Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Nempingajile Yehowa tshinyi?

Nempingajile Yehowa tshinyi?

Nempingajile Yehowa tshinyi?

Malu malonda kudi Ruth Danner

Mamu uvua wamba mu bilele bua tshidimu tshia 1933 ne: tshivua tshidimu tshia bimvundu bia dikema bualu Hitler wakangata bukalenge, Pape wakamba muvuatshi tshidimu tshinsantu ne tshidimu atshi ke tshiakandelabu.

BALEDI banyi bavua basombele mu tshimenga tshia Yutz mu Lorraine, muaba udi muende lumu bikole mu ditunga dia France udi pabuipi ne mikalu ya ditunga dia Allemagne. Mu 1921 Mamu ne Tatu bakaselangana. Mamu uvua muena Katolike wa tshisumi tshia bungi, kadi Tatu yeye uvua muena Mishonyi. Bakalela yaya Helen mu 1922 ne baledi betu bakamutambuisha mu Katolike anu patshivuaye muana.

Dituku dikuabu mu 1925, Tatu wakapeta mukanda wa La Harpe de Dieu mu tshiena Allemagne. Pakaubalaye wakamona ne: uvua mupete bulelela. Ke yeye kufundila Bantemu ba Yehowa bavua baupatula (bavuabu babikila tshikondo atshi mu Allemagne ne: ba Bibelforscher) ne bobu kumutumina Bantemu bua kuyukilabu nende. Diakamue, kutuadijaye kuyisha bantu malu avuaye ulonga. Kadi Mamu kavua musue bualu abu nansha kakese to. Uvua wambila Tatu mu muakulu wabu wa mu Allemagne ne: “Udi mua kuenza tshionso tshiudi musue, kadi ki mbimpe ulonge ne ba Bibelforscher aba to!” Kadi Tatu ukavua mumane kuangata dipangadika dia kulua Ntemu, ne wakatambula mu 1927.

Pakamanya mamuende wa Mamu bualu abu, wakatuadija kusaka Mamu bua kushipaye dibaka. Dituku dikuabu pavuabu mu misa, mukalenge abé wakambila bena mu tshitanda tshiende ne: “Nudimukilayi muprofete wa dishima Danner.” Pakapingana kaku kumbelu, wakabanda ku nzubu wende wa kulu ne kuasa Tatu uvua panshi dibungu divua ne bilongo munda. Dibungu divua ne bujitu adi divua diamba kukuata Tatu anu ku mutu, kadi diakamututa pa dikaya. Bualu ebu buakafikisha Mamu ku diela meji ne: ‘Tshitendelelu tshidi tshisaka bantu ku dishipangana, ki ntshitendelelu tshimpe to.’ Ke kutuadijaye kubala mikanda ya Bantemu ba Yehowa. Matuku makese pashishe, wakamona ne: uvua mupete bulelela ne kutambulaye mu 1929.

Baledi betu bakenza muabu muonso bua kutufikisha meme ne yaya ku dimona ne: Yehowa mmuntu mulelela. Bavua batubadila miyuki ya bantu ba mu Bible ne pashishe batuebeja tshivua bantu abu benzele bualu kampanda anyi kansanga. Tshikondo atshi, Tatu uvua ubenga kuenza mudimu butuku nansha muvua dipangadika diende dikepeshisha difutu diende. Uvua wenza nanku bua kupeta dîba dia kubuela mu bisangilu, kuyisha ne kutulongesha Bible.

Nsombelu udi unyanguka

Baledi betu bavua ne tshibidilu tshia kuakidila batangidi ba bijengu ne ba distrike ne bena ku Betele ba mu ditunga dia Suisse ne dia France. Bana betu aba bavua batulondela ntatu ivua nayi bena Kristo netu ba mu ditunga dia Allemagne divua pabuipi netu. Mbulamatadi wa bena Nazi uvua wela Bantemu ba Yehowa mu maloko manene ne ubanyenga bana babu balela.

Baledi betu bakavua batuleje meme ne yaya Helen mua kutantamena ntatu ivua mituindile. Bakatuambuluisha bua kukuata mu mutu mvese ivua mua kutuambuluisha. Bavua batuambila ne: “Panudi kanuyi bamanye tshia kuenza, nuvuluke tshidi Nsumuinu 3:5, 6 wamba. Panudi numvua buôwa bua ntatu inudi nupeta mu tulasa, nuvuluke tshidi 1 Kolinto 10:13 wamba. Bobu banumbushe kutudi, nuikale nuambulula mêyi adi mu Nsumuinu 18:10.” Ngakakuata mêyi adi mu Musambu wa 23 ne wa 91 ku muoyo ne ngakafika ku dishindika ne: Yehowa neandame mu malu onso.

