Ndi mumone mudi Bantemu bavule mu Corée

Muyuki mulonda kudi Milton Hamilton

“Tudi ne dibungama dia kunumanyisha ne: mbulamatadi wa ditunga dia Corée mmubenge bua kunuenzela nuenu bamisionere mikanda ya kubuela nayi mu ditunga diabu ne mmuleje ne: ki mmusue bua nuikale mu ditunga diabu to. . . . Bua bualu ebu, tudi tuanji kunutuma mu ditunga dia Japon.”

KU NDEKELU kua 1954, meme ne mukajanyi tuakapeta mukanda uvua ne mêyi adi kulu aa, ufumina ku Brooklyn mu New York, mu ditunga dia États-Unis. Ku ntuadijilu kua tshidimu atshi, tuvua bajikije kalasa ka Gilada ka 23 kavua kenzekele mu New York. Patuakapeta mukanda eu, tutshivua tuenzela mudimu mu tshimenga tshia Indianapolis mu Indiana.

Meme ne mukajanyi Liz (uvuabu babikila kale ne: Liz Semock) tuvua balunda ba dikema patuvua mu tulasa tubandile. Tuakaselangana mu 1948. Uvua munange mudimu wa bumpanda-njila bikole, kadi kavua musue kumbuka mu États-Unis bua kuya kuenzela mudimu mu ditunga dikuabu to. Ntshinyi tshiakamusaka bua kushintuluka?

Liz wakitaba bua tuetu kubuela nende mu tshisangilu tshitubu benza ne bantu badi basue kuya mu kalasa ka Gilada. Tshisangilu etshi tshiakenzeka mu mpungilu wa bantu bafumine mu matunga a bungi uvua muenzekele mu Yankee Stadium mu New York mu 1953. Pakajika tshisangilu etshi, tuakuuja dibeji dia kubuela mu kalasa aka. Biakatukemesha pakatubikilabu bua kubuela mu kalasa kavua kalonda kavua ne bua kuenzeka mu ngondo muibidi wa 1954.

Bakatutuma mu Corée, kadi mvita ya bidimu bisatu ivua mienzekamu ivua mijike mu 1953 ne mishiye ditunga adi mu lutatu lukole. Anu bu muvuabu batuambile mu mukanda utudi batele kulu eku, tuakanji kuya mu Japon. Tuetu bamane kuenza matuku 20 pa mâyi, tuakafikamu mu ngondo wa kumpala wa 1955 pamue ne bamisionere bakuabu basambombo bavuabu batume kabidi mu Corée. Lloyd Barry uvua utangila Betele wa mu Japon tshikondo atshi wakalua kutuakidila pa dîba 6 wa mu dinda. Tuakaya ku nzubu wa bamisionere mu tshimenga tshia Yokohama. Pashishe, anu dine dituku adi, tuakaya mu mudimu wa kuyisha.

Ndekelu wa bionso, tuakabuela mu Corée

Matuku mamane kupita, tuakalua kupeta mikanda ya kubuela nayi mu Corée. Mu dituku dia 7 dia ngondo muisatu mu 1955, tuakangata ndeke ku tshipalu tshia Haneda mu tshimenga tshia Tokyo, tuetu kuenza mêba anayi bua kufika ku tshipalu tshia Yoido mu tshimenga tshia Séoul. Bantemu ba mu Corée bapite pa 200 bakalua kutuakidila ne bua bungi bua disanka, tuetu ne bamue ba kudibu tuakadila. Tshikondo atshi, kuvua Bantemu 1 000 patupu mu Corée  mujima. Anu bu batoke bakuabu, tuvua tuela meji ne: bantu ba mu Asia bonso mbafuanangane ne badi benza malu mushindu wa muomumue nansha bikale ba mu matunga mashilangane. Kadi tuakalua kumona ne: kabivua nanku to. Bena mu Corée badi ne biabu bintu bishilangane ne bakuabu bu mudi: muakulu, mfundilu, biakudia, tshimuenekelu, mvuadilu ne mushindu wa dibaka nzubu.

