Malu a mu nsombelu

Mu njila batangile ku bulongolodi bupiabupia

Malonda kudi Jack Pramberg

Biro bidi bilombola mudimu wa Bantemu ba Yehowa mu Suède bidi pabuipi ne Arboga, ka tshimenga kimpe kadi munkatshi mua ditunga edi. Ku biro ebi ke kutudi meme ne mukajanyi Karin tuenza mudimu pamue ne bena budisuile bakuabu bapite pa 80. Mmushindu kayi utuakafika muaba eu?

KU NDEKELU kua bidimu bia 1800, muana mukuabu wa bakaji wa bidimu 15 wa mu Suède wakaya kusombela mu États-Unis. Mu diya kusomba mu tshimenga tshia New York, wakapetangana ne nsongalume mukuabu muendeshi wa mazuwa wa mu Suède. Buobu kunangangana ne kuselanganabu, ne kuluabu kundela meme udi wakula eu. Bakandela mu 1916 mu Bronx, mu tshimenga tshia New York mu tshikondo tshia Mvita ya Kumpala ya buloba bujima.

Kunyima kua matuku makese, tuakaya kusombela ku Brooklyn, pabuipi ne Brooklyn Heights. Tatu wakangambila pashishe ne: uvua mundongeshe mua kuendesha mazuwa makese pabuipi ne tshilamba tshia Brooklyn tshivua tshimuenekela bimpe ku biro binene bidi bilombola mudimu wa Bantemu ba Yehowa pa buloba bujima. Tshivua mumanye ne: midimu ivuabu benzaku ivua ne bua kushintulula nsombelu wanyi to.

Mu 1918, Mvita ya Kumpala ya buloba bujima yakajika, ne bavua bashipe bantu ba bungi ku Mputu mu tshikondo atshi. Pakapingana  basalayi ku mabu, bakasangana muluishi mukuabu mubindile: bulofu ne bupele. Tatu wakela meji ne: mbimpe bua tupingane mu Suède, ne tuakapinganamu mu 1923. Ndekelu wa bionso tuakaya kusombela mu Erikstad, ka musoko kavua pabuipi ne ngala wa kawulu mu tshitupa tshia Dalsland. Tatu wakunzululamu ditanda dia midimu ya biamu ne muaba eu ke ungakakolela ne ungakalongela tulasa tuanyi.

Bakakuna lutete

Mudimu wa Tatu kauvua wenda bimpe to. Nanku ku ntuadijilu wa tshidimu tshia 1930, wakatuadija kuendesha kabidi mazuwa. Tuvua tushala nkayetu ne Mamu muikale ne buôwa bua bungi ne meme ndombola midimu ya mu ditanda. Kadi dikuabu dituku, Mamu uvua muye kutangila bayende-tshina Johan. Bu muvua malu avua enzeka pa buloba atonda mamu bikole, wakebeja bayende-tshina ne: “Johan, malu neatungunuke ne kuenzeka pa buloba mushindu eu anyi?”

Wakamuambila ne: “Tòo, Ruth.” Wakambila mamu mudi Nzambi mulaye bua kujikija malu mabi ne kutuala bukokeshi buakane pa buloba ku diambuluisha dia Bukalenge buende budi Yezu Kristo muikale Mukalenge. (Yeshaya 9:6, 7; Danyele 2:44) Wakumvuija ne: Bukalenge buvua Yezu mulongeshe bua kusambila buvua bukokeshi buakane anyi mbulamatadi wikala mua kuvuija buloba ebu mparadizu.​—Matayo 6:9, 10; Buakabuluibua 21:3, 4.

Diakamue milayi eyi ya mu Bible yakalenga mutshima wa Mamu. Wakapingana kumbelu wenda wela Nzambi tuasakidila. Kadi, meme ne Papa katuvua basue bua Mamu adifile mu malu a Nzambi to. Mu tshikondo atshi, munkatshi mua tshidimu tshia 1930, ngakaya kusombela ku Trollhättan lua ku Ouest kua Suède ne meme kutuadija kuenza mudimu mu ditanda dinene kampanda. Matuku makese Mamu wakapetangana ne Tatu ufuma ku midimu yende ya diendesha mazuwa ne bobu kulua kusombela muaba umvua. Nanku tuetu kutuilangana kabidi mu dîku.