Mu 1940, mbulamatadi wa Allemagne wakakuata tshitupa tshia Alsace-​Lorraine ne kuenzejabu bantu bakulumpe bonso bua kubuela mu tshisumbu tshia bena Nazi. Tatu wakabenga ne bampulushi ba Gestapo kumukanyinabu bua kumukuata. Mamu wakabenga bua kutela nsukutu ya basalayi, ne kumukanyinabu pende bua kumukuata.

Nkavua ntshina bua kuya mu kalasa. Dituku dionso, tuvua ne bua kutuadija ne kulombela Hitler Nzambi, kumukosela mpala tuamba ne: “Heil Hitler” ne kuimba musambu wa ditunga ne diboko dia balume diela mulu? Baledi banyi kabakangambila bua kubenga kukosela Hitler mpala to, kadi bakangambuluisha bua kulongesha kondo kanyi ka muoyo. Nunku, meme nkayanyi ngakangata dipangadika dia kubenga kukosa mpala bu bena Nazi. Balongeshi bavua bantapa mapi ne bankanyina bua kungipata mu kalasa. Dituku dikuabu pamvua ne bidimu muanda mutekete, bakangimanyika kumpala kua balongeshi 12. Kungenzejabu bua kukosela Hitler mpala. Kadi Yehowa wakangambuluisha bua meme kubenga ne kushala anu mumulamate.

Mulongeshi mukuabu kujingaye bua kudingakaja. Wakangambila muvuaye munnange bikole bualu mvua mulongi muimpe ne kavua musue bua bangipate mu kalasa to. Kungambilaye ne: “Nansha wewe kuyi muele diboko mulu bikole, kakuena bualu to. Udi mua kudiambulula anu kakese. Nansha wewe kuyi muambe ne: ‘Heil Hitler’ kakuena bualu to. Udi anu mua kunyungisha mishiku bua kudingakaja bu udi wamba nanku.”

Pangakambila Mamu malu avua mulongeshi au ungambila, wakamvuluija muyuki wa mu Bible wa bansonga bena Ebelu basatu pavuabu kumpala kua lupingu luvua mukalenge wa Babulona muenze. Pashishe kungebejaye ne: “Ntshinyi tshivuabu ne bua kuenza?” Meme kuandamuna ne: “Bavua ne bua kuluinamina.” Ke Mamu kuamba ne: “Kadi bu bobu biname bua kusuika nshinga ya bisabata biabu dîba divuabu ne bua kuinamina lupingu alu, bivua mua kuikala bimpe anyi? Wewe ke udi ne bua kusungula tshia kuenza; enza tshiudi mumone ne: ntshimpe.” Ngakasungula bua kushala mulamate Yehowa anu bu Shadalaka, Meshaka ne Abedenego.​—Dan. 3:1, 13-18.

Balongeshi bakangipata mu kalasa misangu ya bungi ne kunkanyinabu bua kungumbushabu kudi baledi banyi. Ngakumvua buôwa bua bungi, kadi baledi banyi bakankankamija. Kumpala kua meme kuya mu kalasa, Mamu uvua usambila nanyi, ulomba Yehowa bua andame. Mvua mujadike ne: Yehowa uvua ne bua kumpesha bukole bua meme kushala mulamate anu bulelela. (2 Kol. 4:7) Tatu wakangambila ne: “Ntatu yoyi mikupite dikanda, kutshinyi bua kualukila kumbelu to. Tudi bakunange bikole. Udi anu muanetu. Tshilumbu tshidi pankatshi pebe ne Yehowa.” Mêyi aa akankolesha bua kushala anu mulamate Yehowa.​—Yobo 27:5.

Bampulushi ba Gestapo bavua balua misangu ya bungi kuetu bua kukeba mikanda ya Bantemu ne kuela baledi betu nkonko. Bavua mua kuya ne Mamu mêba a bungi ne bavua bangata Tatu ne yaya miaba ivuabu benzela mudimu bua kuya kubela nkonko. Pamvua mpingana kumbelu, tshivua anu mujadike ni mvua mua kupeta Mamu anyi kubenga kumupeta. Misangu mikuabu muena mutumba ke uvua ungambila ne: “Mbaye ne mamuebe.” Dîba adi, mvua nya kusokoma mu nzubu, ndiebeja ne: ‘Badi mua kuikala bamukengesha anyi? Nemmumone kabidi anyi?’