Lutatu lunene lua kumpala lutuakapeta luvua lua kumanya muakulu wabu. Kakuvua mikanda ivua mua kutuambuluisha bua kuulonga to. Tuakalua kumona ne: kakuvua mushindu wa kushindumuna miaku ya mu tshiena Corée mu Anglais to. Bua muntu kuakulaye tshiena Corée bimpe, uvua ne bua kuanji kulonga maleta a muakulu eu.

Tuakenza bilema bia bungi. Tshilejilu, Liz wakebeja mamu mukuabu ni uvua ne Bible. Mamu au wakamutangila ukema ne pashishe kuluaye ne alameta. Liz uvua mulombe alameta (sungnyang) pamutu pa kulomba “Bible” (sungkyung).

Ngondo mikese pashishe, bakatuambila bua kukeba nzubu wa bamisionere mu tshimenga tshia Pusan tshivua ku muelelu wa mâyi. Tuakafutshila nzubu uvua ne nzubu ya munda mikese isatu buetu tuetu babidi ne bua bamisionere bakuabu babidi ba bakaji batuvua nabu. Mu nzubu kamuvua mâyi a ku milonda ne nkumba ya mâyi to. Anu butuku ke buvua mâyi abanda bua kufika mu nzubu wa kulu. Nunku tuvua babanyangane matuku a kujuka patshiatshia bua kusuna mâyi. Tuvua tulamba mâyi a kunua anyi tuelamu buanga.

Kuvua kabidi ntatu mikuabu. Bu muvua nzembu kayiyi mikole, katuvua ne mushindu wa kusukula bilamba mu mashinyi anyi kubikoma ne tshiamu tshia nzembu to. Bu mutuvua katuyi ne nzubu wa tshikuku, tuvua tulambila pa ditshuwa dia petrole mu kajila kakese kavua pankatshi pa bibi. Matuku makese mamane kupita, tuetu bonso tukavua bamanye mua kulamba biakudia muntu yonso ne diende dituku. Bidimu bisatu bimane kupita, meme ne Liz tuakapeta disama dia mutshima uwula. Bamisionere ba bungi bavua badisama pabu tshikondo atshi. Diakajika anu pakapita ngondo ya bungi, kadi tuakapeta masama makuabu.

Diambuluisha bua kutantamena ntatu

Mu bidimu 55 bidi bipite ebi, malu a tshididi mmakebeshe bimvundu bia bungi mu Corée. Kudi tshitupa kampanda tshidi basalayi kabayi mua kuluangena tshidi tshikosolola ditunga mu bitupa bibidi. Tshitupa etshi tshidi ne kilometre 55 ne tshidi lua ku Nord kua Séoul, tshimenga tshikulu tshia Corée. Mu 1971, muanetu Frederick Franz wa ku Brooklyn wakalua kutumona. Ngakaya nende mu tshitupa atshi, ne ke tshitupa tshidibu batambe kulama pa buloba bujima.  Mu bungi bua bidimu, banene ba mu bulongolodi bua matunga masanga batu badisangishila muaba au ne baleji mpala ba mbulamatadi ibidi ya mu Corée idi iluangana.

Tshidibi katuena tubuelakana mu malu a tshididi a pa buloba ebu nansha a mu Corée to. (Yone 17:14) Bu mudi Bantemu ba Yehowa babenga kuya ku mvita, Bantemu ba mu Corée bapite pa 13 000 mbenze mu tshibungi bidimu 26 000 mu buloko. (2 Kol. 10:3, 4) Bana betu ba balume batshidi bansonga bonso badi mu ditunga adi mbamanye ne: nebapete lutatu elu, kadi kabena batshina to. Bidi bienza muadi bua kumona mudi mbulamatadi ubikila bena Kristo aba ne: benzavi anu bualu badi babenga kubuelakana mu malu a tshididi.

Mu 1944 pavuaku mvita mibidi ya buloba bujima, meme panyi ngakabenga bua kubuela mu busalayi ne ngakenza bidimu bibidi ne tshitupa mu buloko bua basalayi bua mu Lewisburg mu Pennsylvanie. Nunku nansha mudi bana betu ba mu Corée bakenge bikole mu maloko, ndi mumanye mudibu badiumvua. Biakakolesha bansonga ba bungi pakamanyabu ne: bamue bamisionere badi mu Corée bavua bapete lutatu lua muomumue.​—Yesh. 2:4.

