Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Muvua mpungilu isatu mishintulule nsombelu wanyi

Muvua mpungilu isatu mishintulule nsombelu wanyi

Muvua mpungilu isatu mishintulule nsombelu wanyi

Muyuki mulonda kudi George Warienchuck

BAKATUKU bambe bualu mu mpungilu kampanda buvua bukulenge ne bukusake bua kushintulula nsombelu webe anyi? Ke tshivua tshingenzekele. Pandi ngela meji, ndi mvuluka ne: nangananga mpungilu isatu ke ivua mitambe kushintulula nsombelu wanyi. Mpungilu wa kumpala uvua mungambuluishe bua kuikala ne dikima; muibidi bua kumanya mua kusanka bua bindi nabi ne muisatu bua kudifila bikole mu mudimu wa Nzambi. Kadi kumpala kua meme kunulondela muvua nsombelu wanyi mushintuluke, anji telejayi amue malu avua mangenzekele ku buana buanyi kumpala kua meme kubuela mu mpungilu ayi.

Mbandele mu 1928. Kuetu tuvua basatu ne meme ke wa mukala. Meme ne yaya Margie ne yaya Olga tuvua bakolele ku Sud kua tshimenga tshia Bound Brook, mu tshitupa tshia New Jersey mu États-Unis. Tshikondo atshi tshimenga atshi tshivua ne bantu 2 000 patupu. Nansha mutuvua bapele, mamu uvua ne tshibidilu tshia kupeshangana bintu. Pavuaye upeta mushindu wa kulamba biakudia bimpe, uvua upeshaku bena mutumba. Pamvua ne bidimu tshitema, bakalua kutangila mamu kudi Ntemu mukuabu uvua wakula muakulu wa ku ba mamu wa tshiena Hongrie. Bualu abu buakalenga mamu ne kumusaka bua kuteleja lumu luimpe. Pashishe, Bertha nsongakaji uvua pende Ntemu wa bidimu bitue ku 20 wakatungunuka ne kulongesha mamu Bible ne kumuambuluisha bua kuluaye Ntemu wa Yehowa.

Mvua mushilangane ne mamu bualu meme mvua muena bundu bua bungi ne tshivua ndiangata ne mushinga to. Mamu uvua untondesha kabidi nsombelu bikole bualu uvua umpuekesha milongo misangu yonso. Dituku dikuabu ngakamuebeja ne binsonji ku mêsu ne: “Bua tshinyi utu anu umpuekesha milongo misangu yonso.” Wakangandamuna ne: Ndi mukunange, kadi tshiena musue bua wikale udibandisha ku mutu kua bakuabu to. Mamu uvua ne meji mimpe, kadi bu muvuaye kayi ne tshibidilu tshia kungela kalumbandi, mvua ndimona mushadile kudi bakuabu.

Dituku dikuabu muena mutumba netu utuvua tuyukila nende bimpe wakandomba bua meme kuya kufila bana bende mu masangisha a mu Dia lumingu a mu tshitendelelu tshiabu. Mvua mumanye ne: meme muye nenyingalaje Yehowa, kadi tshivua musue kunyingalaja muena mutumba au to. Nunku, ngakatungunuka ne kuya mu tshitendelelu atshi munkatshi mua ngondo ya bungi nansha mumvua nyamu bua tshiena bundu. Mu tulasa, ditshina dia bantu divua kabidi dinsaka bua kuenza malu avua kondo kanyi ka muoyo kakayi kasue. Mulombodi wa tulasa tuetu uvua muntu wa malu makole ne uvua wenza muende muonso bua balongeshi bafikishe balongi bonso ku dikosela dibendele mpala. Meme panyi mvua ndikosela mpala. Ngakenza nanku munkatshi mu tshidimu bu tshijima ne pashishe malu kushintulukawu.