Mbulamatadi udi utuipata kuetu

Mu dia 28 ngondo wa kumpala wa 1943, bampulushi ba Gestapo bakatubisha pa dîba isatu ne tshitupa wa patshiatshia. Bakatuambila ne: bena mu dîku dietu bonso bobu babuele mu tshisumbu tshia bena Nazi, kabakutuipata to. Tuakabenga ne bobu kutupesha mêba asatu tshianana bua tuetu kudilongolola. Bu mukavua Mamu mudilongolole bua bualu ebu ne muele bilamba bia kuvuala ne Bible mu bibuta bietu, tuakasomba mêba asatu au bua kusambila ne kukankamijangana. Tatu wakatuvuluija ne: ‘Tshintu nansha tshimue katshiena ne bua kutupandulula ku dinanga dia Nzambi.’​—Lomo 8:35-39.

Bampulushi abu bakalukila anu muvuabu bambe. Tshiena mua kupua muoyo muvua Anglade muanetu wa bakaji ukavua mukulakaje utukupa tshianza ne binsonji ku mêsu bua kutulaya. Bakaya netu ku ngala wa kawulu wa mu Metz. Tuakenza luendu lua matuku asatu mu kawulu bua kufika ku buloko bua Kochlowice buvuabu balombola kudi buloko bunene bua Auschwitz bua mu ditunga dia Pologne. Ngondo ibidi pashishe, bakatutuma mu buloko bua Gliwice buvua kumpala nzubu wa badiambike. Bena Nazi bakatuambila ne: tuetu batue biala pa mukanda bua kuleja mutudi tulekela buntemu, bavua mua kutulekela ne kutupingajila bintu bietu. Tatu ne Mamu bakabenga, ke bobu kutuambila ne: “Kanuakupingana kuenu kabidi to.”

Mu ngondo muisambombo bakatutuma mu buloko bua Swietochlowice, mungakatuadija kusama mutu utshidi untatshisha too ne lelu. Bishi biakanyanga nzadi yanyi ya ku bianza, ke munganga kuntulaye ya bungi ya kudiyi kayi wanji kuntua buanga bua kabinsami pavuaye uyitula. Bualu buvua buimpe buvua bua ne: bu muvua basalayi bantumakaja, misangu ya bungi mvua nya muaba uvuabu bapanyisha mampa ne mamu mukuabu uvua umpesha biakudia.

Matuku onso au, bavua bateke dîku dietu pa wadi muaba. Kadi mu ngondo wa dikumi wa 1943, bakatutuma mu buloko bua Ząbkowice. Tuvua tulala mu tshizubuzubu tshikuabu pa malalu mambakaja ne bantu bakuabu batue ku 60, balume, bakaji ne bana. Basalayi bena Nazi bavua benza muabu muonso bua kutupesha biakudia bikavua pa kubola, kabitshiyi bimpe bua kudia.

Nansha muvuabu batukengesha bikole, tuvua anu ne ditekemena, bualu tuvua babale mu Tshibumba tshia Nsentedi ne: nekuenzeke mudimu munene wa kuyisha panyima pa mvita. Nunku, tuvua bamanye tshivuabu batukengeshila, bamanye kabidi ne: ntatu yetu ikavua pa kujika.

Tuakumvua ne: bavua benda batshimuna bena Nazi bualu biluilu bivua bibaluisha bivua anu bienda bisemena. Ku ntuadijilu kua 1945, basalayi bakangata dipangadika dia kumbuka netu mu buloko abu. Mu dia 19 ngondo muibidi bakatuenzeja luendu lua kilometre 240. Panyima pa mbingu inayi tuakafika mu tshimenga tshia Steinfels mu Allemagne. Basalayi kubueja bena buloko bonso mu mine uvua muaba au. Bantu ba bungi bakela meji ne: badi bakeba kutushipa. Kadi anu diodi dituku adi, biluilu bivua biluisha bena Nazi biakafika, bena Nazi kunyema ne tuetu kupanda.

Ndi nkumbaja bipatshila bianyi

Bidimu bibidi ne tshitupa panyima pa bobu bamane kutuipata kuetu ku Yutz, tuakapinganaku mu dia 5 ngondo muitanu wa 1945 bikale ne manyanu a bungi ne nkusu. Bu mutuvua katuyi bashintulule bilamba munkatshi mua ngondo isatu mijima, tuakangata dipangadika dia kubiosha. Ndi mvuluka muvua Mamu utuambila ne: “Dituku edi dikale dituku ditambe buimpe mu nsombelu wenu. Katuena ne tshintu. Nansha bilamba bitudi bavuale ki mbietu to. Kadi, tuetu bonso banayi tudi bapingane anu ne lulamatu luetu. Katuena balekele Nzambi to.”

