Ngakatuadija ‘kuvuluka Mufuki wanyi’ munene kukadi bidimu makumi tshitema

Muyuki mulonda kudi Edwin Ridgwell

MU DIA 11 Kasuabanga tshidimu tshia 1918, dituku divua mvita mijike, bana ba mu tulasa tuetu bavua badisangishe bua kusanka bua muvua mvita minene yakaluabu kubikila pashishe ne: Mvita ya kumpala ya pa buloba bujima mijike. Mvua ne bidimu bitanu tshianana ne tshivua mumvue bimpe tshivua tshienzeka to. Kadi bua malu a Nzambi avua baledi banyi bandongeshe, mvua mumanye ne: tshivua ne bua kuenza tshivua balongi nanyi benza to. Ngakasambila Nzambi, kadi tshiakakokesha bua kudikanda to, ke meme kutuadija kudila. Tshiakasanka pamue ne balongi nanyi to. Ke tshikondo tshingakatuadija ‘kuvuluka Mufuki wanyi’ munene.​—Muam. 12:1.

Ngondo ya bungi kumpala kua bualu ebu kuenzeka mu kalasa, dîku dietu divua diye kusombela pabuipi ne tshimenga tshia Glasgow mu ditunga dia Écosse. Tshikondo atshi, Tatu wakaya kuteleja muyuki wa patoke uvua wamba ne: “Bantu miliyo mivule badi ne muoyo mpindieu kabakufua nansha.” Muyuki au wakashintulula nsombelu wende. Tatu ne mamu bakatuadija kulonga Bible ne bavua bayukila bikole bua Bukalenge bua Nzambi ne bua masanka atshilualua. Ndi ngela Nzambi tuasakidila bualu katshia anu ku tshikondo atshi, baledi banyi bakangambuluisha bua kumumanya ne kumueyemena.​—Nsu. 22:6.

Ndi ntuadija bumpanda-njila

Ngakajikija tulasa tuanyi pamvua ne bidimu 15, kadi mvua musue kulua bampanda-njila. Tatu uvua wela meji ne: ntshivua mupuekele bikole, ke bualu kayi ngakatuadija kuenza midimu ya tshianana. Kadi bu mumvua ne dijinga dikole dia kuikala mpanda-njila, dituku dikuabu ngakafundila muanetu Joseph Rutherford uvua utangila mudimu wetu wa kuyisha pa buloba bujima tshikondo atshi mukanda. Ngakamuebeja tshivuaye wela meji bua dijinga dianyi edi. Muanetu Rutherford wakangandamuna mu dia 10 ngondo muisatu 1928 wamba ne: “Biwikala ukadi mukumbane bua kuenza mudimu, udi kabidi mukumbane bua kuenzela Mukalenge mudimu. . . . Ndi mujadike ne: wewe udienzeja bua kuenzela Mukalenge mudimu ne lulamatu, neakubeneshe.” Mukanda au wakalenga bena mu dîku dietu bikole. Matuku makese pashishe, meme, Tatu, Mamu ne yayanyi tuakalua bampanda-njila.

Mu 1931 mu mpungilu uvua muenzekele mu tshimenga tshia Londres, muanetu Rutherford wakalomba bantu bavua basue bua kuya kuyisha lumu luimpe mu matunga makuabu bua baye kumonangana nende. Ngakaya panyi ne bakatutuma ne Andrew Jack mu Kaunas tshimenga tshikulu tshia ditunga dia Lituanie. Mvua ne bidimu 18.

