Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bantu badi bafuishe babayabu anyi bakaji babu—Nntshinyi tshidibu natshi dijinga? Mmunyi muudi mua kubambuluisha?

Bantu badi bafuishe babayabu anyi bakaji babu—Nntshinyi tshidibu natshi dijinga? Mmunyi muudi mua kubambuluisha?

Bantu badi bafuishe babayabu anyi bakaji babu​—Nntshinyi tshidibu natshi dijinga? Mmunyi muudi mua kubambuluisha?

Dimue dituku Jeanne wakateka malonga a biakudia ku mêsa mu tshikuku muvua mudilu kauyi ukenkeshe bimpe, kadi uvua mupue muoyo bualu bukuabu. Pavuaye ujikija kuteka biakudia ku mêsa, uvua ne bua kudia. Bia dibungama, wakamona ne: uvua muteke malonga abidi pa mêsa ne kutuadijaye kudila. Uvua mupue muoyo ne kutekaye biakudia bia bantu babidi ku mêsa. Kadi pabi bayende ukavua mufue kukavua bidimu bibidi.

BUA bantu batu kabayi banji kufuisha, bitu bikole bua kumvua kanyinganyinga kakole katu muntu umvua patuye ufuishe bayende anyi mukajende. Kadi mu kupita kua matuku, bantu batu bafika ku ditaba malu makole atu abakuata. Tshilejilu, Beryl udi ne bidimu 72 kavuaku wela meji ne: bayende uvua mua kupetangana ne lufu lua tshimpitshimpi to. Udi wamba ne: “Tshivua ngitaba ne: kavua kabidi ubuela anyi upatuka mu mushiku wa mbelu wetu to.”

Bantu batubu bakosa mikolo batu bapua muoyo imue misangu badiumvua bu ne: batshidi ne mikolo yonso ibidi. Bia muomumue, bantu badi bafuishe babayabu anyi bakaji babu, patubu munkatshi mua bantu batu imue misangu badimona bu badi nabu anyi bu ne: badi babayikidisha, kadi pabu kabayipu to.

Balunda ne balela kabatu bamanye tshia kuenza bua kuambuluisha muntu udibu banange udi mufuishe bayende anyi mukajende to. Udiku mumanye muntu udi mufuishe bayende anyi mukajende anyi? Mmunyi muudi mua kumuambuluisha? Ntshinyi tshiudi mua kumanya bua wewe kumona mua kuambuluisha bantu badi bafuishe babayabu anyi bakaji babu padibu mu tshinyongopelu? Mmunyi muudi mua kubambuluisha bua kupetululabu disanka ku kakese ku kakese?

Malu audi ne bua kuepuka

Balunda ne balela batu bamona bibatonda bikole padi muntu udibu banange ufuisha ne batu basue kumuambuluisha bua tshinyongopelu tshiende katshinengi matuku a bungi. Kadi, mukebuludi mukuabu uvua mulombole diela dia bantu 700 badi bafuishe babayabu anyi bakaji babu nkonko wakafunda ne: “Kakuena bungi bua matuku ‘majadika’ adi muntu mua kudila padiye mufuishe to.” Nunku, pamutu pa kukandika muntu bua kadidi, mbimpe kumulekela adile bua ajikije kanyinganyinga kende.​—Genese 37:34, 35; Yobo 10:1.

Nansha mudibi mua kuikala bimpe bua wewe kuambuluisha udi mufuishe bua kulongolola malu a kujika mufue, kuedi meji ne: udi ne bua kuenza malu onso adi akengela to. Tshilejilu, Paul udi ne bidimu 49 ne ukadi mufuishe. Udi wamba ne: “Ndi ngela meji ne: bivua bimpe bua muvua bantu bavua bangambuluisha ne muoyo mujime bandekela amue malu bua mema kuenza. Mvua musue bua malu onso a dijika dia mukajanyi enzeke bimpe, bualu buanyi meme, ke bualu bua ndekelu bumvua mua kuenza bua kumutua mushinga.”

