Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Yehowa n’Nzambi udi uyukila ne bantu

Yehowa n’Nzambi udi uyukila ne bantu

‘Ndi nkusengelela ne: umvue, nenkuambile bualu.’​—YOBO 42:4.

MISAMBU: 113, 114

1-3. a) Bua tshinyi meji a Nzambi ne muakulu wende mbipite bia bantu kule ne kule? b) Ntshinyi tshituamona mu tshiena-bualu etshi?

YEHOWA uvua musue bua bifukibua bikuabu bikale pabi ne muoyo ne disanka, ke bualu kayi wakafuka banjelu ne bantu. (Musambu 36:9; 1 Timote 1:11) Yehowa wakanji kufuka Yezu udi mupostolo Yone ubikila ne: “Dîyi.” (Yone 1:1; Buakabuluibua 3:14) Yehowa uvua uyukila nende, umuleja lungenyi luende ne mushindu uvuaye udiumvua. (Yone 1:14, 17; Kolosayi 1:15) Mupostolo Paulo udi wamba ne: banjelu batu pabu bayukila, ne badi ne muakulu udi mushilangane bikole menemene ne wa bantu.​—1 Kolinto 13:1.

2 Yehowa mmumanye malu onso adi atangila banjelu ne bantu miliyo ya bungi bavuaye mufuke. Udi ne bukole bua kuteleja masambila a bantu miliyo ya bungi musangu umue ne udi umvua masambila abu nansha bobu bakula mu muakulu kayi. Padi Yehowa wenda uteleja masambila onso aa, udi kabidi ­uyukila ne banjelu ne ubalombola. Yehowa udi ukumbaja malu onso aa bualu meji ende ne muakulu wende mbipite bia bantu kule ne kule. (Bala Yeshaya 55:8, 9.) Nunku padiye uyukila ne bantu, udi ubatekeshila mukenji wende bua bafike ku diwumvua bimpe.

3 Mu tshiena-bualu etshi, netumone mudi Yehowa uyukila ne bantu mu mushindu muimpe. Netumone kabidi mudiye ushintulula mushindu wende wa kuyukila ne bantu bilondeshile nsombelu.

NZAMBI UDI UYUKILA NE BANTU

4. a) Yehowa uvua muyukile ne Mose ne Samuele ne Davidi mu muakulu kayi? b) Mmalu kayi adi mu Bible?

4 Pavua Yehowa muyukile ne muntu wa kumpala Adama mu budimi bua Edene, uvua pamuapa muyukile nende mu tshiena Ebelu tshia kale. Pashishe, Yehowa wakayukila ne bantu bu mudi: Mose, Samuele ne Davidi. Nansha muvuabu bafunde mêyi a Nzambi mu yabu miaku ya mu tshiena Ebelu ne mu wabu mfundilu, bavua bafunde ngenyi ya Nzambi. Bavua bafunde malu avua Yehowa ubambila buludiludi ne miyuki ya malu avua atangila malanda a Nzambi ne bantu bende. Tshilejilu, mu Bible mudi miyuki idi ileja muvuabu ne ditabuja, muvuabu banange Nzambi, muvuabu benze bilema ne muvuabu bapange lulamatu. Bavua bafunde malu onso aa bua diakalenga dietu.​—Lomo 15:4.

Bafundi ba Bible bavua bafunde malu avua Yehowa ubambila buludiludi ne malu avua atangila malanda a Nzambi ne bantu bende

5. Nzambi uvua uyukila ne bantu anu mu tshiena Ebelu anyi? Umvuija.

5 Yehowa kavua uyukila ne bantu anu mu tshiena Ebelu to. Pavua bena Isalele bapatuke mu bupika mu Babilona, bamue ba kudibu bavua bakula tshiena Alama. Pamuapa ke bualu kayi Danyele, Yelemiya ne Ezela bakafunda bimue bitupa bia Bible mu tshiena Alama ku diambuluisha dia nyuma wende.​—Tangila note ya mvese eyi: Ezela 4:8; 7:12; Yelemiya 10:11 ne Danyele 2:4 mu Traduction du monde nouveau.

6. Bua tshinyi bavua bakudimune Mifundu ya tshiena Ebelu mu tshiena Greke?

6 Alexandre Munene wakakuata matunga a bungi, ne tshiena Greke tshia bantu bonso tshivuabu babikila ne: Koine tshiakalua muakulu munene mu matunga a bungi. Bena Yuda ba bungi bakatuadija kuakula tshiena Greke, ne ndekelu wa bionso bakakudimuna Mifundu ya tshiena Ebelu mu tshiena Greke. Bavua babikila nkudimuinu au ne: Septante. Uvua nkudimuinu wa kumpala wa Bible ne uvua ne mushinga wa bungi. Bamanyi ba malu a mu Bible badi bitaba ne: bavua bakudimune Bible wa Septante mujima kudi bakudimunyi 72. * (Tangila note.) Bamue bavua bakudimune Mifundu ya tshiena Ebelu ku muaku ku muaku, kadi bakuabu kabavua benze nanku to. Kadi bena Yuda bavua bakula tshiena Greke ne bena Kristo bavua buonso buabu bitabe ne: nkudimuinu wa Septante uvua Dîyi dia Nzambi.