Ndi ndonga mua kuikala ne dikima

Mu 1939, kasumbu ka dilonga dia mukanda kakatuadija kudisangishila kuetu. Muanetu Ben Miezkalski, utshivua nsonga ne mpanda-njila ke uvua ukalombola. Tuvua tumubikila ne: Ben Munene. Dîna adi divua dimukumbanyine bualu mvua mmumona munene, mule, wamba kutua mutu mu malata. Nansha muvua bunene ne bule buende bienza buôwa, mvua mumunange bualu uvua muntu muimpe wa musangelu. Ke bualu kayi pakangambilaye bua tuetu kuya nende mu buambi, ngakitaba diakamue. Tuakalua balunda. Pamvua nteketa mu maboko, uvua umbela anu bu mutu muntu wakula ne muakunyende. Malu avuaye ungenzela avua andenga ku muoyo, nunku ngakamunanga bikole.

Mu 1941, Ben wakambila bena mu dîku dietu bua kuya mu mpungilu uvua wenzekela mu tshimenga tshia Saint Louis, mu Missouri ne mashinyi ende. Ngakumvua disanka dia bungi be! Katshia bandela, tshivua muanji kuenza luendu nansha lua kilometre 80 to, kadi mpindieu mvua ne bua kuenza luendu lua kilometre mipite pa 1 500. Kadi ntatu ivua mituindile mu tshimenga tshia Saint Louis. Bamfumu ba bitendelelu bavua bambile bena kuitabuja babu bavua bitabe bua kuakidila Bantemu bua kababakididi kabidi to. Ba bungi bakenza tshivua bamfumu babu babambile. Bavua bakanyine kabidi bena mu dîku divua ne bua kutuakidila. Kadi bobu bakatuakidila bimpe. Bakatuambila ne: bavua badisuike bua kutulamina nzubu anu bu muvuabu batulaye. Dikima diabu diakankemesha.

Ba yayanyi bakatambula bonso babidi mu mpungilu au. Anu diodi dituku adi, muanetu Rutherford uvua mufumine ku Betele wa Brooklyn wakenza muyuki muimpe ne kulomba bana bonso bavua basue kuenza disua dia Nzambi bua kuimana kulu. Bana batue ku 15 000 bakimana kulu ne mvua panyi munkatshi muabu. Pashishe wakatuambila ne: yonso wa kunudi udi musue bua kudifila bikole mu mudimu wa buambi andamuna ne: “Eyowa.” Meme pamue ne bana bakuabu tuakandamuna ne dîyi dikole ne: “Eyowa” pashishe bantu kukuma bikashi bikole. Biakankolesha ku muoyo bikole.

Pakajika mpungilu, tuakaya kutangila muanetu mukuabu mu Virginie wa ku Ouest. Wakatulondela ne: dituku dikuabu pavuaye mu buambi, tshisumbu tshia bantu tshiakamukuma, kumulaba budimbu pambidi ne kumulamika masala. Ngakumvua bibi pavuaye utulondela bualu abu. Muanetu au wakamba ne: “Nansha nanku, nentungunuke anu ne kuyisha.” Patuakashiyangana nende, ngakadiumvua anu bu Davidi. Mvua mudiumvue mukumbane bua kuakamangana ne mulombodi wa tulasa tuetu ne dikima dia buena divua nadi Davidi pavuaye muluangane ne Goleyata.

Pangakalukila mu kalasa, ngakaya kudi mulombodi au. Wakantangila ne dîsu dibi. Meme kusambila Yehowa mundamunda bua angambuluishe. Pashishe meme kumuambila ne lukasa luonso ne: “Mvua muye mu mpungilu wa Bantemu ba Yehowa. Tshiakukosela kabidi dibendele mpala to.” Tuakashala bapuwe mutantshi. Pashishe mulombodi kujukaye ku mêsa ende bitekete bitekete ne kulua kundi. Uvua muwulakane ne tshiji. Kumbulukilaye wamba ne: “Wewe kuyi mukosele dibendele mpala, ndi nkuipata mu kalasa.” Bua musangu au tshiakitaba tshivuaye mungambile to, ne ngakumvua disanka dimvua tshiyi muanji kumvua to.