Bu muvua mamu musue bua kulonga malu a bungi a Nzambi, wakakeba Bantemu ba Yehowa ba muaba au. Mu tshikondo atshi, bavua badisangishila ku nzubu ya bantu anu bu muvuabi bua bena Kristo ba kumpala. (Filemona 1, 2) Dikuabu dituku, bavua ne bua kuenzela bisangilu biabu ku nzubu kuetu. Mamu wakebeja Tatu ne dielakana bua kumanya ni uvua mua kuakidila balunda bende ku nzubu. Tatu wakamuandamuna ne: “Balunda bebe mbalunda banyi.”

Nanku bavua mua kulua kuenzela bisangilu ku nzubu. Pakalua bantu aba ku nzubu, ngakumbuka. Kadi kunyima kua matuku makese, ngakatuadija kusomba bua kumona muvuabu benza bisangilu biabu. Disanka divua nadi Bantemu ne mmuenenu wabu muimpe wa malu, ngelelu muimpe wa meji biakansaka bua kulekela meji mabi amvua mbelela. Lutete luvua lutuadije kutoloka munda muanyi ne mvua ngenda mpeta ditekemena bua matuku atshilualua.

Ndi ntuadija kuendesha mazuwa

Mvua mupiane tshibidilu tshia kuendesha mazuwa kudi Tatu. Kabidi, mvua ngumvua dijinga dia kusemena pabuipi ne Nzambi dienda dikole munda muanyi. Misangu ya bungi patuvua tufika ku dibungu, mvua nditatshisha bua kumonangana ne Bantemu ba Yehowa. Tshilejilu mu Amsterdam mu ditunga dia Hollande (lelu eu Pays-Bas), ngakaya ku biro bia poste bua kuebeja muaba umvua mua kupeta Bantemu. Kunyima kua diyukidilangana, ngakapeta adrese wabu ne meme kuya kubakeba diakamue. Muana mukuabu wa bakaji wa bidimu dikumi wakangakidila bimpe. Mvua muenyi, kadi mushindu uvua muana eu ne bena mu dîku diabu bangakidile udi uleja buena muntu budi butangalake pa buloba bujima.

 Nansha mutuvua katuyi tuakula muakulu umue, kadi pangakamona anu bena mu dîku adi bapatula kalandriye ne programe wa ngendu ya kawulu ne pashishe batuadija kuzola karte, ngakamanya ne: mpuilu uvua ne bua kuenzeka mu tshimenga tshia Haarlem tshivua pabuipi. Ngakabuela mu mpuilu au nansha mumvua tshiyi ngumvua bivuabu bakula. Pangakamona Bantemu bapesha bantu mabeji a dibikila bua balue kuteleja muyuki wa patoke mu Dia lumingu, ngakapeta dijinga dikole dia kudifila panyi mu mudimu eu. Meme kutuadija kuangula mabeji a dibikila avua bantu bimanshe ne kubapeshawu tshiakabidi.

Mukuabu musangu, tuakafika ne mazuwa mu tshimenga tshia Buenos Aires mu ditunga dia Argentine, ne meme kusanganamu biro bia Bantemu ba Yehowa. Muvua anu biro bimue ne nzubu umue wa dilamina bintu. Mamu mukuabu uvua musombe ku mesa uluka mupila ne muana wa bakaji mukuabu (pamuapa uvua muanende) unaya ne popi. Tukavua butuku, ne muntu mulume mukuabu uvua wangata imue mikanda mu tshitekelu tshia mikanda ne munkatshi muayi muvua wa Création mu tshiena Suède. Pangakamona disanka divuabu nadi, ngakajinga bua kuikala munkatshi mua bantu aba.

