Ndi mupete malu mimpe a bungi

Muyuki mulonda kudi Arthur Bonno

MU TSHIDIMU tshia 1951, meme ne mukajanyi Edith tuvua mu mpungilu wa distrike patuakumvua dimanyisha bua tshisangilu tshia bantu bavua basue kuenza mudimu wa bumisionere.

Ngakambila mukajanyi ne: “Tuanji tuye kumvua.”

Edith kuandamuna ne: “Arthur, katuena mua kushala ba misionere to.”

“Tuye anu kuteleja patupu, Edith.”

Panyima pa tshisangilu, bakabanya formilere bua kalasa ka Gilada.

Ngakakankamija mukajanyi ne: “Tuuje formilere eyi.”

Wakankonka ne: “Kadi netuenze tshinyi bua mêku etu?”

Panyima pa mpungilu au, tshidimu bu tshijima ne tshitupa, tuakabuela mu kalasa ka Gilada ne kututumabu mu ditunga dia Équateur didi mu Amérique wa ku Sud.

Anu muudi mua kubimona mu muyuki utuvua banyukile ne mukajanyi mu mpungilu au, mvua ne tshibidilu tshia kuenzejangana malu ne misangu yonso mvua ngela meji ne: tuvua bakumbane bua kuenza bualu buonso butuvua basue kuenza. Kadi Edith yeye uvua muena bupuekele ne kavua utamba kuakula to. Uvua mukolele mu tshimenga tshikese tshia Elizabeth tshidi mu Pennsylvanie mu ditunga dia États-Unis, kavua muanji kupatuka ditunga diabu anyi kusomba ne muntu wa mu ditunga dikuabu to. Kabivua bipepele bua yeye kushiya dîku diabu to. Nansha nanku, wakitaba ne muoyo mujima bua kuya mu ditunga dikuabu divuabu batutume. Tuakafika mu ditunga dia Équateur mu tshidimu tshia 1954 ne tudi tuenzamu mudimu wa bumisionere katshia ku tshikondo atshi. Mu bidimu bitudi benze mu ditunga edi, tudi bapete malu mimpe a bungi. Udiku musue kumanya amue a kudiwu anyi?

Malu malenga a kuvuluka

Muaba wa kumpala uvuabu batutume mmu tshimenga tshinene tshia Quito, tshidi mutantshi wa kilometre 2 850 mu mikuna ya Andes. Tuvua benze matuku abidi a luendu ne kawulu ne mashinyi manene kumukila mu tshimenga tshia Guayaquil tshidi ku mpenga kua mbuu too ne mu tshia Quito, luendu lukadi mpindieu luangata minite 30 ku ndeke.  Tuvua benze mudimu mu Quito munda mua bidimu binayi bidi kabiyi kupua muoyo. Pashishe mu tshidimu tshia 1958 bualu bukuabu buimpe buakenzeka, bakatuambila bua kuenza mudimu wa dikumbula bisumbu.

Tshikondo atshi, mu ditunga dijima muvua anu bijengu bikese bibidi. Nunku patuvua tukumbula bisumbu tujikija, tuvua tupitshisha mbingu ya bungi ku tshidimu tuyisha mu tu bimenga tukese mutu bantu bakafumina mu Inde basombele muvua kamuyi Bantemu. Nzubu ya mu tu bimenga etu ivua mikese, kayivua ne madidishi anyi ne tshintu tshikuabu munda kadi ivua anu ne bulalu. Tuvua tuyamu ne mushete wa mabaya mutuvua bele ditshuwa dia petrole, mpanu, malongo, dilongo dia mâyi, dra, mustikere, bilamba, bikandakanda bia kale ne bintu bikuabu. Tuvua tuangata bikandakanda bua kujika masoso avua ku bimanu bua mpuku kayibuedi mu nzubu.