7. Yezu uvua ulongesha bayidi bende mu muakulu kayi?

7 Pavua Yezu pa buloba, uvua pamuapa wakula tshiena Ebelu. (Yone 19:20; 20:16; Bienzedi 26:14) Uvua mua kuikala kabidi wamba bimue biambilu bia mu tshiena Alama bivua bantu bamanye tshikondo atshi. Kadi uvua kabidi mumanye tshiena Ebelu tshia kale tshivuabu bakula kudi Mose ne baprofete bavua bafunde malu avuabu babala mu nsunagoga lumingu luonso. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Bienzedi 15:21) Nansha muvuabu bakula tshiena Greke ne Latin mu matuku a Yezu, Bible kena uleja bikala Yezu uvua wakula miakulu eyi to.

8, 9. Bua tshinyi bena Kristo ba bungi bavua bakula tshiena Greke? Bualu ebu budi butulongesha tshinyi bua Yehowa?

8 Bayidi ba Yezu ba kumpala bavua bakula tshiena Ebelu, kadi yeye mumane kufua, bayidi bakuabu bakalonda bavua bakula miakulu mikuabu. (Bala Bienzedi 6:1.) Bu muvua lumu luimpe luenda lumuangalaka, bena Kristo ba bungi bavua bakula tshiena Greke pamutu pa tshiena Ebelu. Bu muvua tshiena Greke tshikale muakulu uvua bantu ba bungi bakula, mukanda wa Matayi, Mâko, Luka ne wa Yone yakamuangalaka bikole mu bantu mu tshiena Greke. * (Tangila note.) Mikanda ya mupostolo Paulo ne mikanda mikuabu ya mu Bible ivua payi mifunda mu tshiena Greke.

9 Bualu budi busankisha budi ne: pavua bafundi ba Mifundu ya bena Kristo ya mu tshiena Greke batela mêyi a mu Mifundu ya tshiena Ebelu, bavua misangu ya bungi bangata mêyi a mu Bible wa Septante. Imue misangu mêyi avuabu bangata avua mashilangane kakese ne miaku ya tshiena Ebelu tshia ntuadijilu. Nunku mudimu wa bakudimunyi bapange bupuangane mmulue tshitupa tshia Bible utudi nende lelu. Bualu ebu budi butulongesha ne: Yehowa kena wangata muakulu kampanda anyi bibidilu kansanga bu bimpe bipite bikuabu to.​—Bala Bienzedi 10:34.

Nzambi kena utulomba bua tuakule muakulu kampanda bua kumumanya anyi kumanya malu adiye mulongolole to

10. Mushindu udi Yehowa uyukila ne bantu mmutulongeshe tshinyi?

10 Tudi balonge ne: Yehowa udi uyukila ne bantu bilondeshile nsombelu. Kena utulomba bua tuakule muakulu kampanda bua kumumanya anyi kumanya malu adiye mulongolole to. (Bala Zekâya 8:23; Buakabuluibua 7:9, 10.) Tudi balonge kabidi ne: Yehowa uvua muambuluishe bafundi ba Bible ne nyuma wende, kadi uvua mubanyishile bua bafunde ngenyi yende mu yabu miaku.

NZAMBI MMULAME MUKENJI WENDE

11. Nansha mudi bantu bakula miakulu mishilashilangane, bua tshinyi bualu ebu kabuena butatshisha Yehowa?

11 Bantu batu bakula miakulu mishilashilangane, kadi bualu ebu kabuena butatshisha Yehowa to. Bua tshinyi tudi tuamba nanku? Mu Bible mudi mêyi a Yezu makese mafunda anu muvuaye muambe. (Matayi 27:46; Mâko 5:41; 7:34; 14:36) Kadi Yehowa wakenza bua bafunde mukenji wa Yezu ne bawukudimune mu tshiena Greke ne mu kupita kua matuku mu miakulu mikuabu. Mukenji wa Nzambi uvua mulamibue bimpe bualu bena Yuda ne bena Kristo bavua batentule Dîyi dia Nzambi misangu ya bungi. Pashishe bavua balue kukudimuna mikanda ivuabu batentule eyi mu miakulu ya bungi. Bidimu bitue ku 400 panyima pa diledibua dia Kristo, John Chrysostom wakamba ne: bavua bakudimune malongesha a Yezu mu miakulu ya bena Suliya, ya bena Ejipitu, ya bena Inde, ya bena Pelasa, ya bena Etshiopi ne ya bantu bakuabu ba bungi.