Patukavua tupingana kuetu ne mazuwa, tuakambula muendeshi wa ndeke wa basalayi ba ditunga dia Canada ne bena diende, ndeke wabu uvua mukuluke mu mâyi ku mielelu kua Terre-Neuve. Kunyima kua matuku makese, tuetu kufika pabuipi ne ditunga dia Écosse, kutukuatabu ne kutunyenga mazuwa etu kudi tshiluilu tshia pa mâyi tshia bena Grande-Bretagne. Bakaya netu mu tshimenga tshia Kirkwall mu bidiila bia Orcades bua kutukontolola bimpe. Mvita mibidi ya buloba bujima yakatuadija, ne basalayi ba Hitler bena Nazi bakakuata ditunga dia Pologne mu Kabitende 1939. Kunyima kua matuku makese, bakatulekela ne tuakapingana mu Suède kakuyi bualu.

Ngakapingana ku nzubu muikale bimpe ku mubidi ne mu nyuma. Mpindieu mvua musue kulonda bantu ba Nzambi ne tshivua musue kupangila kudisangisha nabu to. (Ebelu 10:24, 25) Pandi mvuluka ne: ndi muendeshi wa mazuwa bidi bingenza disanka ne ntu nyisha bendeshi bakuabu ba mazuwa misangu ya bungi ne ndi mumanye ne: umue wa kudibu mmulue Ntemu.

Mudimu wa pa buawu

Ku ntuadijilu kua 1940, ngakaya kutangila biro bia filiale bia Bantemu ba Yehowa bia mu Stockholm. Bakangakidila kudi muanetu Johan H. Eneroth, uvua utangila malu a mudimu wa buambi mu Suède tshikondo atshi. Ngakamuambila ne: mvua musue kulua mpanda-njila. Wakashala muntangile talalaa ne kungebejaye ne: “Udi mutuishibue ne: etshi ke bulongolodi bua Nzambi anyi?”

Meme kumuandamuna ne: “Eyowa.” Bualu ebu buakansaka bua meme kutambula mu dia 22 Kabalashipu 1940, ne meme kutuadija kuenza mudimu ku Betele au ne bana betu bakuabu bimpe. Matuku a Disambombo ne a Dia lumingu tuvua tuya mu buambi. Mu muvu wa été, tuvua tuya ne makalu mu teritware ivua kule ne tuyisha mu Disambombo ne mu Dia lumingu, ne butuku tuvua tulala mu mayeba.

Kadi misangu mivule, tuvua tuyisha ku nzubu ne ku nzubu mu tshimenga tshia Stockholm ne pa mpenga patshi. Dikuabu dituku, ngakamona muntu mulume mu nzubu wende wa muinshi mua buloba ulongolola tshiamu tshiende tshia mâyi a luya. Meme kuya lukasa bua kumuambuluisha. Patuakajikija, wakantangila ne disanka dionso e kuamba ne: “Ndi ngela meji ne: udi muluile bualu bukuabu muaba eu. Kadi tuanji kuya kuowa mâyi ku bianza ne tunuaku kafé.” Ngakamuyisha patuvua tuenda tunua nende kafé. Mu kupita kua matuku, wakalua muena Kristo.

Nansha muvua ditunga dia Suède kadiyi dibuelakane mu mvita, mvita yakadilenga anu kudilenga. Tshilejilu, bavua benda babikila bantu ba bungi bua kuya ku busalayi, ne bakambikila panyi. Pangakabenga bua kulonga busalayi, bakangela mu buloko bua matuku makese. Pashishe, bakankosela tshibawu tshia kuenza midimu mikole mu buloko bukuabu. Misangu ya bungi tuetu bansonga Bantemu bavua batubikila ku tubadi kumpala kua banzuji, ne tuvua tubayisha malu a Bukalenge bua Nzambi. Bualu ebu buakakumbaja mêyi a Yezu aa: ‘Nebaye nenu ku mêsu kua bangovena ne ku mêsu kua bamfumu bua bualu buanyi ne nenuikale bu tshimanyishilu ku mêsu kuabu ne ku mêsu kua bisamba bia bende.’​—Matayo 10:18.

Nsombelu wanyi udi ushintuluka

Mu 1945 mvita yakajika ku Mputu. Pashishe mu tshidimu tshiakalonda, muanetu Nathan  Knorr, uvua utangila midimu yetu tshikondo atshi, bakumbuka ku Brooklyn ne mufundi wende muanetu Milton Henschel bua kulua kututangila. Dikumbula diabu divua ne mushinga wa bungi bua kumona mua kulongolola mudimu wa buambi mu Suède ne diakangambuluisha bikole. Pangakumvua ne: badi bakeba bantu badi mua kubuela mu kalasa ka Tshilongelu tshia Bible tshia Gilada, ngakadifila diakamue.

