Bena Kristo ba kumpala ne nzambi ya bena Lomo

NGUVENA wa ku Bitunia, diende Pline le Jeune, wakatumina mukalenge Trajan mukanda wamba ne: “Tangila tshindi muenze ne bantu bavuabu bafunde kundi ne: mbena Kristo. Mvua mbakonka ni bavua bena Kristo, pavuabu bitaba, mvua mbakonka musangu muibidi ne muisatu mbakanyina bua kubapesha manyoka. Pavuabu batungunuka anu ne kuitaba muvuabu bena Kristo, dîba adi mvua ntuma dîyi bua babashipe.” Kadi wakamba bua bantu bavua bavila muvuabu kabayi bena Kristo, bapenda Kristo, ne batendelela mpingu ivua Pline mulue nayi ku tubadi, ne: “Mvua mmona ne: mbimpe kubalekela baye.”

Bavua bakengesha bena Kristo ba kumpala bua dibenga diabu dia kutendelela mukalenge wa bena Lomo ne mpingu ya nzambi kabukabu. Kadi bavua benza tshinyi ne bena bitendelelu bikuabu bia mu miaba ivua bena Lomo bakokesha? Nnzambi kayi ivuabu batendelela? Ne bena Lomo bavua bayimona bishi? Bua tshinyi bavua bakengesha bena Kristo pavuabu babenga kulambula nzambi ya bena Lomo milambu? Mandamuna a nkonko eyi neatuambuluishe bua kumanya tshia kuenza mu nsombelu ya mushindu eu idi itangila lulamatu luetu kudi Yehowa.

Bitendelelu bia mu bukalenge bua bena Lomo

Anu muvua bukalenge bua bena Lomo bukokesha mu matunga mashilashilangane ne mu bantu ba miakulu kabukabu, bavua kabidi ne nzambi mipite bungi ivuabu batendelela. Nansha muvua ntendelelu wa bena Yuda mufuane kukemesha bena Lomo, bavua bamuangata bu ntendelelu uvua mbulamatadi witaba (religio licita), ne bavua bamulama kabidi bimpe. Mu ntempelo wa ku Yelushalema, bavua balambulamu Kaisa ne ditunga dia Lomo bana ba mikoko babidi ne ngombe umue misangu ibidi ku dituku. Bena Lomo kabavua ne bualu bua kumanya ni milambu ayi ivua ituyisha tshiji tshia nzambi umue anyi banzambi ba bungi nansha. Tshivuabu bobu natshi bualu mbua kumona ne: tshivua bena Yuda benza tshivua tshileja muvuabu bakokela bukalenge bua bena Lomo.

Miaba ivua Lomo ukokesha, bantu bavua batamba kutendelelamu nzambi ya bungi be. Bavua bitaba mianu ya bena Greke bikole, kabidi bavua banange mbuku bikole. Ntendelelu itubu babikila bu ya bishima ya ku Asia ivua ilaya bavuamu ditungunuka ne muoyo panyima pa lufu, dibuluibua dia malu, ne disemena pabuipi ne banzambi pa kuenza mikiya ya malu a midima. Ntendelelu eyi yakatangalaka miaba yonso ivua bena Lomo bakokesha. Munkatshi mua ntendelelu ivua bantu banange bidimu nkama mikese panyima pa diledibua dia Yezu muvua ntendelelu wa nzambi Sérapis ne nzambi mukaji Isis ya bena Ejipitu, wa Atargatis uvua nzambi mukaji tshikele wa bena Sulia, ne wa Mithra nzambi dîba wa bena Pelasa.