Tudi tupeta lutatu

Dibenga kubuelakana mu malu a tshididi diakatukebela lutatu mu 1977. Bamfumu ba mbulamatadi bakela meji ne: tuvua tusaka bansonga ba mu Corée bua kubenga kuya ku busalayi. Ke bualu kayi bakela mukenji wa ne: misionere yeye mupatuke ditunga kena mua kupinganamu to. Mukenji eu wakanenga kutuadijila mu 1977 too ne mu 1987. Bu tuetu bumbuke mu Corée musangu au, kabavua mua kutuitabila bua kupinganamu to. Nunku katuakaya kuendakana kuetu tshikondo atshi musangu nansha umue to.

Tuakapetangana misangu ya bungi ne bamfumu ba mbulamatadi bua kubumvuija ne: tuetu bayidi ba Kristo katutu tubuelakana mu malu a tshididi to. Bakalua kumona ne: katuvua tutshina to, ke bobu kushipa mukenji uvuabu bele au pakapita bidimu dikumi. Tshikondo atshi bamisionere bakese bakumbuka mu Corée bua malu bu mudi masama, kadi ba bungi ba kutudi tuakashalamu, ne tudi ne disanka bua mutuvua benze nanku.

Mu 1980 ne pa mutu, bantu bavua baluisha mudimu wetu bakadingidila bana betu badi bakuila bulongolodi buetu kua mbulamatadi ne: badi balongesha bansonga bua kubenga kuya ku busalayi. Ke bena mbulamatadi kutubikila bua kutuela nkonko. Mu dia 22 ngondo wa kumpala mu 1987, bakamona ne: katuvua ne bualu to. Biakambuluisha bua kulongolola malu bua matuku atshivua alua.

Nzambi udi ubenesha mudimu wetu

Mu Corée, bantu bakatuadija kuluisha bikole mudimu wetu wa kuyisha bualu katuvua tubuelakana mu malu a tshididi. Nunku bivua bikole bua kupeta miaba mimpe ya kuenzela mpuilu anyi mpungilu yetu. Ke Bantemu kudienzeja bua kudibakila Nzubu wa mpuilu mu Pusan, ne Nzubu eu ke uvua wa kumpala mu Asia mujima. Ngakapeta diakalenga dia kuenza muyuki wa dibanjija nawu nzubu eu mu dia 5 ngondo muinayi mu 1976 kumpala kua bantu 1 300.

Katshia anu ku 1950, basalayi binunu ne binunu ba mu États-Unis mbashintulukangane mu Corée.  Ba bungi ba kudibu mbalue Bantemu pakapinganabu kuabu. Batu batufundila mikanda ne tudi ne disanka bua mutuvua babayishe.

Diakabi, mu dia 26 ngondo wa tshitema mu 2006, Liz mukajanyi munanga wakafua. Ntu mmujinga bikole. Munkatshi mua bidimu 51 bidiye muenze mu ditunga edi, uvua witaba ne disanka mudimu yonso uvuabu batupesha, kayi udilakana to. Katu muanji kuakula bua kupingana mu ditunga dia États-Unis divuaye muambe musangu mukuabu ne: kavua musue bua kumbukamu.

Mpindieu ndi ngenza mudimu ku Betele wa mu Corée. Dîku dia bena Betele ndidiunde bikole bualu didi mpindieu ne bantu batue ku 250. Ndi ne diakalenga dia kuikala umue wa ku bena mu komite wa filiale muanda mukulu badi batangila mudimu mu Corée.

Ditunga dia Corée divua dipele bikole patuakafikamu, kadi mpindieu didi munkatshi mua matunga mabanji. Mudi Bantemu bapite pa 95 000, ne Bantemu batue ku 40 pa 100 mbampanda-njila ba pa tshibidilu anyi bambuluishi. Malu onso aa ke adi mampeteshe disanka dia kuenzela Nzambi mudimu mu ditunga edi ne kumona mudi Bantemu bende bavule mu ditunga edi.

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Patuakafika mu Corée ne bamisionere bakuabu

[Tshimfuanyi mu mabeji 24, 25]

Tudi tuenza mudimu mu Pusan

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Meme ne muanetu Franz mu 1971

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Meme ne Liz matuku makese kumpala kua kufuaye

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Betele wa mu Corée mundi ngenza mudimu mpindieu