Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Nkonko ya babadi

Nkonko ya babadi

Kumpala kua meme ne mukajanyi kumanya bulelela, tuakitaba bua bele mukajanyi mukuji muenzela mu biamu munda bua yeye kulela. Kabakamuela mikuji yonso munda to, mikuabu bavua bayilame mu biamu bia mashika. Bavuaku ne bua kuyilama anyi kuyimansha?

Bilondeshile bilele bidi bantu bitaba ne: mbimpe anyi mbibi, elu ndumue lua ku nkonko ya mushinga mukole idi mua kujuka padi bena dibaka basungula bua kuimita ku diambuluisha dia mikuji idibu mua kuela munda mua mamu. Bena dibaka nebadiambuile bujitu bua dipangadika diabu kumpala kua Yehowa. Nansha nanku, lukonko elu ludi mua kubambuluisha bua kumanya tshitu tshienzeka padibu bambuluisha muntu bua kuimita ku diambuluisha dia biamu.

Mu 1978, mamu kampanda wa mu Angleterre ke uvua wa kumpala wakimita ku diambuluisha dia biamu. Kavua mua kuimita bualu trompe yende ivua mipatakane, kakuyi mushindu wa mâyi a bayende kufikawu padi mayi ende to. Baminganga bakangata ku diambuluisha dia biamu diyi dikavua dikole, kudielabu mu kalangi ne kudisangishabu ne mâyi a bayende. Mukuji wakapatuka au bakawuteka muaba uvuawu udia bua kukolawu, pashishe kuluabu kuwela munda mua mamu au. Panyima pa ngondo, kulalaye muana wa bakaji. Ngenzelu eu ne mikuabu ya buena eyi idi yambuluisha bantu bua kulela, batu bayibikila mu Mfualansa ne: fécondation in vitro.

Nansha mudi mushindu wa diambuluisha mukaji bua kuimita ku diambuluisha dia biamu mushilangane bilondeshile ditunga ne ditunga, misangu ya bungi batu bapesha mukaji manga munkatshi mua mbingu ya bungi bua kuvudija mayi. Badi mua kulomba mulume bua kufila mâyi atshidi apatukilaku munda padiye unaya ne butaka buende. Badi basangisha mu biamu mayi a mamu ne mâyi a tatu makaja bimpe. Mayi a bungi adi mua kutoyika, atuadija kukola bua kulua mikuji ya bungi. Panyima pa dituku dimue anyi a bungi, badi balonga bimpe bimpe mikuji eyi bua kusungula idi mimpe ne idi mimueneke bu idi mua kukola idibu mua kulua kuela munda mua mamu bua kulelaye. Panyima pa matuku matue ku asatu, batu bela mikuji ibidi anyi isatu ya mimpe menemene munda mua mamu yeye kufuana kuimita. Mukuji umue anyi ya bungi yoyi mikuate, udi wimita, ne udi mua kutekemena bua kulela pakumbana tshikondo.

Kadi nebenze tshinyi ne mikuji ivua mishale mikala mimpe anyi mibi? Bobu bayiteke pambelu, neyifue ne lukasa. Kumpala kua yoyi kufua, badi mua kuyilamina mu tshiamu tshia mashika muaba udibu bayidisha bimpe. Bua tshinyi? Mikuji ya kumpala idibu bele munda yoyi kayiyi mikuate, badi mua kuangata ivuabu balame bua kuyela munda mua mamu. Kulama nunku kudi kutudisha makuta makese. Kadi kuenza nunku kudi mua kujula nkonko bua tshidi tshimpe ne tshidi tshibi. Anu bu bena dibaka bavua bela lukonko ludi ku ntuadijilu kua tshiena-bualu etshi, bena mabaka ba bungi batu baditatshisha bua kumanya tshia kuenza ne mikuji yabu ivuabu balamishe mu biamu bia mashika. Badi mua kuikala kabayi dijinga ne bana ba bungi bualu badi mua kuikala bakadi ne bidimu bia bungi anyi kabatshiyi ne makuta a kufuta baminganga bua kuenza mudimu au nansha a kukolesha nawu muana mukuabu. Badi mua kuikala ne buôwa bua kupeta difu dia bana ba bungi. * Peshi lufu lua mulume anyi mukaji ne dibuela mu dibaka dia eu udi mushale bidi kabidi mua kuvuija nsombelu eu mukole. Bu mudiku malu a bungi adi akengela kuelela meji bikole, bena dibaka ba bungi badi batungunuka ne kufuta makuta bua kubalaminabu mikuji yabu eyi munkatshi mua bidimu bia bungi.