 Mukanda wa Bienzedi udi uleja bimpe muvua malu a bitendelelu bia nzambi mikuabu mikale muaba uvua bena Kristo ba kumpala. Tshilejilu, ngovena wa bena Lomo uvua ukokesha ku Kupulio uvua wenda ne mpaka-manga mukuabu wa bena Yuda. (Bien. 13:6, 7) Bantu ba ku Luseta bakafuanyikija Paulo ne Bânaba bu nzambi Mêkulio ne Yupita ya bena Greke. (Bien. 14:11-13) Pavua Paulo ku Filipoi, wakapetangana ne nsongakaji mukuabu mupika uvua muena mbuku. (Bien. 16:16-18) Pavuaye kabidi ku Atena, wakamona ne: bantu bavua ‘batamba kutshina nzambi yabu.’ Mu tshimenga atshi, wakamona kabidi tshioshelu tshikuabu bafundapu ne: ‘Kudi Nzambi udi kayi Mumanyibue.’ (Bien. 17:22, 23) Bena Efeso bavua batendelela nzambi mukaji Atemise. (Bien. 19:1, 23, 24, 34) Mu tshisanga tshia Melita, bantu bakabikila Paulo bu nzambi bua pavua nyoka mumusume kabiyi bimuenzele bualu. (Bien. 28:3-6) Miaba ya mushindu eu, bena Kristo bavua ne bua kudimukila malu avua mua kunyanga ntendelelu wabu muimpe.

Ntendelelu wa bena Lomo

Pavua bukalenge bua bena Lomo buenda butanta, bavua benda bitaba nzambi mikuabu mipiamipia ivuabu bapeta, bela meji ne: nnzambi ikavuabu bamanye ivua midimueneshe mu mishindu mikuabu. Pamutu pa bena Lomo abu kushipa ntendelelu ya bantu ba matunga avuabu bakuata, bavua bayitaba, batuadija kubuelamu. Mushindu au ke wakangata ntendelelu wa bena Lomo bilele kabukabu bia bantu bavuamu ba miaba mishilashilangane. Ntendelelu wa bena Lomo kavua ubenzeja anu bua kumulamata yeye nkayende to, bavuamu bavua mua kutendelela kabidi nzambi mikuabu ya bungi kakuyi bualu.

Munkatshi mua nzambi ya ntuadijilu ya bena Lomo kuvua nzambi uvua mupite mikuabu, ke Yupita uvuabu babikila ne: Optimus Maximus, mmumue ne: mutambe buimpe ne mutambe bunene. Bavua bamba muvuaye udimueneshila mu tshipepele, mu mvula, mu mikenyi ne mu makubakuba. Muanabu ne Yupita wa bakaji Junon uvua kabidi mukajende uvuabu bafuanyikija ne ngondo; bavua bamba muvuaye utangila malu onso a nsombelu wa bantu bakaji. Minerve muanende wa bakaji uvua nzambi mukaji wa malu a midimu ya bianza ne ya bena mukanda, ne manaya ne mvita.

Nzambi ivua bena Lomo batendelela ivua bungi bu ntunda ne ngenene. Lares ne Pénates ivua nzambi ya bena mêku. Vesta uvua nzambi mukaji wa muaba uvuabu batemeshila kapia. Janus uvua ne mpala ibidi (kumpala ne panyima) uvua nzambi wa mbangilu ya malu onso. Mudimu wonso uvua ne wawu nzambi uvua uulombola. Bena Lomo bavua mene bavuija bintu bidi kabiyi ne mubidi bu nzambi. Pax nnzambi uvua ulama ditalala,  Salus uvua yeye ufila makanda a mubidi, Pudicitia uvua yeye utangila malu a bupuekele ne a didilama ku masandi, Fides uvua utangila malu a dilamatangana dia mulume ne mukaji, Virtus uvua ufila dikima, ne Voluptas uvua usakangana ku disankisha majinga a mubidi. Bualu buonso buvua bena Lomo benza mu nsombelu wabu pa bantu anyi pa nkayabu bavua bamba muvuabu buenzeka ku disua dia nzambi yabu. Nunku, bua kupatula bipeta bimpe mu bualu buonso buvuabu benza, bivua bikengela kukeba ditalala ne nzambi uvua utangila bualu abu pa kukumbaja mikiya ya masambila, kufila milambu, ne kumuenzela fete.

Umue mushindu uvuabu bamanya tshivua disua dia nzambi ayi mpavuabu bakeba bimanyinu ku mbuku. Tshilele tshinene tshia kukeba bimanyinu ebi ntshia kukenketa bia munda bia nyama ivuabu bafila bu milambu. Bavua bela meji ne: mushindu uvua bia munda abi ne uvuabi bimueneka ke uvua ubaleja ne: banzambi babu bavua banyisha bualu kampanda anyi babubenga.