Ndi nyisha lumu luimpe ku babende

Tshikondo atshi, ditunga dia Lituanie divua ditunga dia bantu bapele bavua badima, ne kuyisha ku misoko kuvua ne lutatu lua bungi. Bivua bikole bua kupeta nzubu ne ntshidi anu muvuluke imue nzubu ituvua basombele. Tshilejilu,  butuku bukuabu meme ne Andrew tuakatabuluka butuku bualu katuvua badiumvue bimpe to. Patuakatemesha muendu tuakamona ne: bulalu buvua buule tente ne bipu. Bivua bitusume mubidi mujima. Munkatshi mua lumingu lujima, mvua nya dituku dionso ku musulu uvua pabuipi apu, ngimana mu mâyi matalale bua kutuyisha bivua binsama. Kadi tuvua anu badisuike bua kutungunuka ne mudimu wetu. Matuku makese pashishe, lutatu lua nzubu luakajika patuakapetangana ne muanetu mukuabu ne mukajende bakavua bitabe bulelela. Tuakaya kusombela kuabu. Nansha muvua kazubu kabu kakese, kavua ne mankenda. Tuvua tulala panshi, kadi tuvua ne disanka bualu bipu kabivua bitusuma kabidi to.

Tshikondo atshi, bena Katolike ne bena Ortodokse ke bavua ne dîyi mu Lituanie. Anu babanji ke bavua mua kusumba Bible. Tshipatshila tshietu tshivua tshia kuyukila ne bantu ba bungi menemene ne kupesha bantu bavua bitaba mikanda yetu. Tuvua tuanji kukeba nzubu wa kufutshila mu tshimenga. Pashishe tuvua tuya kuyisha bantu bavua ku mpenga kua tshimenga ne ndekelu wa bionso tuyisha ne lukasa luonso munda mua tshimenga. Kuenza nunku kuvua misangu ya bungi kutuambuluisha bua kujikija mudimu wetu kumpala kua bamfumu ba bitendelelu kutuenzabu bimvundu.

Bimvundu bidi bimanyishisha mudimu wetu

Mu 1934, bakabikila Andrew bua kuenza mudimu ku Betele wa mu Kaunas, ne kutumabu John Sempey bua tuetu kuenza nende mudimu. Kuakenzeka malu atudi katuyi mua kupua muoyo to. Dituku dikuabu, ngakaya kua ndumbulula mukuabu mu ka tshimenga kakuabu kakese. Muntu au wakafika munda bikole, kumpatuilaye tshingoma ungambila bua kupatuka. Ngakasambila mundamunda ne meme kuvuluka mubelu wa mu Bible wa ne: ‘Dîyi dia kalolo didi diandamuna tshiji.’ (Nsu. 15:1) Ke meme kumuambila ne: “Ndi mulue muaba eu bu mulunda udi mukutuadile lumu luimpe.” Kumbushaye munu pa muana wa tshingoma ne meme kupatuka mu biro biende tshianyima.

Patuakapetangana ne John wakandondela pende tshivua tshimuenzekele. Bavua bamukuate kudi bampulushi bualu bavua bamudingidile muvuaye muibe makuta a mamu mukuabu uvuabu bayukila nende. Bakamuvula bilamba bionso bua kukeba makuta au, kadi kavua nawu to. Bakalua kupeta uvua muibe pashishe.

Malu abidi aa akenda lumu bikole mu ka tshimenga aku ne akambuluisha bua bantu kumanyabu mudimu wetu bikole.

Tudi tuenza mudimu mu musokoko

Tuvua tuenza mudimu wa njiwu ya bungi wa kuya ne mikanda yetu mu ditunga dia Lettonie muvuabu bakandike mudimu wetu divua pabuipi apu. Musangu umue ku ngondo tuvua tuya mu Lettonie ne kawulu ka butuku. Imue misangu patuvua tushiya mikanda, tuvua tutungunuka ne luendu tuya mu ditunga dia Estonie bua kuambula mikanda mikuabu ya kushiya mu Lettonie mu dialukila dietu.

Dituku dikuabu, bakambila umue wa ku basalayi batu balama mikalu ya ditunga tshituvua tuenza. Wakatuambila bua kutuluka mu kawulu ne kuya ne mikanda yetu kudi mfumuende.  Meme ne John tuakasambila Yehowa bua atuambuluishe. Bualu bua dikema, musalayi au kakambila mfumuende bituvua nabi to, kadi wakamuambila anu ne: “Bantu aba mbasue kukuambila bintu bidibu nabi mu mabuki abu.” Ke meme kuamba ne: tuvua ne mikanda ivua mua kuambuluisha bantu bua kumanya malu adi enzeka pa buloba mpindieu. Mfumu wa basalayi au wakatuambila bua kuya ne tuakenza mudimu wetu kakuyi bualu.

