia buloba. (Bienzedi 8:4-25) Kadi malu makuabu avua Luka mufunda uvua muapetela penyi?

Bidimu bibidi bivua Paulo muenza mu buloko ku Kaisalia biakambuluisha Luka bua kupetaye malu avuaye mufunde mu Evanjeliyo wende. Bu muvuaye pabuipi ne Yelushalema, uvua ne mushindu wa kubala mikanda ivua ileja milongo ya ndelanganyi ya Yezu. Luka mmfunde malu a bungi a mu nsombelu wa Yezu ne a mu mudimu wende adi bakuabu kabayi bafunde to. Mulongi mukuabu wa malu a mu Bible mmupete malu 82 adi anu mu mukanda wa Luka nkayawu.

Bidi bimueneka ne: Luka uvua mua kuikala mumanyine malu pa bidi bitangila diledibua dia Yone Mubatiji kudi mamuende Elizabete. Bua malu a diledibua dia Yezu ne nsombelu wende wa ku buana, uvua mua kuikala muapetele kudi Maliya mamuende wa Yezu. (Luka 1:5-80) Pamuapa Petelo, Yakobo, anyi Yone bavua mua kuikala bamulondele bua tshishima tshia dikuata dia mishipa. (Luka 5:4-10) Anu mu Luka nkayamu ke mutudi mua kubadila lusumuinu lua Yezu lua Muena Samalea wa luse, lua  mushiku wa mbelu mubumbakane, lua mpalata mujimine, lua muana mujimine ne lua muntu mubanji ne Lazaro.​—Luka 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.

Luka uvua munanga bantu bikole. Wakafunda muyiki wa mulambu wa didikezula dia Maria, wa muana wa mukaji mukamba uvuabu babishe, ne bua mamu uvua muele Yezu manyi ku makasa. Luka udi wakula bua bakaji bavua bambuluisha Yezu ne bua Mata ne Maria bavua bakidila pabu Yezu kuabu. Luka ke udi utulondela bua mukaji uvuabu bondopa uvua mukonyame ne bua muntu uvuabu bondopa disama dia munana ne bua bakuabu 10 bavuabu bajikije nsudi. Luka udi utulondela kabidi bua Zekâya, muntu wa tshitupa uvua mubanda ku mutshi bua kumona Yezu, ne umue wa ku bantu bavuabu bapopele ku luseke lua Yezu uvua munyingalale bua bubi buende.​—Luka 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.

Tshintu tshikuabu tshia mushinga tshidi Luka mufunda mu Evanjeliyo wende mmushindu uvua muena Samalea wa luse muondope mputa ya muntu uvuabu batuta wa mu lusumuinu luvua Yezu muele. Bidi bimueneka ne: bu muvua Luka munganga mulenga, wakumvuija tshivua Yezu muambe bua kuondopa mputa: kutela mvinyo bua mudiye mua kushipa tuishi ne manyi bua mudiwu atalaja bidi bisama ne muvua muena Samalea mumujingila tshilamba pa mputa.​—Luka 10:30-37.

Muambuluishi wa Paulo

Luka uvua uditatshisha bikole bua mupostolo Paulo. Pavua Paulo mu buloko ku Kaisalia mukalenge muena Lomo Felika wakatuma dîyi bua ‘kabakandiki muena [dia Paulo] nansha umue bua kumuambuluisha.’ (Bienzedi 24:23, MMM) Luka uvua mua kuikala pende umue wa bantu bavua bamuambuluisha. Bu muvua Paulo muena tusamasama, kumulama kuvua kulomba ditangila dimpe dia ‘munganga munanga.’​—Kolosai 4:14; Galatia 4:13.