Nansha muvua muidima mu nzubu ayi ne kayiyi ne mankenda, tudi tuvuluka miyuki mimpe ituvua tulondelangana butuku basombele pa bulalu, tuenda tudia biakudia bituvua balambile pa ditshuwa dietu dia petrole. Bu mumvua ne tshibidilu tshia kuakula lukasa tshiyi nganji kuela meji, mêba au ke avua mukajanyi undeja mishindu imvua mua kuyukila ne bantu batuvua tukumbula ne budimu. Mvua mmuteleja ne ngakatuadija kukankamija bikole bantu batuvua tukumbula. Pamvua kabidi ngakula bibi bua muena Kristo kampanda, uvua ubenga kuela dîyi mu muyuki au. Nunku ngakalonga bua kuikala ngangata bena Kristo nanyi ne mushinga. Miyuki yetu ya butuku ivua nangananga mimanyine pa malu atuvua tulonga mu biena-bualu bia mu Tshibumba tshia Nsentedi ne atuvua tupeta mu mudimu wa buambi wa ku dituku. Malu atuvua tulondelangana aa avua atusankisha bikole.

Mutuvua bapetangane ne Carlos

Mu tshimenga tshia Jipijapa tshia kudi dîba dibuelela tshia mu Équateur, bavua batupeshe dîna dia Carlos Mejía uvua musue kumanya bulelela kadi kabavua batupeshe adrese wende to. Tuakumuka ku nzubu mu dinda katuyi bamanya muaba utuvua mua kutuadijila kumukeba, ke tuetu kutuadija kuya amu tshianana. Mu njila ituvua tupitshila ya manyanu, tuvua tuenda tuepuka bitotshi bia bungi bualu mvula ivua miloke butuku bushale. Mvua kumpala kua mukajanyi, diakamue meme kumvua ushiya dîyi ne: “Arthur.” Meme kukudimuka ne kumumona mujame mu bitotshi bifike bimufikile too ne mu binu. Bivua bingenze tuseku tua bungi, kadi tshiakamuseka to bualu uvua usua kudila.

Ngakamupatula mu bitotshi amu, kadi bisabata biende biakashalamu. Muana mukuabu wa balume ne wa bakaji bavua bimane batubandila, ke meme kubambila ne: “Nuenu bapatule bisabata abi mu bitotshi nennupeshe makuta.” Bakabipatula ne lukasa, kadi Edith uvua ukeba muaba bua kusampulula makasa ende. Mamuende wa bana abu uvua mututangile ne kutubikilaye kuende, yeye kupesha mukajanyi mâyi bua kowa ku mikolo eku bana benda basukula bisabata. Kumpala kua tuetu kumuka, bualu buimpe budi buenzeka. Ngakebeja mamu au ni uvua mumanye muaba utuvua mua kupetela Carlos Mejía. Wakabazuka ne kuamba ne: “Si mbayanyi.” Pashishe tuakatuadija kulonga nabu Bible ne ndekelu wa bionso bakatambula bonso. Panyima pa bidimu, Carlos ne mukajende ne babidi ba ku bana babu bakalua bampanda-njila ba pa buabu.

Tudi tuenza ngendu ya lutatu, kadi badi batuakidila ne disanka

Tuakapeta ntatu patuvua tuenza ngendu bua kukumbula bisumbu. Tuvua tuya ne bise, tuwulu, mashinyi, maatu ne ndeke ya mikese. Musangu mukuabu, muanetu McLenachan uvua mutangidi wa distrike ne mukajende Dorothy bakaya kutufila bua kuyisha mu misoko ya balobi idi pabuipi ne mikalu ya ditunga dia Colombie. Tuakaya ne buatu buvua ne motere. Mishipa minene ivua bunene bua buatu ivua payi yenda inayila kumpenga kua buatu butuvua abu. Nansha muitshi wa buatu mupiluke utuvua nende wakumvua pende buôwa bua bunene buvua mishipa ne kupingajaye diakamue buatu ku mukuna.

 Ntatu ituvua bapete mu mudimu wa dikumbula bisumbu kayivua mu tshianana to. Tuakamanyangana ne bena Kristo netu ba malu mimpe ne bakididianganyi. Misangu ya bungi mêku avua atuakidila avua asumisha bua tuikale tudia misangu isatu ku dituku, eku bobu bikale badia anu musangu umue. Bavua kabidi batushila bulalu bumue buvua mu nzubu, eku bobu balala panshi. Pa tshibidilu mukajanyi uvua wamba ne: “Bena Kristo netu aba mbangambuluishe bua kumona ne: tudi dijinga ne bintu bikese tshianana mu nsombelu.”