Mu 2008, mumanyi kampanda wa malu a bana batshidi munda wakakula mu tshikandakanda kampanda (The New York Times) muvua babedi ba bungi bapange tshia kuenza bua bana bakuabu badi munda mua mamu badibu kabayi nabu dijinga. Tshikandakanda etshi tshiakamba ne: “Mbalame mikuji mitue ku binunu 400 mu biamu bia mashika mu ditunga dietu ne batu basakidila mikuabu dituku dionso . . . Mikuji eyi idi mua kushala ne muoyo munkatshi mua makumi a bidimu anyi kupita apu bobu bayilame bimpe muaba udi mashika; kadi yonso ya kudiyi kayakupanda mashika wowu majike to.” (Tuetu ke badi bele kashionyi.) Bualu ebu budi busaka bamue bena Kristo bua kuanji kuimana ne kuela meji bimpe pa tshilumbu etshi. Bua tshinyi?

Bena Kristo badi mu mabaka badi kumpala kua tshilumbu etshi badi ne bua kuela meji mu mushindu umue ne aba badi mu nsombelu idi yelesha meji a bungi bua tshia kuenza bua makanda a mubidi. Muena Kristo udi mua kusungula tshia kuenza bua mulela wende udi upunga ne lufu ne udi ne muoyo mushala mulama anu kudi biamu, bu mudi tshiamu tshidi tshiambuluisha muntu bua kulama mueyelu. Bilondeshile Ekesode 20:13 ne Musambu wa 36:9, bena Kristo balelela badi bangata muoyo ne mushinga wa bungi, nunku badi babenga nguondapilu mibi. Réveillez-vous! wa dia 8/5/1974 wakamba ne: “Bantu badi basue kuenza malu adi umvuangana ne mikenji ya mu Bible, bobu banemeka mushindu udi Nzambi wangata muoyo bu tshintu tshia tshijila, kondo kabu ka muoyo ne mikenji ya mbulamatadi, kabena ne bua kuimanyika muoyo wa muntu udi upunga ne lufu ku makanda to.” Kadi mu imue nsombelu, kulama muoyo ku diambuluisha dia biamu ngumue mushindu udi muntu utudi banange eu mua kupetulula muoyo. Bena mu dîku badi ne bua kuangata dipangadika bua kutungunuka anyi kubenga kutungunuka ne kufuta bua biamu kulamabi muoyo wa mubedi wabu.

Bushuwa, tshilumbu etshi ntshishilangane ne tshia bena dibaka bavua mukaji muimite ku diambuluisha dia biamu badi balamishe mikuji yabu mu tshiamu. Kadi badi mua kubambila bua kumbusha mikuji yabu mu tshiamu tshia mashika muaba udibu bayidishila bimpe bua yoyi kushala mu luya. Koku kakuyi biamu bia mashika, mikuji idi inyanguka diakamue ne kayakuikala kabidi ne mushinga to. Bena dibaka badi ne bua kuangata dipangadika bikalabu badi mua kuenza nanku.​—Gal. 6:7.

Bu muvua bena dibaka nkayabu ke bavua bitabe bua kuimita ku diambuluisha dia biamu bua kupeta muana, badi mua kusungula bua kuambula bujitu bua mushinga wa dilamisha mikuji yabu idi mu biamu bia mashika anyi badi mua kulua kuyela munda mua mamu bikalabu dijinga ne muana mukuabu. Kadi bena dibaka bakuabu badi mua kuangata bobu dipangadika dia kuimanyika dilama mikuji yabu mu biamu bia mashika badimona bu kuyiteka tshianana mu bintu bienza kudi bantu. Bena Kristo badi bangata dipangadika edi ku diambuluisha dia kondo kabu ka muoyo kalongesha kudi Bible, badi badiambuila bujitu kumpala kua Yehowa. Dijinga diabu didi ne bua kuikala dia kuikala kondo ka muoyo kimpe, kabayi balenduisha bantu bakuabu.​—1 Tim. 1:19.