Pavua Paulo mulombe bua kulumbulula kumpala kua Kaisa, mukalenge muena Lomo Festo wakamutuma ku Lomo. Luka uvua ne bua kuikala muye nende ku luendu lule elu batangila ku Italie ne wakafunda muyiki wa muvua mazuwa abu madine mu mâyi. (Bienzedi 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Pavua Paulo mu buloko, wakafunda mikanda ya bungi, ne mu ibidi ya kudiyi wakatelamu Luka. (Bienzedi 28:30; Kolosai 4:14; Filemona 24) Bidi bimueka ne: Luka wakafunda mukanda wa Bienzedi mu bidimu bibidi bivua Paulo mu buloko abi.

Kazubu kavuabu balamina Paulo ku Lomo kavua kalua muaba uvuaye wenzela malu ende a ntendelelu. Ku Lomo aku, Luka uvua mua kuikala mupetangane ne bamue benji ba mudimu ne Paulo bu mudi: Tukiko, Alistâko, Mâko, Yusto, Epafa ne Onesimo.​—Kolosai 4:7-14.

Pavuabu bakuata Paulo bua musangu muibidi, wakamona ne: lufu luende luvua pabuipi, kadi bu muvua Luka mumulamate ne muikale ne muoyo mukole, uvua anu ku luseke luende nansha muvua bantu bakuabu bonso banyeme. Luka uvua mua kuikala muditeke mu njiwu mikole ya mufuana kubuela pende mu buloko. Bu muvuaye mua kuikala mufundi wa Paulo, nyeye ke uvua pamuapa mufunda miaku ya Paulo eyi: ‘Anu Luka nkayende udi nanyi.’ Bilondeshila bidi bantu balonda, matuku makese panyima pa difunda mêyi aa, bavua bakosa Paulo mutu.​—2 Timote 4:6-8, 11, 16.

Luka uvua udipangisha amue malu ne uvua mudipuekeshi. Kavua uditumbisha bua dimanya divuaye nadi anyi muena batumone batuambe. Uvua ne mushindu wa kutungunuka ne mudimu wende wa bumunganga, kadi wakadifila bua kuyisha lumu luimpe lua Bukalenge. Anu bu Luka, tudi petu mua kudifila ne muoyo mujima bua kumanyisha lumu luimpe ne kuenzela Yehowa mudimu ne budipuekeshi buonso.​—Luka 12:31.

[Kazubu mu dibeji 19]

TEOFILO UVUA NGANYI?

Luka uvua mufundile Teofilo mukanda wa Luka ne wa Bienzedi. Mu Luka udi umubikila ne: ‘Mukalenge Teofilo.’ (Luka 1:3) Bavua babikila bantu ba milongo mibandile bena makuta ne banene ba mbulamatadi wa mu Lomo ne: ‘Mukalenge.’ Mupostolo Paulo wakabikila pende muena Lomo uvua ukokesha mu Yudaya diende Festo mushindu au.​—Bienzedi 26:25.

Bidi bimueneka ne: Teofilo uvua mumvue malu a Yezu ne avua mamusankishe. Luka uvua mutekemena ne: malu avuaye mufundila Teofilo avua mua kumuambuluisha bua ‘kumanya ne: malu avuabu bamumanyishe avua malelela.’​—Luka 1:4.

Bilondeshile mulongi wa mikanda ya mu tshiena Greke diende Richard Lenski, bidi bimueneka ne: Teofilo kavua mua kuikala muena Kristo pavua Luka mumubikila ne: ‘Mukalenge’ to, bualu “mu mikanda yonso ya bena Kristo . . . kakuena muena Kristo uvuabu babikila ne muanzu wa buena eu.” Pavua Luka mulue kufunda Bienzedi, kavua mutele kabidi muanzu wa ‘Mukalenge’ to, kadi wakamba anu ne: “Teofile wanyi.” (Bienzedi 1:1, MMM) Lenski udi ujikije wamba ne: “Pavua Luka mufundila Teofilo Evanjeliyo wende, muntu eu kavua muena Kristo to, kadi uvua munange bikole malu a Nzambi. Pashishe pavuaye mumutumina mukanda wa Bienzedi, Teofilo ukavua mulue muena Kristo.”