Mvua nkeba Ben ne muoyo kulu kulu bua kumuambila tshivua tshienzeke. Patuakapetangana nende ku Nzubu wa Bukalenge, ngakamuambila ne dîyi dikole ne: “Mbangipate mu kalasa bualu tshivua mukosele dibendele mpala to.” Ben kungelaye diboko, kutua mimuemue ne kungambila ne: “Ikala mushindike ne: Yehowa mmukunange.” (Dut. 31:6) Mêyi aa akankankamija bikole. Ngakatambula mu dia 15 ngondo muisambombo mu 1942.

Ndi ndonga mua kusanka bua bindi nabi

Pakajika mvita mibidi ya buloba bujima, ditunga dietu diakalua diakamue dibanji ne bantu bakatuadija kukeba bua kupeta bintu bia bungi. Mvua ngenza mudimu uvuabu bamfuta makuta a bungi, ne mvua ne mushindu wa kusumba bintu bimvua tshiyi mua kusumba kale. Balunda banyi bakuabu bakasumba mioto, bakuabu kulongoluesha nzubu yabu. Meme ngakasumba mashinyi mapiamapia. Mu matuku makese, dijinga dianyi dia kupeta bintu bia bungi diakatuadija kunsaka bua kuteka malu a Bukalenge bua Nzambi ku luseke. Mvua mumanye ne: mvua muangate dikasa dibi. Diakalenga, mpungilu wa mu 1950 utuvua benzele mu tshimenga tshia New York wakangambuluisha bua kushintulula nsombelu wanyi.

Mu mpungilu au, bangamba-malu bonso bakakankamija bateleji bua kudifila bikole mu mudimu wa buambi. Ngamba-malu mukuabu wakatubela bua “kukeba anu bintu bitudi nabi dijinga ne kunyema lubilu batangile kumpala.” Ngakamona anu bu ne: uvua ungamba meme. Ngakamona kabidi muvuabu bapesha bena kasala ka Gilada mapoloma ne bualu abu buakamfikisha ku didiambila ne: ‘Bu mudi Bantemu ba mulongo wanyi aba bashiya bintu biabu bua kuya kuyisha mu matunga makuabu, ndi ne bua kuenza panyi bia muomumue mu ditunga dietu.’ Kumpala kua mpungilu au kujikaye, nkavua muangate dipangadika dia kulua mpanda-njila.

Anu tshiotshi tshikondo atshi, ngakabangila Evelyn Mondak, muanetu wa bakaji wa tshisumi utuvua nende mu tshisumbu tshimue. Mamuende wa Evelyn uvua mukoleshe bana basambombo ne uvua ne dikima dia bungi. Uvua musue kuyisha bikole kumpala kua nzubu munene wa Mvidi Mukulu. Nansha pavua abé ufika munda ne umuambila bua kumbuka muaba au, kavua unyunga to. Evelyn pende kavua utshina bantu anu bu mamuende.​—Nsu. 29:25.

Tuakaselangana ne Evelyn mu 1951, tuetu kulekela midimu yetu ne kulua bampanda-njila. Mutangidi wa tshijengu wakatukankamija bua kuya kusombela mu musoko wa Amagansett udi pabuipi ne Mbuu wa Atlantique, mutantshi wa kilometre 160 ne tshimenga tshia New York. Pakatumanyisha bena mu tshisumbu tshia muaba au ne: kabavua ne nzubu wa tuetu kusombela, tuakatuadija kukeba kazubu kadibu benze ne kontenere, kadi katuakapeta ka mushinga utuvua tukeba to. Pashishe tuetu kulua kupeta kontenere ukavua munyanguke. Muenayi kutulomba dolare 900, ne ke makuta mene avua bantu batupeshe dituku dia dibaka dietu. Tuetu kusumba kontenere au, kumulongolola ne kuya nende mu teritware wetu mupiamupia. Kadi tuakafikamu katuyi ne dikuta nansha dimue ne tuvua tudikonka mutuvua mua kupeta biakudia eku tuenza mudimu wa bumpanda-njila.