Bu muvua malu a tshididi enda anyanguka, bantu bakatuadija kuluisha Bantemu ba Yehowa ne bakakandika mudimu wetu mu Lituanie. Bakipata Andrew ne John mu ditunga, ne pakavua Mvita mibidi ya buloba bujima ikeba kutuadija, bakambila bantu bonso ba mu Grande Bretagne bua kumbuka mu ditunga. Ke meme kumbuka panyi muikale ne kanyinganyinga ka bungi.

Midimu ya pa buayi ne masanka mu Irlande wa ku Nord

Baledi banyi bakavua baye kusombela mu ditunga dia Irlande wa ku Nord ne mu 1937 ngakaya kudibu. Bakavua bakandikamu kabidi mikanda yetu bua mvita, kadi tuakatungunuka anu ne kuyisha munkatshi mua mvita. Panyima pa Mvita mibidi ya buloba bujima, tuakatuadijilula kuenza mudimu wetu kakuyi bualu. Harold King mpanda-njila ukavua muenzenze mudimu ne wakalua kuya bu misionere mu ditunga dia Chine, wakatuadija kulongolola ne kulombola dienza dia miyuki ya patoke pambelu. Dituku dikuabu wakamba ne: “Disambombo edi, nengenze muyuki wa kumpala pambelu.” Ke yeye kuntangila ne kungambila ne: “Wewe ke wenza muyuki Disambombo didi dilonda.” Ngakumvua buôwa bua bungi.

Ntshidi mvuluka muyuki wanyi wa kumpala au. Bantu ba bungi bakauteleja. Ngakawenza muimane pa mushete ne ngakula tshiyi ne mikro. Pangakajikija muyuki, muntu mukuabu wakalua kundi kungela muoyo ku tshianza ne kungambila ne: dîna diende uvua Bill Smith. Wakangambila ne: uvua mumone tshisumbu tshia bantu ne wakimana bua kumona tshivua tshienzeka. Bill ukavua uyukila ne Tatu, kadi bakalekela pavua Tatu ne mamuanyi mukuabu  baye kuenza mudimu wabu wa bumpanda-njila mu tshimenga tshia Dublin. Tuakatuadija kulonga nende Bible. Bantu tshitema ba mu dîku dia Bill bakalua basadidi ba Yehowa.

Dikuabu dituku ngakakokola ku nzubu mukuabu munene uvua ku mikalu ya tshimenga tshia Belfast ne tuakapetangana ne mamu mukuabu wa mu ditunga dia Russie uvua musombele kumpala mu Lituanie. Pangakamuleja mikanda imvua nayi, wakafunkuna umue wa kudiyi ne kungambila ne: “Ndi ne mukanda eu. Tatuanyi mukulu utu ulongesha ku iniversite wa mu Kaunas ke uvua muumpeshe.” Wakandeja mukanda wa Création mu muakulu wa bena Pologne. Bakavua bafundamu malu a bungi ku mpenga kua mabeji a bungi. Wakakema bikole pakumvuaye ne: meme ke uvua mupeshe tatuende mukulu mukanda au patuvua bapetangane nende mu Kaunas.​—Muam. 11:1.

Pakumvua John Sempey ne: mvua nya mu Irlande wa ku Nord, wakangambila bua meme kuya kutangila muakunyende wa bakaji Nellie bualu uvua munange malu a mu Bible. Meme ne yaya Connie tuakatuadija kumulongesha Bible. Nellie wakaya kumpala ne lukasa ne kudilambulaye kudi Yehowa. Pashishe ngakamubangila ne kumusela.

Meme ne Nellie tuakenzela Yehowa mudimu bidimu 56 pamue ne tuvua bambuluishe bantu bapite pa lukama bua kumanya bulelela. Tuvua batekemene bua kupita ne muoyo ku Armagedone ne kubuela mu bulongolodi bupiabupia bua Yehowa, kadi lufu luakamukuata mu 1998. Lufu luende luakankengesha bikole.