Tshidimu tshiakalonda, ngakabuela mu kalasa aka kavua pabuipi ne ku Sud kua tshimenga tshia Lansing mu New York. Mu ngondo itanu ya kalasa aka, ngakapeta malongesha akangambuluisha bua kunanga Bible bikole ne bulongolodi bua Nzambi. Ngakamona ne: bana betu badi batangila mudimu wa buambi pa buloba bujima bavua balunda ne bavua banemeka bakuabu. Bavua benza mudimu mukole ne bavua basue kusomba netu. (Matayo 24:14) Nansha muvua bualu ebu kabuyi bunkemeshe, buvua bungenze disanka bua kubumona ne anyi abidi.

Mu dia 9 Luishi 1947 ke dituku divuabu ne bua kutupesha tuetu balongi ba mu kalasa ka muanda mukulu ka Gilada mapoloma. Muanetu Knorr uvua utela matunga avuabu ne bua kutuma balongi betu. Pakakumbana dîba dianyi, wakamba ne: “Muanetu Pramberg udi walukila mu Suède bua kuambuluisha bana babu ba mu ditunga edi.” Ndi nnujadikila ne: tshivua ne disanka bua kualukila mu ditunga dietu to.

Ndi mpeta lutatu lukole

Pangakapingana mu Suède, ngakalonga mudimu mupiamupia wakatuadija mu matunga a bungi pa buloba, mmumue ne: mudimu wa mutangidi wa distrike. Ngakalua mutangidi wa distrike wa kumpala mu Suède ne mudimu wanyi uvua wa kutangila bisumbu bionso bia munda mua ditunga. Mvua ndongolola ne ntangila mpuilu ya bijengu ivua yenzeka ku misoko ne mu bimenga bionso bia mu Suède. Bu muvua ndongoluelu eu mupiamupia, tshivua mumanye malu a bungi to. Tuvua tusomba ne muanetu Eneroth bua kulongolola programe mu mushindu utuvua tumona muimpe. Mvua nzakala pamvua mpeta mudimu ne mvua nsambila Yehowa misangu ya bungi. Mvua mupete diakalenga dia kuenza mudimu wa mutangidi wa distrike munkatshi mua bidimu 15.

Mu matuku au, bivua bualu bukole bua kupeta muaba muimpe wa kuenzela bisangilu. Tuvua tuenza bisangilu bietu mu nzubu ya maja ne miaba mikuabu ivua misangu mivule kayiyi ne biamu bimpe bidi bifila luya ne imue misangu kayivua mimpe to. Tshilejilu, mpuilu wa mu Rökiö, mu ditunga dia Finlande, wakenzekela muaba wa buena au. Wakenzekela mu nzubu wa manaya ukavuabu balekele matuku a bungi. Neje ivua iloka ne kuvua mashika makole matambe. Ke tuetu kutemesha biamu bidi bifila luya bituvua benzele mu ntuku ibidi ya dilata. Kadi katuvua bamanye ne: nyunyu ivua mienzele masua mu mumbunda uvua upatula mishi pambelu to. Ke mishi kutangalakayi muaba utuvua! Kadi nansha mutuakadibuikila bizaku ne muvua mêsu atosha bikole, muntu yonso wakashala musombe pa kaba kende. Bualu ebu kabuena mua kutupuisha mpuilu au muoyo to.

Mu malu avuabu batulomba bua kulongolola bua mpuilu ya bijengu ya matuku asatu ayi, tuvua kabidi ne bua kulamba biakudia bua bana betu bavua bafuma miaba mikuabu. Ku ntuadijilu, katuvua ne bintu bia kulambila ne katuvua bamanye mudimu eu bimpe to. Kadi tuvua ne bana betu ba muoyo muimpe bavua basue kuenza mudimu eu mukole. Dituku dimue kumpala  kua mpuilu, tuakabamona basombe banyunguluke dilonga dia bilunga, benda buvula bizubu eku balondelangana malu, ne etshi tshivua tshikondo tshimpe be. Dienza mudimu pamue edi diakafikisha bana betu ba bungi bua kushalabu balunda ba dikema.