“Katuena basue kudipangisha masanka to”

Mu tshidimu tshia 1960 tuakapeta bualu bukuabu buimpe, bakatubikila bua kuenza mudimu ku Betele wa mu Guayaquil. Pamvua meme ngenza mudimu mu biro, Edith yeye uvua uyisha pamue ne tshisumbu tshivua pabuipi ne Betele. Tshivua ngela meji ne: mvua mukumbanyine kuenza mudimu wa biro to, kadi anu mudi Ebelu 13:21 uleja, Nzambi wakatukuatshisha ne ‘bualu buimpe buonso bua kuenza bu mu disua diende.’ Bidimu bibidi pashishe, bakambikila bua kuya kulonga ku Gilada bua ngondo 10 ku Betele wa ku Brooklyn mu New York. Tshikondo atshi bavua balomba bakaji bua kushala benza mudimu wa buambi. Bakatumina mukajanyi mukanda ufumina ku Brooklyn. Bavua bamulomba bua kuela meji ni uvua mua kuitaba bua tuetu kushiyangana nende ngondo 10.

Edith wakandamuna ne: “Ndi mushindike ne: ki mbipepele to, kadi tudi bamanye ne: Yehowa neatuambuluisha mu ntatu idi mua kumueneka. . . . Katuena basue kudipangisha masanka onso adi kumpala kuetu anyi kudipangisha mpunga wa kulonga mua kukumbaja midimi yetu bimpe.” Pamvua ku Brooklyn, mukajanyi uvua umfundila mukanda lumingu luonso.

Tudi tuenza mudimu pamue ne bena Kristo badi beyemene Yehowa

Mu tshidimu tshia 1966 meme ne Edith tuakapingana mu Quito bua masama, momu emu tuakatuadijilula mudimu wa bumisionere pamue ne bena Kristo ba muaba au. Bavua balame muoyo wabu mutoke bimpe.

Kuvua muanetu wa bakaji mukuabu uvua wenzela Yehowa mudimu ne lulamatu uvuabu bakuma misangu yonso kudi bayende uvua kayi ntemu. Dituku dikuabu pa dîba 6 wa mu dinda, muntu mukuabu wakalua kutuambila ne: bavua bamukume kabidi. Ngakaya lukasa kuende. Pamvua mumumona tshiakitaba ne: nyeye to. Uvua mulale pa bulalu, mubidi mujima muule ne mibundabunda. Bayende uvua mumutute ne mutshi wa lukombo too ne pavuawu mukoseke bitupa bibidi. Pashishe, ngakalua kusangana bayende kumbelu, meme kumuambila ne: uvua muenze bualu bubi butambe. Wakalomba luse lua bungi.

Ku ntuadijilu kua bidimu bia 1970 ngakumvua bimpe ne tuetu kutuadijilula mudimu wa kukumbula bisumbu. Tshimenga tshia Ibarra tshivua mu tshijengu tshietu. Patuvua bakumbule tshimenga atshi mu bidimu bia 1950, muvua anu Bantemu babidi, mbuena kuamba ne: misionere umue ne muanetu wa balume wa mu tshimenga atshi. Nunku tuvua ne dijinga dikole dia kumonangana ne  bantu bapiabapia ba bungi bavua babuele mu tshisumbu etshi.

