‘Muanjelu wa Yehowa udi wasa tshitudilu tshitunyunguluke’

Muyiki mulonda kudi Christabel Connell

Tuvua anu baditue mu diandamuna nkonko ya Christopher ya malu a mu Bible, kadi nansha umue wa kutudi kavua mumanye ne: butuku bukavua buile to; katuvua nansha bamone ne: Christopher uvua anu uponguela pa dididishi. Ndekelu wa bionso, yeye kutuambila ne: “Mbimpe nuenu kuya mpindieu.” Ke yeye kutushindikija too ne muaba uvua makalu etu ne tuetu kulayangana. Mbualu kayi bua njiwu buvuaye mumone?

PAKANDELABU mu tshidimu tshia 1927 mu tshimenga tshia Sheffield mu ditunga dia Angleterre, bakanginyika ne: Christabel Earl. Mu Mvita mibidi ya buloba bujima bombe buakatayikila pa nzubu wetu, yeye kupuka, ke baledi kuntumabu kua kaku bua meme kulongelaku. Mu tulasa tua bena Katolike mumvua mubuele, mvua anu ngela badiambike bavuamu nkonko bua kumanya bua tshinyi kuvua malu mabi a bungi ne tshikisu. Ni mbobu ni mbena mu bitendelelu bikuabu, kakuvua muntu uvua mungandamune mu mushindu uvua unsankisha to.

Pakajika Mvita mibidi ya buloba bujima, ngakajikija tulasa tua bumunganga. Ngakaya ku Londres bua kuenza mudimu mu lupitadi lua Paddington General Hospital, kadi mu tshimenga etshi muvua malu a tshikisu a bungi be. Dituku divua mukuluanyi wa balume muye ku mvita ya mu Corée, ngakamona bantu baluangana mvita mikole pambelu pa lupitadi. Kakuvua muntu nansha umue wa kusungila uvuabu bakuma to, bua bukole bua mututu wakafua ne mêsu. Tshikondo atshi, meme ne mamu tuakatuadija kupaka manga, kadi tshivua anu mufike ku dimanya bua tshinyi malu mabi a bungi avua enzeka to.

Badi bankolesha bua kulonga Bible

Dituku dikuabu, mukuluanyi John ukavua yeye Ntemu wa Yehowa wakalua kuntangila. Wakankonka ne: “Udi mumanye bua tshinyi malu mabi adi enzeka anyi?” Meme ne: “Tòo, tshiena mumanye.” Yeye kumbadila Buakabuluibua 12:7-12. Meme kumvua ne: Satana ne bademon bende ke bavua bakebesha malu mabi pa buloba. Yeye kungambila bua ngitaba bua Bantemu bandongeshe Bible. Meme kutumikila mubelu wende, ne kutuadija kulonga Bible matuku makese pashishe. Kadi, mu tshikondo atshi ditshina dia bantu diakampangisha bua kutambula.​—Nsu. 29:25.

Yayanyi Dorothy ukavua pende Ntemu wa Yehowa. Pavuaye ne mubangila wende Bill Roberts bafumina ku mpungilu wa bantu bafume mu matunga a bungi wa ku New York (mu 1953), ngakabambila ne: mvua mulonge Bible ne Bantemu. Ke Bill kunkonka ne: “Uvuaku ubala mvese yonso ivua mu mukanda unuvua nulonge anyi? Uvuaku wela tushonyi muinshi mua mandamuna mu mukanda webe anyi?” Meme kumuambila ne: tòo. Wakangambila ne: “Kuena muanji kulonga to! Keba muntu uvua ukulongesha au,  utuadije kulonga kabidi!” Matuku au, bademon bakatuadija kuntatshisha. Ntshidi mvuluka mumvua ndomba Yehowa bua andame ne angumushe mu bianza biabu.

Ndi mpanda-njila mu Écosse ne Irlande

Ngakatambula mu dia 16 ngondo wa 1 mu 1954, matuku amvua ne bua kuenza mudimu mu lupitadi kujikawu mu ngondo muitanu, meme kutuadija bumpanda-njila mu ngondo muisambombo. Ngondo 8 pashishe, bakantuma bua kuikala mpanda-njila wa pa buende mu musoko wa Grangemouth, mu ditunga dia Écosse. Mu ditunga edi ngakamona ne: banjelu ba Yehowa bavua ‘base tshitudilu tshinnyunguluke’ pamvua ngenza mudimu mu musoko eu wa kule.​—Mus. 34:7.