Mudimu mukuabu utuvua nawu uvua wa kuenda ne mabaya bua kumanyisha dienzeka dia mpuilu eyi. Tuvua tuenda mu tshimenga anyi mu musoko bua kubikila bantu mu muyuki wa patoke. Pa tshibidilu bantu bavua bamanye malu ne bavua banemekangana. Kadi mukuabu musangu mu tshimenga tshia Finspång, njila uvua muule ne bena mudimu bavua bafuma ku tshiapu kampanda. Diakamue, umue wa kudibu wakela dîyi ne: “Monayi bantu bavua Hitler kayi mukokeshe.”

Bualu bunene mu nsombelu wanyi

Nsombelu wanyi bu mutangidi muena ngendu wakashintuluka matuku makese kunyima kua dipetangana dianyi ne Karin, nsongakaji muimpe kumona. Bakatubikila bubidi buetu mu mpungilu wa bantu ba mu matunga a bungi uvua ne bua kuenzeka mu Kashipu 1953 mu tshipalu tshia Yankee Stadium, mu New York. Mu tshikondo tshia dikisha mu dimue dia 20 Kashipu, muanetu Milton Henschel wakatuenzela muyuki wa dibaka dietu. Buvua bualu bua dikema buvua buenzeke mu tshipalu tshia manaya atshi. Kunyima kua tuetu bamane kuenza mudimu wa butangidi buena ngendu too ne mu 1962, bakatubikila ne Karin ku Betele wa mu Suède. Ku ntuadijilu mvua ngenza mudimu mu tshibambalu tshia malu a bibejibeji. Pashishe bu muvua mulonge tulasa tua malu a biamu, bakampesha mudimu wa kutangila mashinyi a dipatula nawu mikanda ne mashinyi makuabu a ku biro. Karin wakenza bidimu bia bungi mu tshibambalu tshia disukula bilamba. Mpindieu ukadi muenze bidimu bia bungi mu tshibambalu tshia kubalulula mikanda bua kumushamu bilema bia mu difunda.

Meme ne mukajanyi tudi bapete nsombelu muimpe mutambe mu dienzela Yehowa mudimu munkatshi mua bidimu bipite pa 54 katshia tuaselangana. Bushuwa, Yehowa mmubeneshe bulongolodi buende ne basadidi bende badi benza mudimu mukole. Mu 1940, pamvua mutuadije mudimu ku Betele, kuvua anu Bantemu 1 500 mu ditunga dia Suède dijima. Kadi mpindieu badi bapite pa 22 000. Didiunda ndienzeke kabidi mu bitupa bikuabu bia buloba, ke bualu kayi mpindieu bungi bua Bantemu pa buloba bujima mbupite pa miliyo isambombo ne tshitupa.

Nyuma wa Yehowa udi utuambuluisha misangu yonso mu mudimu wetu anu bu lupepe ludi luenda lusaka mazuwa kumpala. Ku diambuluisha dia ditabuja, tudi tuenda mu mbuu eu wa bantu udi ne mavuala a bungi katuyi tutshina. Tudi anu batangile kumpala, tudi tumona bulongolodi bupiabupia bua Nzambi bimpe menemene. Meme ne Karin tudi tuela Nzambi tuasakidila bua malu mimpe onso adiye mutuenzele ne tudi tusambila dituku dionso bua tuikale ne makanda ne tushale ne lulamatu ne tufike too ne ku tshipatshila tshietu: kuanyishibua kudi Nzambi ne kupeta muoyo wa kashidi!​—Matayo 24:13.

[Tshimfuanyi mu dibeji 12]

Ndi pambidi pa mamu

[Tshimfuanyi mu dibeji 13]

Muaba umvua muendeshile mazuwa makese ne Tatu ku ntuadijilu kua 1920

[Tshimfuanyi mu dibeji 15]

Meme ne Herman Henschel (tatuende wa Milton) ku Gilada mu 1946

[Bimfuanyi mu dibeji 16]

Tuakaselangana mu dia 20 Kashipu 1953 mu Yankee Stadium