Nansha nanku, bantu ba bungi batu basue bua babambuluishe kudi bakuabu. Tshilejilu, Eileen mukaji mukamba wa bidimu 68 udi wamba ne: “Bu muvua lungenyi luanyi kaluyi lutukija, kulongolola malu a kujika bayanyi bu mudi kupeta mukanda wa dianyisha bua kumujika kabuvua bualu butekete to. Diakalenga, muanayi wa balume ne mukajende bakangambuluishe bikole.”

Bualu bukuabu, kutshinyi bua kuakula malu a muntu udi mufue. Tshilejilu, Beryl utudi batele kuulu eku udi wamba ne: “Balunda banyi bavua bangambuluishe bikole. Kadi ngakamona ne: ba bungi kabavua basue kuakula bua bayanyi John to. Bivua bienze anu bu ne: katu muanji kuikalaku, ne bualu abu buvua bunsama ku muoyo bikole be.” Panyima pa matuku, muntu udi mufuishe bayende anyi mukajende udi mua kujinga bua kuakula mudilekelele bua udiye mufuishe. Udiku uvuluka bualu kampanda buimpe anyi bualu budi busekesha buvua muntu udi mufue au muenze anyi? Nunku, kutshinyi bua kubuambila udi mufuishe to. Wewe mumone ne: bualu abu nebumusankishe, muambile tshiuvua munangile bayende anyi mukajende anyi tshidi lufu luende lukupangishe. Bualu ebu budi mua kuambuluisha mulume anyi mukaji udi mufuishe bua kumona ne: bantu bakuabu badi pabu banyingalala.​—Lomo 12:15.

Paudi ukankamija udi mufuishe, kumutondeshi nsombelu ne mibelu mipite bungi. Kusaki udi mufuishe bua kuangata mapangadika lukasa lukasa to. * Kadi ikala ne bujinguludi ne diebeje ne: ‘Mmalu kayi mimpe andi mua kuenza bua kuambuluisha mulunda wanyi anyi mulela udi mu lutatu lupite bukole?’

Malu audi mua kuenza

Panyima pa madilu, muntu udi mufuishe udi mua kuikala dijinga ne diambuluisha. Udi mua kumulambila biakudia, kukebela balela bende badi balue kumutangila miaba ya kulala anyi kusomba nende bikole.

Umanye kabidi ne: bantu badi bafuishe babayabu anyi bakaji babu batu banyingalala anyi batantamena bunkaya mishindu mishilangane. Tshilejilu, mu amue matunga, balume ba bungi batu baselulula mu ngondo 18 panyima pa lufu lua bakaji babu. Kadi kabitu bitamba kuenzeka nanku bua bakaji badi bafuishe ba bayabu to. Bua tshinyi bidi bienzeka nanku?

Bantu ba bungi batu bela meji ne: balume batu baselulula lukasa bua kusankisha majinga a ku mubidi ne a kusangila. Kabitu nanku misangu yonso to. Balume batu baselulule lukasa bualu kabatu bakokesha bunkaya panyima pa lufu lua bakaji babu to. Kadi bantu bakaji bobu batu bapeta dikuatshisha nansha mutubu babapue muoyo imue misangu kudi balunda ba babayabu. Dibenga kukokesha bunkaya dia balume edi ke didi imue misangu difikisha ku dimona ne: bidi bikengela anu bobu kubuela tshiakabidi mu dibaka nansha kakuyi kuanji kupita matuku a bungi. Kadi bakaji bakamba batu bakokesha bua kutantamena bunkaya.