Dituku dia kumpala dituvua babuele mu bisangilu, muanetu Rodrigo Vaca wakimana kumpala bua kulombola tshitupa tshia nkonko ne mandamuna. Dîba dionso divuaye wela lukonko, bantu bavua bela dîyi ne: “Yo, yo!” (“Meme, meme”) pamutu pa kuela tshianza muulu. Meme ne Edith tuakatangilangana tukema. Ngakadiebeja ne: ‘Ntshilumbu kayi etshi?’ Pashishe tuakalua kumanya ne: muanetu Vaca uvua mpofu, kadi uvua umanyina bantu ba mu tshisumbu ku mêyi pavuabu bela dîyi. Bushuwa, muanetu eu mmulami udi mumanye mikoko yende. Tshilejilu tshiende tshidi tshituvuluija tshivua Yezu muambe mu Yone 10:3, 4, 14 bua mulami muimpe udi mumanye mikoko ne mikoko mimumanye bimpe. Lelu, mu Ibarra mudi bisumbu 6 bia muakulu wa tshiena Espagne, tshimue tshia muakulu wa Quichua ne tshimue tshia muakulu wa ba tumama. Muanetu Vaca mmutungunuke ne kuikala mukulu ne mpanda-njila wa pa buende udi wenza mudimu ne lulamatu. *

Tudi tusakidila Yehowa bua buimpe buende

Mu tshidimu tshia 1974 tuakamona kabidi buimpe bua Yehowa pakatuambilabu bua kupingana ku Betele kuakantekabu kabidi mu biro bua kuenza mudimu ne pashishe kuntekabu mu Komite wa Filiale. Kumpala Edith uvua wenza mudimu ku tshikuku, pashishe yeye kutuadija kuenza mudimu mu biro bia difundilangana mikanda bia ku Betele too ne lelu.

Mu bungi bua bidimu, tuvua ne disanka dia kuakidila bamisionere ba bungi bavua bafumina mu kalasa ka Gilada bavua bakolesha ditabuja ne tshisumi bia bena mu bisumbu bivuabu babatume. Tudi kabidi tukoleshibua bua bana betu ba bungi badi bafumine mu matunga mapite pa 30 bua kuenza mudimu mu ditunga edi. Lungenyi luabu lua didifila ludi lutusankisha. Bamue ba kudibu mbapanyishe nzubu ne balekele midimu yabu bua kulua kuenza mudimu miaba idibu dijinga ne bamanyishi ba Bukalenge. Mbasumbe mashinyi bua kuyisha nawu mu miaba ya kule, kuenza bisumbu bipiabipia ne kuambuluisha bua kuibaka Nzubu ya Bukalenge. Bana betu ba bakaji ba bungi batshidi bajike mbafumine mu matunga a kule bua kuenza mudimu wa bumpanda-njila munemu ne tshisumi.

Bushuwa ndi mupete malu mimpe a bungi mu bidimu bindi muenzele Nzambi mudimu. Bualu budi butambe onso, mmalanda anyi ne Yehowa. Ndi kabidi ne dianyisha bua mudi Yehowa mmupeshe “mukuatshishi.” (Gen. 2:18) Pandi mvuluka bidimu bipite pa 69 bitudi basombe nende mu dibaka, ndi mvuluka mukanda wa Nsumuinu 18:22 udi wamba ne: ‘Udi upeta mukaji udi upeta disanka.’ Bidi bingenza disanka bua kuikala ne Edith. Mmungambuluishe mu mishindu ya bungi. Uvua kabidi munange mamuende bikole. Katshia tuafika mu Équateur, mukajanyi uvua utumina mamuende mukanda lumingu luonso too ne pakafua mamuende mu 1990 ne bidimu 97.

Ndi mpindieu ne bidimu 90 ne Edith udi ne 89. Tudi ne disanka bua mutudi bambuluishe bantu batue ku 70 bua kumanya Yehowa. Tudi ne disanka bua mutuvua buuje formilere ya kalasa ka Gilada kukadi bidimu 60. Dipangadika dituvua bangate adi nditupeteshe malu mimpe a bungi.

[Mêyi adi kuinshi]

[Tshimfuanyi mu dibeji 29]

Mu stade wa Yankee wa mu New York mu 1958 ne bamisionere batuvua babuele nabu mu kalasa ka Gilada

[Tshimfuanyi mu dibeji 31]

Tudi baye kutangila dîku kampanda dia Bantemu pamvua mutangidi wa tshijengu mu 1959

[Tshimfuanyi mu dibeji 32]

Ku Betele wa mu Équateur mu 2002