Ndi mpingana mu matunga a mu Baltique

Tshidimu tshimue panyima pa lufu lua Nellie, ngakapeta dibenesha dia pa buadi. Bakambikila bua kuya kutangila Betele wa mu Estonie udi mu tshimenga tshia Tallinn. Bana betu ba mu Estonie bakamfundila ne: “Ku bana betu dikumi bavua benze mudimu mu matunga a mu Baltique ku ndekelu kua bidimu bia 1920 ne ku ntuadijilu kua bidimu bia 1930, anu wewe ke udi mushale ne muoyo.” Bakangambila kabidi mu mukanda au ne: Betele wabu uvua ukeba kufunda mushindu uvua bulelela bufike mu Estonie, Lettonie ne Lituanie. Ke bobu kungebeja ne: “Udiku mua kulua anyi?”

Mvua ne diakalenga dia kulonda malu avua matuenzekele meme ne bantu batuvua benze nabu mudimu mu bidimu abi. Mu Lettonie ngakaleja bana betu nzubu wa kumpala uvuabu batekele Betele ne kubaleja kabidi muaba utuvua tusokoka mikanda mu musaka wa nzubu uvua bampulushi kabayi bapete musangu nansha umue. Mu Lituanie bakaya nanyi mu tshimenga tshia Šiauliai mumvua muyishe. Patuakatuilangana ne bana betu muaba au, muanetu mukuabu wakangambila ne: “Kukadi bidimu bia bungi meme ne Mamu tuakasumba nzubu mu tshimenga etshi. Patuvua tulongolola mu nzubu amu, ngakapeta mukanda wa Le divin plan des Âges ne wa La Harpe de Dieu. Pangakayibala, ngakamona ne: ndi mupete bulelela. Pamuapa wewe ke uvua mushiye mikanda eyi mu nzubu au kukadi bidimu bia bungi.”

Ngakabuela kabidi mu mpuilu wa tshijengu mu tshimenga tshikuabu mumvua muyishe. Mvua mubuele mu mpuilu mukuabu mu tshimenga atshi bidimu 65 kumpala. Tshikondo atshi, anu bantu 35 ke bavua babuelamu. Kadi mvua ne disanka dia kumona mpindieu bantu bapite pa 1 500. Bulelela, Yehowa mmubeneshe mudimu.

‘Yehowa ki mmundekele’

Matuku mashale aa bualu bua dikema bumvua tshiyi muelele meji mbungenzekele, bualu Bee muanetu wa bakaji muimpe wakitaba bua meme kumusela. Tuakaselangana mu ngondo wa 11 mu 2006.

Ndi musue kuambila nsonga yonso udi udiebeja tshidiye mua kuenza mu nsombelu wende ne: mbimpe kutumikila mubelu mufundisha ku nyuma wa Nzambi udi wamba ne: ‘Uvuluke Mufuki webe mu matuku a bunsonga buebe.’ Mpindieu ndi panyi mua kusanka anu bu muvua Davidi muambe ne: ‘Nzambi, wewe wakunyisha ku buana buanyi too ne mpindieu; too ne mpindieu ntshidi ngambila bantu bua bienzedi biebe bia kukema. Nzambi, kundekedi nansha, too ne ku bununu buanyi ne pangikala ne mvia; kundekedi too ne pangambila ba mu tshikondo tshialua bua tshianza tshiebe tshikole, ne pangambila badi bandonda kunyima bua bukole buebe.’​—Mus. 71:17, 18.

[Karte mu dibeji 25]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

Tuvua ne mudimu wa njiwu wa kuya ne mikanda mu Lettonie

ESTONIE

TALLINN

Golfe wa Riga

LETTONIE

RIGA

LITUANIE

VILNIUS

Kaunas

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Ngakalua mpanda-njila pamvua ne bidimu 15 mu Écosse

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Meme ne Nellie dituku dituakaselangana mu 1942