Pabuipi ne mu tshidimu tshia 100 kumpala kua Yezu, bena Lomo bakalua kujingulula ne: nzambi yabu minene ivua yoyimue ne imue ya bena Greke: Yupita wabu ke uvua Yupita (Zewuse) wa bena Greke, Junon uvua Hera, anu nanku. Bena Lomo bakangata kabidi mianu ya bena Greke ya malu a nzambi ya bantu abu. Mianu ayi kayivua ilonda malu malengeja a kulabidila nawu banzambi abu bavua pabu bashikile bikale ne mibi bu bantu nansha. Tshilejilu, bavua bumvuijamu Yupita (Zewuse) bu mukuatshi wa bakaji ku bukole ne munyangi wa tuana tua bakaji tutekete uvua wangata bantu ba mubidi udi ufua ne bavuabu bamba ne: mba mubidi uvua kawuyi ufua. Bienzedi bia tshikama bia nzambi eyi bivuabu batamba kututshila bikashi bia disanka miaba ya manaya ku kale bivua bipesha batendeledi bayi njila wa kudifilabu pabu mu malu a busenji au.

Pamuapa, bena mukanda bakese ke bavua bitaba mianu ya nzambi eyi anu bu muvuayi amu. Bakuabu bavua bayumvuija bu nsumuinu. Abi bidi pamuapa mua kumvuija tshivua Ponto Pilato muelele lukonko lua ne: “Bulelela ntshinyi?” (Yone 18:38) Batu bajula lukonko elu bua kukolesha “ngelelu wa meji udi mutangalake kuonso wa bena mukanda wa ne: mbikole bua kujadika tshidi bulelela mu bualu kayi buonso.”

Ditendelela mfumu

Ditendelela dia mfumu diakatuadija mu bukokeshi bua Augusto uvua ne muoyo kubangila mu 27 kumpala kua Yezu too ne mu 14 panyima pa Yezu. Nangananga ku Est kuvuabu bakula tshiena Greke nkuvua ba bungi ne dianyisha kudi Augusto uvua mubuejaku mabanji ne ditalala panyima pa mvita ya mutantshi mule. Bantu bavuaku bavua dijinga ne bukokeshi buvua bumueneka buvua mua kubakuba. Bavua bajinga kupeta bukokeshi buvua mua kutshimuna ntendelelu ivua iditapulula ne mbulamatadi, buvua mua kuimanyina dinanga dia buena ditunga, ne kusanga bantu bonso mu bulombodi bua uvuabu bangata bu musungidi wabu. Ke bualu kayi bakabanga kukukuila mfumu wa bukokeshi bua bena Lomo bu nzambi.

Nansha muvua Augusto kayi witabilangana bua kumubikilabu bu nzambi patshivuaye ne muoyo, wakatamba kuambuluila bantu bua kutendelelabu bukokeshi bua Lomo buvuabu bavuije bu nzambi mukaji anyi Roma Dea. Bakabanga kubikila Augusto bu nzambi panyima pa lufu luende. Ke muakashala bantu ba mu maloba au ne dinanga dia ditunga diabu ne ntendelelu bivua bimanyine pa bukokeshi bua bena Lomo ne bamfumu babu. Ntendelelu mupiamupia wa mfumu eu wakabanga pinapu kutangalaka mu maloba onso, kuluaye mushindu wa kuleja kanemu ne lulamatu kudi mbulamatadi.

Mukalenge Domitien wakakokesha mu 81 too ne mu 96 panyima pa Yezu ke mukokeshi wa kumpala wa bena Lomo wakenzeja bantu bua kumutendelela bu nzambi. Tshikondo tshiende atshi ke tshivua bena Lomo basunguluje bena Kristo ne bena Yuda, kubangabu kuluisha bena Kristo bavuabu babikila bu katshitendelelu kapiakapia. Pamuapa mu bukokeshi buende ke muakakuatabu mupostolo Yone mu tshisanga tshia Patemo bua ‘dimanyisha dia Yezu.’​—Buak. 1:9.