12. Mmunyi muvuabu baluishe Bible?

12 Mu mianda ya bantu, mbaluishe bikole Bible ne bantu bavua bamukudimuna ne bamuabanyina bakuabu. Bidimu bitue ku 300 Yezu mumane kuledibua, Mukalenge wa Lomo Dioclétien wakatuma dîyi bua buoshe Bible yonso. Bidimu bitue ku 1 200 pashishe, William Tyndale wakatuadija kukudimuna Bible mu Anglais. Wakamba ne: Nzambi yeye mumuanyishile bua kuikala ne muoyo matuku a bungi, uvua ne bua kuenza bua too ne bana ba mu njila bamanye Bible bimpe kupita bamfumu ba bitendelelu. Bu muvuaku buluishi, Tyndale wakanyema mu Angleterre kuya mu ditunga dikuabu bua kukudimuna Bible ne kumupatula. Nansha muvua bamfumu ba bitendelelu batete bua kuosha Bible yonso ivuabu bapeta, nkudimuinu wa Tyndale uvua kudi bantu ba bungi. Ndekelu wa bionso, bakowa Tyndale ne kumuoshabu ku mutshi. Kadi bamfumu ba bitendelelu kabakakokesha bua kujimija nkudimuinu eu mu bantu to, ne uvua muambuluishe bua kukudimunabu Bible udibu babikila ne: Bible wa roi Jacques (Angl).​—Bala 2 Timote 2:9.

13. Dikonkonona maniskri a kale nditujadikile tshinyi?

13 Bushuwa, mu imue Bible ya kale muvua bilema bikese ne malu makese mashilangane. Kadi bamanyi ba malu a mu Bible bakakonkonona ne ntema yonso maniskri a bungi, bitupa bia maniskri ne nkudimuinu ya kale ya Bible. Pavuabu bafuanyikije malu avuabu bapete, bakamona ne: kuvua anu mvese mikese ivua ne malu mashilangane kakese, ne dishilangana edi divua anu dikese. Kadi mukenji wa mu Bible ki mmushintuluke to. Dikonkonona dia maniskri a kale ndijadikile balongi ba Bible ba tshisumi ne: lelu badi ne Dîyi dia Yehowa difundisha ku nyuma muimpe.​—Yeshaya 40:8.

14. Bible udi mu miakulu bungi kayi lelu?

14 Nansha mudibu baluishe Bible bikole, mbamukudimune mu miakulu mipite pa 2 800 lelu. Kakuena mukanda mukuabu udibu bakudimune bu Bible lelu to. Nansha mudi bantu ba bungi kabayi ne ditabuja kudi Nzambi, badi batungunuka ne kuabanyina bantu Bible bikole pa buloba bujima. Imue nkudimuinu ya Bible ki mmipepele bua kubala anyi mijalame to. Kadi pa kuamba yonso ya kudiyi idi ne mukenji mupepele udi upesha bantu ditekemena ne muoyo wa tshiendelele.

DIJINGA DIA KUPETA NKUDIMUINU MUPIAMUPIA WA BIBLE

15. a) Katshia mu 1919, mmunyi mudibu bashintulule malu bua mikanda yetu ya malu a mu Bible? b) Bua tshinyi batu banji kufunda mikanda yetu mu Anglais?

15 Mu 1919, bakateka kasumbu kakese ka balongi ba Bible bua kuikalaku ‘mupika wa lulamatu udi mudimuke.’ Tshikondo atshi, mupika wa lulamatu uvua wambila bantu ba Nzambi malu nangananga mu Anglais. (Matayi 24:45) Kadi lelu mikanda yetu ya malu a mu Bible idi mu miakulu mipite pa 700. Anu bu muvua tshiena Greke mu matuku a kale, muakulu wa Anglais mmulue muakulu udibu bakula bikole mu malu a mishinga, mu tulasa ne mmumanyike bikole pa buloba bujima. Ke bualu kayi batu banji kufunda mikanda yetu mu Anglais ne pashishe bayikudimuna mu miakulu mikuabu.

16, 17. a) Bantu ba Nzambi bavua dijinga ne tshinyi? b) Mmunyi muvuabu bakumbaje dijinga edi? c) Muanetu Knorr uvua ne dijinga kayi?