Nansha mulunda webe anyi mulela webe muikala muntu mulume peshi muntu mukaji, ntshinyi tshiudi mua kuenza bua kadiumvu nkayende? Tshilejilu, Helen mukaji mukamba udi ne bidimu 49 udi wamba ne: “Bantu ba bungi batu basue kuambuluisha kadi kabatu benza malu adi akengela bua kuambuluisha to. Misangu ya bungi batu bamba ne: ‘Wewe mumona ne: kudi bualu bundi mua kukuenzela, ungambile.’ Kadi bitu bingenza disanka patu muntu ungambila ne: ‘ndi nya mu tshisalu, katuena tuye ukamfile anyi?’” Paul muena mukaji uvua mufue disama dia kansere udi umvuija bua tshinyi uvua usanka pavua bantu bamubikila bua kusomba nende wamba ne: “Misangu mikuabu mvua mmona anu bu ne: bantu kabena bantshiuka to anyi kabena bakula bua bualu buanyi. Kadi panyima pa tuetu bamane kusomba nabu dilolo kampanda, ntu ndiumvua bimpe bitambe, tshiyi ndimona nkayanyi to. Ntu mmona ne: bantu badi bantabalela, ne bualu ebu butu bungambuluisha bua kutantamena lutatu luanyi.” *

Tshikondo tshidi dikuatshisha dietu ne mushinga wa bungi

Helen utudi batele kuulu eku wakamona ne: tshikondo tshivua balela bende bapingane ku mabu ke tshivuaye dijinga ne dikuatshisha dia bungi. Udi wamba ne: “Balunda ne balela batu batamba kukusombesha pautshidi ufuishilaku, pashishe badi bapingane ku malu abu. Kadi badi bapue muoyo ne: utshidi dijinga ne dikuatshisha.” Balunda balelela nebadienzeje bua kutungunuka ne kuambuluisha muntu udi mufuishe.

Pamuapa muntu udi mufuishe bayende anyi mukajende udi mua kuikala dijinga ne kusomba ne bantu nangananga mu matuku a mifikilu bu mudi dituku dia mufikilu wa dibaka diabu anyi dia lufu lua muena diende. Eileen utudi batele kuulu eku udi uleja mutu muanende wa balume ukadi muntu mukole umuambuluisha bua kadimonu nkayende anyi kikadi ne kanyinganyinga dituku dia mufikilu wa dibaka diende. Udi wamba ne: “Tshidimu tshionso muanayi Kevin utu ulua kungangata bua tuye nende mu luendu. Tutu tudie nende pamue anu mutu mamu ne muanende.” Udi mua kufunda matuku atu mulela webe anyi mulunda webe ukadi mufuishe bayende anyi mukajende mu kalandriye kebe bualu atu matuku atubu badiumvua bibi. Pashishe udi mua kulongolola bua wewe anyi bantu bakuabu kupitshisha nende dituku adi pamue.​—Nsumuinu 17:17.

Bantu bakuabu mbafike ku dimona ne: muntu ukadi mufuishe bayende anyi mukajende udi pende mua kukolesha bakuabu. Tshilejilu, Annie udi mufuishe bayende kukadi bidimu 8 udi wamba bua mukamba mukuabu utuye usomba nende ne: “Didisuika diende didi dinkemesha ne dinsaka bua kuya mutangile anu kumpala.”

Bushuwa, panyima pa muntu udi mufuishe bayende anyi mukajende mumane kutantamena ntatu ivuaye nayi ku ntuadijilu, udi pende mua kuikala ukolesha bakuabu bua kutantamena ntatu yabu. Tshilejilu, bakaji bakamba babidi badibu batele mu Bible, tuambe ne: Luta ne mamuenende Naomi bakakankamijangana. Muyuki eu udi ulenga ku muoyo udi uleja muvua ditabalelangana diabu dibambuluishe bua kutantamena tshinyongopelu ne ntatu ivuabu bapete.​—Luta 1:15-17; 3:1; 4:14, 15.

Tshikondo tshia kuondopa

Bua muntu udi mufuishe bayende anyi mukajende kupetululaye nsombelu muimpe, udi ne bua kubenga kusamisha mutu bikole bua udi mufue ne kutabalela majinga ende yeye muine. Solomo mukalenge wa meji wakamba ne: kudi “tshikondo tshia kudila.” Kadi wakamba kabidi ne: kudi ne bua kuikala ‘tshikondo tshia kuondapa.’​—Muambi 3:3, 4.