Mu tshidimu tshia 1956, bakantuma ku Irlande. Bavua batutume ne bana betu bakuabu ba bakaji babidi bua kuenzela mudimu mu tshimenga tshia Galway. Anu dituku dia kumpala, meme kufika kua Abé mukuabu bua kumuyisha. Katupa aka, mpulushi mukuabu kulua kutukuata, kuya netu ku biro biabu. Pakafundaye mêna etu ne miaba ituvua basombele, wakabikila diakamue ku telefone. Tuetu kumvua wamba ne: “Eyowa, mukalenge Abé, ndi mumanye muaba udibu basombele bimpe.” Abé au ke uvua mumutume! Bakenzeja muena lupangu lutuvua tufutshila bua kutupatula mu nzubu, ke bualu kayi Betele wakatuambila bua kumbuka mu tshimenga atshi. Tuetu kufika ku ngala wa kawulu minite 10 mimane kupita dîba divua kawulu ne bua kutuka. Kadi kawulu kakavua kanji kutuka to, kuvua muntu uvua muindile bua kumona mutudi tuya. Bionso ebi bivua bienzeke anu panyima pa mbingu 3 mu Galway!

Bakatutuma mu tshimenga tshia Limerick, muvua pamu ekeleziya wa Katolike ne bukole bua bungi. Misangu ya bungi misumba ya bantu ivua ituela bibingu. Bantu ba bungi bavua batshina bua kutuakidila ku mabu. Bu tshidimu tshijima kumpala, bavua batute muanetu wa balume mukuabu bikole mu kamusoko ka Cloonlara kavua pabuipi apu. Nanku tuakumvua disanka dia bungi patuakapetangana ne Christopher undi mutele ku mbangilu kua muyuki eu, uvua mutulombe bua kupingana bua kumuandamuna nkonko yende ya malu a mu Bible. Patuvua tuyikila nende, Abé mukuabu wakabuela mu nzubu diakamue, kuambila Christopher bua atuipate. Yeye kumuambila ne: “Meme ke uvua mubueje bansongakaji aba mu nzubu; bavua bakokole kumpala kua kubuelabu. Kadi wewe, ntshiena mukubueje mu nzubu to, ne kuena nansha mukokole kumpala kua wewe kubuela to.” Abé kufika munda kuyaye.

Katuvua bamanye ne: Abé au uvua ne tshisumbu tshia bantu bavua batuindile pambelu to. Bu muvua Christopher mumanye muvuabu batukine, ke kuenzaye bu mundi muambe ku ntuadijilu kua muyuki eu. Wakatulama kuende too ne pavua bantu abu bumuke. Panyima pa matuku tuakamanya ne: bavua benzeje Christopher ne bena mu dîku diende bua kumuangala muaba au, ke bobu kuya ku Angleterre.

Badi bambikila ku kalasa ka Gilada

Nkavua ndilongolola bua kubuela mu Mpungilu wa bantu bafume mu matunga a bungi mu 1958 ku New York, uvua ne tshiena-bualu ne: Disua dia Nzambi, kadi meme kupeta mukanda wa dibikila bua kubuela mu kalasa ka Gilada ka 33. Pamutu pa kupingana kuetu pakajika mpungilu au, bakantuma ku Collingwood, mu tshimenga tshia Ontario mu Canada, mumvua mushale too ne pavua kalasa ka Gilada kabange mu tshidimu tshia 1959. Mu mpungilu au ngakapetangana ne muanetu mukuabu, diende Eric Connell. Uvua mushale Ntemu mu 1957, mulue mpanda-njila mu 1958. Pakajika mpungilu, uvua umfundila mikanda dituku dionso edi pamvua mu Canada ne pamvua mu kalasa ka Gilada. Mvua ndiebeja tshivua mua kuenzeka pavua kalasa kajika.

Kulonga kalasa ka Gilada kuvua bualu bua mushinga wa bungi buanyi. Tuvua babuela mu kalasa kamue ne yaya Dorothy ne bayende. Bakabatuma bamisionere mu ditunga dia Portugal. Ngakakema pakamanyishabu ne: meme nengikale mu Irlande. Ngakumvua bibi bua mumvua nshiyangana ne yaya! Ke meme kuebeja umue wa ku balongeshi bua kumanya ni mvua muenze bualu bubi kampanda. Kungandamunaye ne: “Tòo. Wewe ne Eileen Mahoney, se nuvua bitabe bua kuya mu ditunga kayi dionso pa buloba,” Irlande ndimue dia ku matunga au.

Ndi mpingana ku Irlande

Pamvua mufike mu Irlande mu ngondo wa 8 mu tshidimu tshia 1959, bakantuma mu tshisumbu  tshia Dun Laoghaire. Eric yeye ukavua mupingane mu Angleterre ne uvua ne disanka dia bungi bu mumvua anu pabuipi apu. Yeye pende uvua musue kuikala misionere. Yeye kuela meji ne: bu muvuabu batamba kutuma bamisionere mu Irlande, uvua pende mua kuikala mpanda-njila mu Irlande. Wakalua pende mu Dun Laoghaire, yeye kunsela mu 1961.

Ngondo 6 mimane kupita, wakapeta njiwu ne ka moto bibi bitamba. Kabalubalu kende kavua katayike ne badoktere kabavua bamanye ni uvua mua kupanda. Mbingu 3 pashishe, wakapatuka mu lupitadi, meme kutuadija kumubejila kumbelu munkatshi mua ngondo 5 too ne muvuaye mumvue bimpe. Ngakatungunuka ne kuyisha ne muanyi muonso mumvua namu.