Mukanda wa Buakabuluibua wakafundibua pavua Yone mu buloko abu. Mu mukanda amu mmudiye wakula bua Antipa, muena Kristo wa ku  Pêgamo uvua muaba munene wa ntendelelu wa mfumu wa bena Lomo. (Buak. 2:12, 13) Tshikondo atshi, mbulamatadi wa bukokeshi abu uvua mua kuikala mubange kuenzeja bena Kristo bua kuenzabu mikiya ya ntendelelu wa ditunga. Ni bivua nanku anyi ni kabivua nanku, anu muvuabi bileja mu mukanda wakatuminabu Trajan kudi Pline utudi batele ku mbangilu kua tshiena-bualu etshi, Pline uvua wenzeja bena Kristo ba ku Bitunia bua kuikalabu benza mikiya ayi kubangila mu 112.

Trajan wakatumbisha mushindu uvua Pline ukosa bilumbu bivuabu bamutuadila abi e kumuambila bua kushipa bena Kristo bavua babenga kutendelela nzambi ya bena Lomo. Trajan wakafunda ne: “Kadi muntu yeye mubenge mudiye kayi muena Kristo, ne musambile nzambi yetu bua kujadika mudiye kayi muena Kristo, umubuikidile bua dikudimuna diende dia mutshima, nansha pikalabu bavua bamubande kale.”

Bena Lomo kabavuaku mua kufuanyikija ne: kuvua mua kuikala ntendelelu uvua ulomba benamu bua kutendelela anu Nzambi wabu nkayende nansha. Nzambi ya bena Lomo kayivua yenzeja bantu bayi nanku to, kadi tshivua Nzambi wa bena Kristo mua kuenzela nanku ntshinyi? Bavua bela meji ne: kutendelela kua nzambi ya mbulamatadi kuvua kuleja anu dikokela diabu patupu ku malu a tshididi. Nunku, bavua bamona dibenga kuyitendelela bu ditombokela mbulamatadi. Kadi anu muvua Pline mubimone, kakuvua mushindu wa kuenzeja bena Kristo bonso bua kutendelela nzambi ayi to. Bua bena Kristo, tshienzedi atshi tshivua tshiumvuija dipanga lulamatu kudi Yehowa; kabidi bena Kristo ba kumpala bapite bungi bakitaba bua kufua pamutu pa kutendelela mfumu wa bena Lomo.

Bualu ebu budi mua kututangila ku tshinyi lelu eu? Mu amue matunga, mbalombe benamu bua kunemekela bimanyinu bia ditunga. Bu mutudi bena Kristo, tudi bulelela tunemeka bukokeshi bua mbulamatadi. (Lomo 13:1) Kadi bua mu malu adi atangila dinemekela dia mabendele a matunga, tshidi tshitulombola mmukenji wa Yehowa Nzambi wa kumulamata anu yeye nkayende ne mubelu wa mu Dîyi diende wa ‘kunyema kutendelela kua mpingu’ ne wa ‘kudilama kudi mpingu.’ (1 Kol. 10:14; 1 Yone 5:21; Nah. 1:2) Yezu wakamba ne: ‘Kukuila Mukalenge Nzambi webe, umuenzele yeye nkayende mudimu.’ (Luka 4:8) Nanku tutungunukayi anu ne kulamata Nzambi utudi tutendelela!

[Lungenyi lunene lua mu dibeji 5]

Bena Kristo balelela badi balamata anu Yehowa nkayende

[Tshimfuanyi mu dibeji 3]

Bena Kristo ba kumpala bakabenga kutendelela mukalenge anyi mpingu ya nzambi mikuabu

Mukalenge Domitien

Zewuse

[Mêyi a dianyisha]

Mukalenge Domitien: Todd Bolen/​Bible Places.com; Zewuse: Foto wa Todd Bolen/​Bible Places.com, mukuatshila ku Archaeological Museum mu Istanbul

[Tshimfuanyi mu dibeji 4]

Bena Kristo ba ku Efeso bakabenga kutendelela Atemise, nzambi mukaji uvua bavule batendelela.​—Bien. 19:23-41