Paul utudi batele kuulu eku udi uleja mudibi bikole bua kubenga kuela meji bikole bua malu a kale. Udi wamba ne: “Meme ne mukajanyi tuvua benze anu bu mitshi mitekete idi ikole pamue. Kadi padi mutshi umue ufua ne bautula, udi ushala udi umueneka mukonyangale. Nunku pakafua mukajanyi, tshivua ndiumvua anu bu meme to.” Bua lulamatu luvuabu nalu kudi udi mufue, bamue batu babenga kupua muoyo malu a kale. Bakuabu batu batshina bua kuenza amue malu adi mua kubasankisha bela meji ne: bantu badi mua kumona bu ne: kabavua banange udi mufue, ke bualu kayi batu babenga bua kuya kusomba ne bantu bakuabu. Ntshinyi tshitudi mua kuenza bua kuambuluisha muntu udi mufuishe bayende anyi mukajende bua kumvuaye bimpe ne kutungunuka ne kuenza malu ende bu pa tshibidilu?

Bualu bua kumpala nkuambuluisha udi mufuishe bua kuleja mushindu udiye udiumvua. Tshilejilu, Herbert udi mufuishe mukaji kukadi bidimu bisambombo udi wamba ne: “Mvua ngumvua disanka dia bungi pavua bantu bavua balue kuntangila bashala bapuwe ne banteleja pamvua mbambila ivua mintonda. Ndi mutuishibue ne: misangu yonso tshivua anu ngamba malu avua asankisha bantu to, kadi mvua ne dianyisha dia bungi bua muvuabu baditeka pa muaba wanyi.” Paul uvua mulengibue ku muoyo bikole bua malu avua mulunda wende ukavua mushindame mu ditabuja wenza, bualu uvua ne tshibidilu tshia kumuebeja tshivuaye wenza bua kutantamena lutatu luvuaye nalu. Udi wamba ne: “Mvua nganyisha bikole malu avuaye ungambila ne lutulu luonso ne muoyo mujima ne mvua misangu ya bungi mmuambila mumvua ndiumvua.”​—Nsumuinu 18:24.

Padi muntu udi mufuishe mulume anyi mukaji uleja mudiye ne kanyinganyinga, udipisha anyi muikale ne tshiji bidi bileja ne: udi wenda wenza malu adi akengela bua kuibidilangana ne tshidi tshimuenzekele. Pavua mukalenga Davidi mufuishe muanende, wakapeta bukole bua ‘kujuka’ ne kuitaba tshivua tshimuenzekele anu pavuaye mupuile Yehowa mulunda wende wa pa muoyo malu avua mamutonde.​—2 Samuele 12:19-23.

Nansha mudibi mua kuikala bikole ku ntuadijilu, mbimpe muntu udi mufuishe mulume anyi mukaji kutuadijilulaye kuenza malu ende anu bu pa tshibidilu. Udi mua kuenza nende amue a ku malu autu wenze bu mudi kuya mu tshisalu anyi kuya nende mu luendu dilolo kampanda. Udi mua kumulomba bua akuenzeje tumue tu midimu. Kuenza nunku mmushindu mukuabu wa kumuambuluisha bua kubenga kudiumvua nkayende. Tshilejilu, udi mua kumulomba bua akulamine bana anyi akuleje mua kulamba biakudia kampanda. Udi mua kukuambuluisha bua kulongolola bintu kampanda mu nzubu webe. Paudi umulomba bua akuambuluishe mu malu kampanda, bidi bimujadikila ne: utshidi anu ne mushinga.

Padiye wambila bakuabu malu adiye nawu, udi wenda upetulula disanka ne bidi mua kumuambuluisha bua kutuadija kuenza amue malu. Ke tshivua tshienzekele Yonette udi ne bidimu 44 udi bayende mufue ne mumushiye ne bana. Udi uvuluka ne: “Bivua binkolele bua meme kutuadija kuenza malu anyi bu pa tshibidilu. Kuenza midimu ya mu nzubu, kusumba bintu bimvua nabi dijinga ne kulama bana banyi basatu kabivua bualu butekete to.” Kadi mu kupita kua matuku, Yonette wakakokesha bua kuenza malu ende ne kuikala uyukila bimpe ne bana bende. Wakafika kabidi ku ditaba diambuluisha dia kudi balunda bende ba pa muoyo.