16 Mikanda yetu yonso mmimanyine mu malu a mu Bible. Kumpala, bantu ba Nzambi bavua benza mudimu ne Bible wa roi Jacques uvuabu bajikije mu 1611. Kadi ngakuilu uvuamu ukavua wa kale ne mukole bua kumvua. Dîna dia Nzambi divuamu misangu mikese tshianana nansha muvuadi mu maniskri a kale misangu binunu bia bungi. Bible eu uvua ne bilema bia mu dikudimuna ne uvua ne mvese mikuabu ivua kayiyi mu maniskri a kale. Bible mikuabu ya mu Anglais ivua payi ne bilema bia muomumue.

17 Mbimueneke patoke ne: bantu ba Nzambi bavua dijinga ne nkudimuinu wa Bible uvua mujalame ne mupepele bua kumvua. Nunku bakenza Komite wa dikudimuna Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia, ne bana betu ba balume ba mu komite eu bakapatula bitupa bia Bible kutuadijila mu 1950 too ne mu 1960. Bavua bapatule bitupa bisambombo bia kumpala mu mpungilu wa mu dia 2 ngondo wa 8 mu 1950. Mu mpungilu eu muanetu Knorr wakamba ne: bantu ba Nzambi bavua dijinga ne nkudimuinu wa Bible wa matuku etu aa uvua mujalame ne mupepele bua kumvua ne uvua ne bua kubambuluisha bua kumanya bulelela bimpe menemene. Bavua dijinga ne nkudimuinu uvua mupepele bua kubala ne kumvua anu bu muvua mifundu ya ntuadijilu ya bayidi ba Kristo. Dijinga dia muanetu Knorr divua dia ne: Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia ambuluishe bantu miliyo ya bungi bua bafike ku dimanya Yehowa.

18. Ntshinyi tshivuabu benze bua mudimu wa dikudimuna Bible kuyawu kumpala?

18 Mu 1963, dijinga dia muanetu Knorr diakakumbana. Bakapatula Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia wa Mikanda ya bena Kristo ivua mu tshiena Greke mu tshiena Allemagne, mu tshiena Espanye, mu tshiena Italie, mu Mfualansa, mu muakulu wa mu Pays-Bas ne mu Tshimputulukeshi. Mu 1989, Kasumbu Kaludiki ka Bantemu ba Yehowa kakenza tshibambalu tshipiatshipia ku biro bietu bidi bilombola mudimu wa pa buloba bujima bua kuambuluisha bakudimunyi ba Bible. Pashishe mu 2005, bakanyisha bua bakudimune Bible mu miakulu ikavuabu bakudimuna Tshibumba tshia Nsentedi. Nunku lelu Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia, mujima anyi tshitupa tshiende udi mu miakulu mipite pa 130.

19. Mbualu kayi bunene buvua buenzeke mu 2013? Ntshinyi tshitualonga mu tshiena-bualu tshidi tshilonda?

19 Bu mudi muakulu wa Anglais mushintuluke katshia tshikondo tshivuabu bapatule Bible wa kumpala wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia, bivua bikengela kushintulula imue miaku ivuamu. Mu dia 5 ne mu dia 6 ngondo wa 10 mu 2013, bantu 1 413 676 ba mu matunga 31 bakabuela anyi kulonda ku nshinga tshisangilu tshia 129 tshitubu benza ku tshidimu tshionso. Muanetu kampanda wa mu Kasumbu Kaludiki wakamanyisha dipatuka dia Bible wa Nkudimuinu wa bulongolodi bupiabupia muakajilula mu Anglais. Bantu bakasanka bikole, ne ba bungi bakapuekesha binsonji bua muvuabu bapete wabu Bible wa nkudimuinu mupiamupia eu. Pavua bangamba-malu babala mvese mu Bible eu, bantu bonso bavua bamona muvuaye mupepele bua kubala ne kumvua. Mu tshiena-bualu tshidi tshilonda, netulonge malu a bungi bua nkudimuinu eu muakajilula ne mushindu udibu bamukudimuna mu miakulu mikuabu.

^ tshik. 6 Muaku Septante udi umvuija “makumi muanda mutekete.” Bidi bimueneka ne: mudimu wa dikudimuna uvua mutuadije bu bidimu 300 kumpala kua Kristo ne uvua mujike bidimu 150 pashishe. Nkudimuinu eu utshidi ne mushinga too ne lelu bualu udi wambuluisha bamanyi bua kumvua miaku mikole ya mu tshiena Ebelu anyi kumvua mvese mujima.

^ tshik. 8 Bamue badi bela meji ne: Matayi uvua mufunde mukanda wende mu tshiena Ebelu, ne bavua balue kuwukudimuna mu tshiena Greke, pamuapa kudi Matayi yeye nkayende.