Bena Kristo badi bangata dipangadika edi ku diambuluisha dia kondo kabu ka muoyo kalongesha kudi Bible, badi badiambuila bujitu kumpala kua Yehowa

Mumanyi mupiluke kampanda wa malu a dilelangana wakamona ne: bena mabaka ba bungi “bavua bapange tshia kuenza ne bivua bibakolele bua kuangata dipangadika dia tshia kuenza ne mikuji ivuabu balamishe mu tshiamu tshia mashika.” Wakamba ne: “Bua bena mabaka ba bungi bitu bimueneka ne: kakuena dipangadika dimpe dia kuangata to.”

Bushuwa, mbimueneke patoke ne: bena Kristo balelela bobu bitabe bua kuimita ku diambuluisha dia biamu badi ne bua kukonkonona malu onso a mushinga adi atangila tshilumbu etshi. Bible udi utubela ne: ‘Muntu mudimuke udi utangila dikenga diamba kumukuata, udi usokoma; kadi batshimbakanyi badi bapitaku, badi bakengeshibua.’​—Nsu. 22:3.

Mulume ne mukaji badi basombe pamue kabayi baselangane badi balonga Bible ne mbasue kutambula, kadi kabena mua kufundisha dibaka diabu kua mbulamatadi bualu mulume kena ne mikanda idi imuanyishila bua kusomba mu ditunga edi to. Mbulamatadi kena wanyishila muenyi wa nunku bua kusela to. Badiku mua kutua tshiala pa mukanda udi uleja muashalabu balamatangane ne kutambula anyi?

Kuenza nunku kudi kumueneka bu kuimpe, kadi ki mmushindu udi Bible uleja bua kujikija tshilumbu tshiabu to. Bua kumvua bua tshinyi bidi nanku, tuanji tukonkonone tshipatshila tshia mukanda utu mulume ne mukaji batua tshiala bua kuleja muashalabu balamatangane, bua tshinyi mukanda eu utuku, mushindu ne dîba didibu mua kuenza nawu mudimu.

Mulume ne mukaji badi kabayi mua kufundisha dibaka diabu kua mbulamatadi bua bualu butukadi baleje kuulu eku batu batua tshiala pa mukanda. Mu mukanda eu badi baleja muashalabu balamatangane umue ne mukuabu ne muafundishabu dibaka diabu kua mbulamatadi pamueneka mushindu. Bena mu tshisumbu nebabangate bu badi baleje kumpala kua Nzambi ne kua bantu muashalabu balamatangane mu dibaka diabu bienze bu ne: mbulamatadi mmuanyishe dibaka diabu.

Bua tshinyi ne ndîba kayi didibi bikumbana bua kutua tshiala pa mukanda eu? Yehowa ke wakenza dibaka ne utu udiangata ne mushinga wa bungi. Muanende wakamba ne: “Muntu kapanduludi tshidi Nzambi mulamakaje kaba kamue.” (Mat. 19:5, 6; Gen. 2:22-24) Yezu wakasakidila ne: “Muntu yonso udi ushipa dibaka ne mukajende kabuyi bua masandi, yeye musele mukaji mukuabu udi wenda masandi.” (Mat. 19:9) Nunku, “masandi” ke bualu bumuepele budi Bible wanyisha bua kushipa dibaka. Tshilejilu, mulume yeye muende ne muntu mukuabu, mukajende udi mua kushipa dibaka anyi kubenga kudishipa. Yeye mushipe dibaka, udi mua kusedibua kudi mulume mukuabu.

Kadi mu amue matunga, nangananga ku kale, bitendelelu binene kabivua bitaba lungenyi ludi Bible uleja patoke elu to. Bivua biobi bilongesha ne: dibaka kadiena mua kufua bua bualu nansha bumue to. Nunku, mu imue miaba ivua tshitendelelu ne buenzeji bua bungi, mikenji ya mbulamatadi kayena yakula bua kushipa kua dibaka nansha bua bualu buvua Yezu muleje abu to. Mu matunga makuabu pawu, badi banyishila bantu bua kushipa dibaka kadi malu adibu babalomba nga bungi, makole bua kukumbaja ne atudisha makuta a bungi. Bidi bilomba bidimu bia bungi menemene bua muntu kupeta mikanda ya dishipa nayi dibaka. Bidi bimueneka bu ne: bitendelelu peshi mbulamatadi udi ‘upangisha’ tshidi Nzambi muanyishe.​—Bien. 11:17.