“Muoyo utshidi anu tshintu tshia mushinga”

Bua balunda ba muntu udi mufuishe anyi balela bende kumuambuluishabu bimpe, badi ne bua kumona malu anu mudiwu. Panyima pa ngondo ya bungi anyi mene bidimu, muntu udi mufuishe bayende anyi mukajende udi mua kuikala anu dimue edi ubika bimpe dimue edi ubika bibi. Bushuwa, ‘dikenga dia mutshima wende’ didi mua kuikala dipite bukole.​—1 Bakelenge 8:38, 39.

Mu bikondo bia buine ebi ke mutu muntu udi mufuishe mua kuikala dijinga ne dikankamika bua kadienji katadi wa pa buende to. Diambuluisha dia nunku dikadi diambulushe bantu ba bungi badi bafuishe balume anyi bakaji bua kulengeja nsombelu wabu. Tshilejilu, Claude udi ne bidimu 60 (Ntemu utu uyisha mêba a bungi mu Afrike) ukadi mufuishe mukajende, mmuambe ne: “Muoyo utshidi anu tshintu tshia mushinga, nansha panyima pa muntu mumane kushiyangana ne bayende anyi mukajende.”

Nsombelu wa muntu udi ushintuluka padiye ufuisha bayende anyi mukajende. Nansha nanku, muntu udi ushala ne muoyo utshidi anu ne malu adiye mua kuenzela bantu bakuabu.​—Muambi 11:7, 8.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 16 Bua kumanya malu makuabu audi mua kuenza bua kuambuluisha muntu udi mufuishe, bala broshire wa ne: Padi muntu uudi munange ufua, dibeji 20-25, mupatula kudi Bantemu ba Yehowa.

[Lungenyi lunene lua mu dibeji 27]

Balunda balelela nebadienzeje bua kutungunuka ne kuambuluisha muntu udi mufuishe

[Kazubu/​Tshimfuanyi mu dibeji 28]

 Muntu udi mua kushala mulame bintu bia mukajende peshi bayende udi mufue anyi?

Helen udi mufuishe bayende kukadi bidimu ndambu udi wamba ne: “Ngakashala ne bintu bia bayanyi bia bungi. Bintu ebi bitu bimvuluija malu mimpe a bungi. Tshivua musue kuabanya bintu bionso pakafuaye to, bualu pavua matuku enda apita, kanyinganyinga kavua kenda kakepa.”

Kadi Claude yeye udi mufuishe mukajende kukadi bidimu bipite pa bitanu udi wamba ne: “Tshivua musue kumona tshintu tshiende nansha tshimue bua kumuvuluka pamvua ne kanyinganyinga to. Ngakamona ne: dibenga kuikala ne bintu biende diakangambuluisha bua kuitaba tshivua tshimfikile ne kukepesha kanyinganyinga.”

Bilejilu bibidi ebi bidi bileja ne: muntu udi mufuishe ke udi ne bua kusungula tshia kuenza ne bintu bia bayende anyi mukajende udi mufue. Ke bualu kayi, mbimpe bua balunda ne balela ba udi mufuishe kumulekelabu bua enze tshidiye musue ne bintu bia bayende anyi mukajende udi mufue.​—Galatia 6:2, 5.

[Bimfuanyi mu dibeji 25]

Kudiku matuku masunguluke audi nangananga ne bua kuambuluisha muntu udi mufuishe bayende peshi mukajende anyi?

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Ikala uvuluka bua kubabikila ne kusomba nabu

[Bimfuanyi mu dibeji 26]

Ikala ubalomba bua bakuenzeje midimu iutu wenza anyi kuya kuendakana nabu