Ngakenza ngondo isatu mu Suisse bua kudiondopesha, pashishe meme kupingana mu kalasa tshiyi kabidi ntshina bua kungipatabu to. Mpindieu tuvua mua kuenza bisangilu ne kuyisha kakuyi bualu. Mu dia 28 ngondo wa muanda mukulu wa 1947, pamvua ne bidimu 13, ngakatambula bua kuleja munkavua mudilambule kudi Yehowa bidimu bia bungi kumpala. Tatu ke wakantambuisha mu musulu wa Moselle. Mvua musue kulua diakamue mpanda-njila, kadi Tatu wakangambila bua kuanji kulonga mudimu wa bianza. Ke meme kulonga mua kutela bilamba. Mu 1951 pankavua ne bidimu 17, ngakalua mpanda-njila ne bakantuma mu tshimenga tshivua pabuipi ne kuetu tshia Thionville bua kuyishamu.

Tshidimu atshi ngakabuela mu mpuilu mu tshimenga tshia Paris ne kuuja dilomba bua kubuela mu kalasa ka bamisionere ka Gilada. Tshivua muanji kukumbaja bidimu bivua bikengela to, kadi muanetu Nathan Knorr wakangambila ne: uvua ne bua kulama dibeji dianyi bua “matuku atshilualua.” Mu ngondo muisambombo wa 1952, bakambikila bua kubuela mu kalasa ka 21 ka Gilada kavua kenzekela mu South Lansing mu New York mu États-Unis.

Kalasa ka Gilada ne malu akalonda

Kubuela mu kalasa aku, kuvua bualu bua dikema! Mvua ngumvua bundu bua kuakula munkatshi mua bantu mu muakulu wetu, kadi mpindieu mvua ne bua kuakula mu Anglais. Balongeshi bakangambuluisha bikole ne lutulu luonso. Muanetu wa balume mukuabu wakanginyika ka dîna kavua kaleja tuseku tumvua nseka pamvua ngumvua bundu.

Mu dia 19 ngondo wa muanda mutekete wa 1953, bakatupesha mapoloma mu tshipalu tshia Yankee Stadium mu New York ne kuntumabu mu Paris pamue ne Ida Candusso wakaluabu kusela kudi muanetu Seignobos. Kuyisha bantu banene ba mu Paris kuvua kungenza buôwa, kadi ngakafika ku dilonga Bible ne bantu ba bungi bavua badipuekesha. Pakaselabu Ida mu 1956, bakaya mu Afrike, meme kushala mu Paris.

Mu 1960 bankasela kudi muanetu mukuabu wa ku Betele, ke bobu kututuma bampanda-njila ba pa buabu mu Chaumont ne mu Vichy. Bidimu bitanu pashishe, ngakapeta disama dia tshiadi ne meme kulekela bumpanda-njila. Ngakumvua bibi menemene bualu kutuadijila anu ku buana buanyi mvua musue kuenza mudimu wa bumpanda-njila ne kushalamu kashidi. Matuku makese pashishe, bayanyi wakambenga, kuselaye mukaji mukuabu. Bena Kristo nanyi bakangambuluisha bikole mu tshikondo tshibi atshi ne Yehowa pende wakatungunuka ne kuambula bujitu buanyi.​—Mus. 68:19.

Mpindieu ndi musombele mu Louviers mu Normandie, pabuipi ne Betele wa mu France. Nansha mundi nsamakana, ndi ne disanka dia kumona mudi Yehowa mungambuluishe mu nsombelu wanyi. Mushindu uvua baledi betu batukoleshe udi ungambuluisha too ne lelu bua kuikala anu ne lungenyi luimpe. Baledi betu bakandongesha ne: Yehowa mmuntu mulelela undi mua kunanga, kuyukila nende ne udi wandamuna masambila anyi. Nunku, ‘nempingajile Yehowa tshinyi bua malu ende mimpe onso akungenzelaye?’​—Mus. 116:12.

[Lungenyi lunene lua mu dibeji 6]

“Ndi ne disanka dia kumona mudi Yehowa mungambuluishe mu nsombelu wanyi”

[Tshimfuanyi mu dibeji 5]

Pamvua ne bidimu 6, muikale ne tshintu tshivua tshindama ku kapepa kabi

[Tshimfuanyi mu dibeji 5]

Meme ne bamisionere ne bampanda-njila ba mu Luxembourg mu buambi pamvua ne bidimu 16

[Tshimfuanyi mu dibeji 5]

Meme ne Tatu ne Mamu ku mpungilu wa mu 1953