Tshlejilu, mulume ne mukajende badi mua kuikala basombele mu ditunga mudiku kakuyi mushindu wa kupeta mikanda ya kua mbulamatadi bua kushipa dibaka peshi bikole menemene, pamuapa bilomba bidimu bia bungi bua kuyipeta. Kadi bikala bena dibaka aba bakadi benze muabu muonso bua kupeta mikanda ya dishipa nayi dibaka diabu dia kale ne bakumbane bua kubuela kabidi mu dibaka dikuabu bilondeshile mikenji ya Nzambi, badi mua kutua tshiala pa mukanda udi uleja muashalabu balamatangane. Dibitabila edi mmushindu udi tshisumbu tshilongolole udi uleja muditshi tshiumvuila bantu badi mu matunga a nunku. Kadi mu matunga a bungi mudibu mua kupeta mikanda ya dishipa nayi dibaka bipepele, ki mbimpe kutua tshiala pa mukanda eu nansha bikalayi ilomba makuta peshi malu a bungi.

Dipanga kumvua mudimu wa mukanda wa dilaya bua kushala balamatangane ndifikishe bamue bantu badi mu miaba idibi bipepele bua kupeta mikanda ya dishipa nayi dibaka bua kulomba mukanda eu ne kutuapu biala bua kubenga kutuilangana ne ntatu anyi malu makuabu adi afumina ku dikeba mukanda wa kushipa nawu dibaka.

Mu tshilumbu tshidi panshi etshi, mulume ne mukaji mbabanjijangane ne mbasue kupeta mikanda ya dibaka diabu. Bilondeshile Bible, yonso wa kudibu udi ne budikadidi bua kubuela mu dibaka dikuabu ne kena ku bukenji bua muntu mukuabu uvuabu nende mu dibaka to. Kadi, mulume kena ne mikanda idi imuanyishila bua kusomba mu ditunga ne mbulamatadi kena mua kuanyishila muntu wa nunku bua kusela to. (Mu matunga a bungi, mbulamatadi utu witaba bua bantu baselangane nansha bikale umue wa kudibu anyi bonso babidi kabayi ne mikanda idi ibanyishila bua kusomba mu ditunga.) Kadi mu tshilumbu tshitudi tuakuila, ditunga ditu dipesha bantu mikanda ya kushipa nayi mabaka. Nunku, kutua tshiala pa mukanda wa dilaya bua kushala balamatangane kakuena ne mushinga mu ditunga edi to. Manya ne: bua mulume ne mukaji eu, mbienze anu bu ne: mbakumbane bua kushipa dibaka kadi mbababengele bua kuenza nanku. Bonso babidi badi ne budikadidi bua kubuela mu dibaka dikuabu. Kadi mmunyi mudibu mua kuenza nunku bu mudi mulume kayi ne mikanda idi imuanyishila bua kusomba mu ditunga edi? Badi mua kuya mu ditunga dikuabu mudibu mua kumuitabila bua kusela nansha mudiye kayi ne mikanda. Peshi badi anu mua kuselangana mu ditunga didibu adi mulume yeye muenze bua kupeta mikanda idi imuanyishila.

Bushuwa, mulume ne mukaji badi ne bua kuenza bua nsombelu wabu umvuangane ne mikenji ya Nzambi ne ya Kaisa. (Mâko 12:17; Lomo 13:1) Tudi batekemene se: nebenze nunku. Nanku, nebakumbane bua kutambula.​—Eb. 13:4.

^ tshik. 6 Kadi badi mua kuenza tshinyi pikala muana udi wenda ukola mu difu dia mamu umueneka ne bulema kampanda anyi bana bikala ba bungi munda? Kuitaba bua kuimanyika dikola dia muana nkutudisha difu ku bukole. Diela mikuji munda mua mamu ne biamu ditu ne njiwu ya yeye kuimita difu dia bana babidi, basatu anyi ba bungi; dimita didi mua kulua ne njiwu ya kulela bana ba tubishi anyi kuenza bua mamu ajimije mashi a bungi. Badi mua kulomba mamu udi ne bana ba bungi munda bua itaba bua basungule bana badi munda, bashipe umue anyi bakuabu ba kudibu. Kuenza nunku nkutudisha difu ku bukole; kudi mumue ne kushipa muntu.​—Ekes. 21:22, 23; Mus. 139:16.