Evelyn wakatuadija kuenza mudimu wa dikolopela bantu nzubu ne meme panyi kutuadija kuenza mudimu wa muomumue butuku mu restoran wa muntu mukuabu wa mu ditunga dia Italie. Muena restoran au kungambila ne: “Biakudia bionso bidi bishala ikala ubituadila mukajebe.” Nunku pamvua mpingana kumbelu mu dîba ibidi wa dinda, kazubu ketu ka kontenere kavua kuula tente ne mipuya ya piza ne makolonyi. Biakudia bituvua mua kubabaja abi bivua bituambuluisha bikole nanganga mu tshikondo tshia mashika makole patuvua tuzakala mu kazubu ketu kavua kabuikila kudi neje aku. Misangu mikuabu bana betu bavua kabidi balua kutushila mushipa munene mu mushiku wa mbelu. Mu bidimu bionso bituakenza mudimu pamue ne bana betu ba mu Amagansett, tuakalonga ne: kusanka bua bitudi nabi kudi kupetesha nsombelu wa disanka. Bivua bidimu bimpe be!

Bakatusaka bua kudifila bikole

Mu ngondo wa muanda mutekete wa 1953, tuakakidila bamisionere ba bungi bavua bafumine mu matunga makuabu bua kubuela mu mpungilu wa bantu bafumine mu matunga a bungi uvua wenzeka mu tshimenga tshia New York. Bakatulondela malu mimpe a bungi. Disanka diabu diakatuambulukila. Pashishe, pakamba ngamba-malu mukuabu ne: kutshidi matunga a bungi adi lumu luimpe lua Bukalenge kaluyi luanji kufika, tuakamona ne: tuvua ne bua kuya mu matunga au bua kudifila bikole mu mudimu wa kuyisha. Anu mu mpungilu au, tuakuuja mabeji bua kubuela mu kalasa ka bamisionere. Tshiotshi tshidimu atshi, bakatubikila mu kalasa ka 23 ka Tshilongelu tshia Gilada kavua ne bua kutuadija mu ngondo muibidi wa 1954. Divua diakalenga dinene be!

Tuakasanka bikole pakatuambilabu ne: mbatutume mu ditunga dia Brésil. Kumpala kua tuetu kuenza luendu lua matuku 14 pa mâyi, umue wa ku balombodi ba Betele wakangambila ne: “Kudi bana betu ba bakaji batshidi bajike tshitema banudi ne bua kuya kuenza nabu mudimu wa bumisionere mu Brésil pamue ne mukajebe. Ubalame bimpe.” Elayi meji muvuabi bisekeshe bantu bavua benza mudimu mu mazuwa pavuabu bammone meme ne nsongakaji dikumi yenda indonda! Kadi bana betu ba bakaji abu bobu kabavua bamone bu pavua bualu to. Tshidibi, mvua ne disanka dia bungi bua mutuvua bafike bonso bimpe mu Brésil.

Tuetu bamane kulonga Tshimputulukeshi, bakanteka mutangidi wa tshijengu bua kukumbula bisumbu bia mu tshitupa tshia ku sud kua Brésil tshidibu babikila ne: Rio Grande do Sul. Mutangidi wa tshijengu umvua ne bua kupinganyina uvua mujike, kutuambilaye meme ne mukajanyi ne: “Bidi binkemesha bua mudibu batume muntu ukadi musele muaba eu. Muaba eu mmuaba udi ne ntatu ya bungi.” Bisumbu bia bungi bivua mutantshi mule ne bikuabu, ne bua kufika mu bikuabu, bivua bikengela kuangata mashinyi menene. Bantu bavua basumbila muendeshi wa mashinyi biakudia bua kushishabu kubanda mu tshisasa tshia mashinyi ende. Tuvua tusomba pa mutu pa mabuki avua mu mashinyi, bolole mikolo ne bakuate ku nshinga ivuabu basuika nayi mabuki ne bianza bionso bibidi anu bu bendeshi ba tubalu. Misangu yonso ivua mashinyi ela bibenda, tuvua tukuata bikole ku nshinga bua katukuluki to, ne tuvua tumona bipongopongo bile. Kadi patuvua tumona disanka divua nadi bana betu bavua batuindila, tuvua tumona ne: katuvua tuenza ngendu mile ayi patupu to.