Mu 1965 bakatutuma mu tshisumbu tshivua ne bamanyishi 8 ku Sligo (ku Nord Est). Panyima pa bidimu 3, tuakaya mu tshisumbu tshikuabu tshikese tshia Londonderry, lua ku Nord menemene. Dimue dituku tufuma mu buambi, tuetu kusangana njila uvua utufikisha too ne ku nzubu wetu mukanga ne tukanu tutubu bela pa klotire atu. Bimvundu bia bena Irlande bikavua bituadije. Bisumbu bia bansonga bena tshimvundu bavua buoshe mashinyi a bantu. Bakavua bakosolole tshimenga atshi mu bitupa bibidi, tshia bena Katolike ne tshia bena Mishonyi. Kumbuka mu tshitupa tshimue kusambuluka kuya mu tshikuabu kuvua ne njiwu.

Kusomba mu bimvundu ne kuyisha

Kadi mudimu wetu wakatufikisha miaba yonso. Tuakadiumvua kabidi anu bu ne: banjelu ba Yehowa bavua base tshitudilu, batunyunguluke. Pavua bimvundu bituadija muaba utuvua, tuvua tumuka ne lukasa, tupinganapu pavuabi bijika. Umue musangu pavua mvita mijuke pabuipi ne nzubu utuvua tufutshila, bishadila bia bintu bivua mu makazen a mikubu avuabu buoshe biakatangalaka panshi ponso too ne ku dididishi dia nzubu wetu. Tuakatshisha bua kutangila bua nzubu kalu kukuata mudilu. Patuakaya ku Belfast mu 1970, tuakapeta mukenji ne: bombe buvua butayike, e kuosha makazen a mukubu ne nzubu yonso utuvua au.

Dimue dituku tuvua mu buambi ne muanetu wa bakaji mukuabu, tuetu kumona ka mulonda kîpi menemene kateka pabuipi ne dididishi. Tuetu kupita kuya. Kadi padi minite mikese ipita, kuoku kutayika. Bantu ba muaba au e kupatuka bela meji ne: tuetu ke bavua bateke bombe mu ka mulonda aku. Diakamue muanetu wa bakaji mukuabu uvua pabuipi apu kutubueja mu nzubu muende. Ke bena mutumba bende kulekela kutufila munda.

Mu 1971 tuakapingana ku Londonderry bua kusamba muanetu wa bakaji mukuabu. Patuvua bamumvuije mushindu uvua njila ne bungi bua miaba ivua bantu bakanga balomba bantu mikanda, wakatuebeja ne: “Kakuvua bantu miaba yonso ayi anyi?” Patuvua bamuambile ne: “Bavuaku, kadi ki mbatuenze bualu to,” wakakema bikole. Bua tshinyi uvua ukema? Bualu matuku mashale aa, bavua banyenge mashinyi a doktere mukuabu ne a mpulushi mukuabu, kuoshabu.

Mu 1972 tuakaya ku Cork. Matuku pashishe, tuakaya ku Naas, ne pashishe ku Arklow. Ndekelu wa bionso, mu 1987 bakatutuma ku Castlebar; ke kutudi too ne mpindieu. Mu tshimenga etshi, tuvua ne diakalenga dia kuambuluisha bua kuibaka Nzubu wa Bukalenge kampanda. Mu 1999, Eric wakasama bikole. Kadi, bua diambuluisha dia Yehowa ne dikuatshisha dia bena mu tshisumbu bonso, ngakakokesha bua kumulama too ne muakumvuaye bimpe.

Meme ne Eric tudi babuele mu Kalasa ka Bampanda-njila misangu ibidi. Eric utshidi anu mukulu. Ngakapeta masama a mifuba ne bobu kungela manungu a bindundu a mu bikundukundu ne a mu binu kabidi. Nansha mumvua mupete buluishi bua bungi mu malu a ntendelelu wanyi, ne mupitshile mu bimvundu bia malu a tshididi ne bia bantu, lumue lua ku ntatu mikole imvua mupete luvua lua kulekela kuendesha mashinyi. Bualu ebu buvua lutatu lunene bualu tshivua mua kuya kabidi kumvua musue kuya to. Bena mu tshisumbu bakatuambuluisha bikole, bavua ne bulenga bua bungi. Ndi ngenda ne mutshi mpindieu, kadi bua kuya miaba mile, ndi ne kakalu ka balema ka motere.

Meme ne Eric tudi benze mudimu bu bampanda-njila ba pa buabu bidimu bionso bisanga bipite pa 100, kadi mu bidimu ebi tudi benze bidimu 98 mu ditunga dia Irlande. Katuena basue kulekela mudimu eu anu bualu tudi bakulakaje to. Katuena batekemene tshishima to, kadi tudi bamanye ne: banjelu ba Yehowa ‘mbase tshitudilu banyunguluke’ bantu bonso badi bamutshina ne bamuenzela mudimu ne lulamatu.