Tuvua tusombela ku nzubu ya bana betu. Bavua bapele ba dikema kadi kabivua bibapangisha bua kupeshangana bintu to. Mu musoko mukuabu wa kule, bana betu bonso bavua benza mudimu mu tshiapu kampanda tshia dienza makopo a misangi ne bintu bikuabu. Bu muvuabu babafuta makuta makese, bavua badia anu musangu umue ku dituku. Pavuabu bapumbisha ku mudimu, bavua babakosa difutu dia dituku adi. Nansha nanku, patuvua tukumbula tshisumbu tshiabu, bavua bangata matuku abidi a dikisha bua kubuela mu bisangilu ne kuyisha ne tshisumbu. Bavua beyemena Yehowa. Didipuekesha diabu diakatulongesha bualu butudi katuyi mua kupua muoyo bua ne: tudi ne bua kudipangisha amue malu bua Bukalenge bua Nzambi. Kusomba nabu kuakatulongesha malu atuvua katuyi mua kulonga mu tulasa to. Pantu mvuluka bana betu abu, ntu mpuekesha bisonji bua bungi bua disanka.

Mu 1976 tuakapingana mu États-Unis bua kulama mamuanyi uvua usama bikole. Kabivua bualu butekete bua kumbuka mu Brésil to, kadi tudi ne disanka dia bungi bua mutudi bamone mudi bamanyishi ne bisumbu bivulangane mu ditunga adi. Misangu yonso itutu tupeta mikanda ya kudi bana betu ba mu Brésil, tutu tuvuluka bikondo bimpe bituvua bapitshishe nabu.

Tudi tutuilangana kabidi

Patuvua bapingane bua kulama mamu, tuakatuadija kuenza bumpanda-njila ne kukolopela bantu nzubu. Mamu wakafua muikale ne lulamatu kudi Yehowa mu 1980. Pashishe bakantuma bua kuikala mutangidi wa tshijengu mu États-Unis. Mu 1990 meme ne mukajanyi tuakakumbula tshisumbu tshikuabu mu tshitupa tshia Connecticut mutuakamonangana ne muntu mukuabu wa pa buende. Mu tshisumbu atshi muvua mukulu mukuabu diende Ben. Ben eu ke uvua mungambuluishe bua kulua musadidi wa Yehowa kukadi bidimu bitue ku 50. Nudiku mua kutshinka disanka dituvua mua kuikala bumvue patuvua bakidilangane nende anyi?

Kutuadijila mu 1996, meme ne Evelyn tudi bampanda-njila ba pa buabu badi kabatshiyi ne makanda mu tshisumbu tshia muakulu wa Tshimputulukeshi mu tshimenga tshia Elizabeth, mu tshitupa tshia New Jersey. Ndi ne tusamasama tua bungi, kadi mukajanyi munanga udi ungambuluisha bua kuyisha bilondeshile makanda anyi. Evelyn udi kabidi wambuluisha muena mutumba netu mukuabu ukadi mukulakaje. Nudi bamanye dîna diende anyi? Diende m’Bertha, muanetu umue umue uvua muambuluishe mamu bua kulua Ntemu wa Yehowa kukadi bidimu bipite pa 70. Tudi ne diakalenga dia kumuela tuasakidila bua bionso bivuaye muenze bua kuambuluisha bena mu dîku dietu bua kumanya bulelela.

Ndi ne dianyisha dia bungi bua muvua mpungilu ya kale ayi mingambuluishe bua kushindama mu ntendelelu mulelela, kushintulula nsombelu wanyi ne kudifila bikole mu mudimu wa kuyisha. Bushuwa, mpungilu ayi yakashintulula nsombelu wanyi.

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Mamuende wa Evelyn (ku diabakaji) ne mamu

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Mulunda wanyi Ben

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Patuvua mu Brésil

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Meme ne Evelyn lelu