Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

NSHAPITA 6

Bukole bua kubutula nabu: “Yehowa mmuluanganyi wa mvita munene”

Bukole bua kubutula nabu: “Yehowa mmuluanganyi wa mvita munene”

1-3. a) Bena Ejipitu bavua bakuatshishe bena Isalele buôwa mushindu kayi? b) Mmunyi muvua Yehowa mubaluile mvita?

 BENA Isalele bakadimona mu njiwu, batshintshimika pankatshi pa mikuna mile ne mbuu munene. Bavua babalondakaja bua kubashipa kudi tshiluilu tshia bena Ejipitu tshivua tshishipangana katshiyi luse. a Kadi Mose yeye wakalomba bantu ba Nzambi bua kabikadi ne buôwa, kubajadikilaye ne: “Yehowa nkayende neanuluile mvita.”—Ekesode 14:14.

2 Nansha nanku, bidi bimueneka ne: Mose wakadila kudi Yehowa Nzambi, yeye kumuandamuna ne: “Bua tshinyi udi anu udila kundi? . . . Ela dikombo diebe muulu, olola tshianza tshiebe pa mutu pa mbuu, umupandulule.” (Ekesode 14:15, 16) Anji fuanyikijabi muvua malu au enda enzeka! Yehowa wakatuma diakamue muanjelu wende panyima pa bena Isalele, ne ditutu kuyadi kuimana panyima pabu dienze bu tshimanu, dipangisha bena Ejipitu bua kubakuata. (Ekesode 14:19, 20; Misambu 105:39) Mose wakolola tshianza tshiende, tshipepele tshikole kututatshi pa mâyi a mbuu, kukosolokawu bitupa bibidi. Mâyi au akalua anu bu makuatakane, mimane bu bimanu mashiye njila munene mukumbane bua tshisamba atshi tshijima kupitshilamu.—Ekesode 14:21; 15:8.

3 Pavua Pâlo mumone bukole bua Nzambi ebu, bivua bimpe yeye kupingaja basalayi bende; kadi anu bua lutambishi, wakabambila bua kulondakaja bena Isalele ne mvita. (Ekesode 14:23) Bena Ejipitu kuambuluja kubuelabu munkatshi mua mbuu muvua mûme kabayi bamone bu kudi bualu, kadi mvita yabu yakatatakana pakabangisha nkata ya matempu abu a mvita kutuka. Kadi pakafika bena Isalele bonso dia muamua, Yehowa wakambila Mose ne: “Olola tshianza tshiebe pa mutu pa mbuu bua mâyi apingane, abuikile bena Ejipitu, matempu abu a mvita ne basalayi babu badi babande pa tubalu.”—Ekesode 14:24-28; Misambu 136:15.

4. a) Yehowa wakadileja muntu wa mushindu kayi ku Mbuu Mukunze? b) Ntshinyi tshidi dikala dia Yehowa muluanganyi wa mvita munene mua kupangisha bamue bantu?

4 Disungidibua dia bena Isalele ku Mbuu Mukunze divua muanda wa dikema mu malu avua Nzambi wenzelangana ne bantu ku kale. Ku mbuu aku ke kuvua Yehowa mudileje mudiye ‘muluanganyi wa mvita munene.’ (Ekesode 15:3) Kadi udi umvua bishi padibu babikila Yehowa ne: muluanganyi wa mvita munene? Mu kuamba kuimpe, mvita mmikebele bantu ntatu ne makenga mapite. Nunku, padi Yehowa ubutulangana ne bukole buende, bidiku mua kukupangisha bua kusemena pabuipi nende anyi?

Ku Mbuu Mukunze, Yehowa wakaleja mudiye ‘muluanganyi wa mvita munene’

Mvita ya Nzambi ne mvita ya bantu

5, 6. a) Bua tshinyi mbikumbane bua Nzambi kubikidibua ne: “Yehowa wa biluilu”? b) Mvita ya Nzambi mmishilangane ne ya bantu ku tshinyi?

5 Mu miakulu ivuabu bafunde Bible, mbapeshe Nzambi muanzu wa “Yehowa wa biluilu” misangu ipatshila ku 300 mu mikanda ya mu tshiena Ebelu ne misangu ibidi mu mikanda ya mu tshiena Greke. (1 Samuele 1:11) Bu mudi Yehowa Mukokeshi Mutambe bunene, udi ne musumba munene wa biluilu bia banjelu badi benza tshidiye wamba. (Yoshua 5:13-15; 1 Bakalenge 22:19) Bukole bua kubutula budi nabu banjelu aba budi buenza buôwa. (Yeshaya 37:36) Kabitu bienza disanka bua kumona bashipa bantu to. Kadi mbimpe tumanye ne: mvita ya Nzambi kayena bu mvita ya malu a mukodikodi itu bantu baluangana to. Bamfumu ba basalayi ne ba tshididi batu bamba mudi mvita yabu mikale ne bipatshila bimpe. Kadi mvita ya bantu itu anu ya lukuka ne dijinga kudisankisha nkayabu ne bintu.

6 Kadi Yehowa yeye katu udiumvua musakibue bua kuluangana tshianana kayi wanji kuela meji to. Dutelonome 32:4 udi wamba ne: “Yeye udi Dibue, mudimu wende wonso mmupuangane, bualu njila yende yonso mmiakane. Nzambi wa lulamatu utu kayi wenza bibi; yeye udi muakane ne mululame.” Bible utu ubipisha bantu bena biji bibi, bena luonji ne bena tshikisu. (Genese 49:7; Misambu 11:5) Nanku padi Yehowa uluangana, kudi malu mimpe adi amusaka. Patuye umona ne: kakuena tshikuabu tshia kuenza ke patuye ubutulangana, tshibi muikale utshintshikilaku. Bidi amu bu muakambilaye muprofete Yehezekele ne: “‘Ndiku nsanka bua lufu lua muntu mubi anyi?’ ke mudi Mukalenge Mutambe Bunene Yehowa ukonka. ‘Tshienaku musue bua yeye umbuke mu njila yende mibi bua ashale ne muoyo anyi?’”—Yehezekele 18:23.

7, 8. a) Ntshilema kayi tshivua Yobo muenze pakakulaye bua makenga ende? b) Elihu wakamubela bua bualu ebu mushindu kayi? c) Bualu buvua bufikile Yobo budi mua kutulongesha tshinyi?

7 Kadi mbua tshinyi Yehowa utu ubutulangana ne bukole buende? Kumpala kua kuandamuna, tuanjibi kuvuluka Yobo uvua muntu muakane. Satana wakela mpata ne: Yobo (anyi muntu yonso eu) kavua mua kushala ne muoyo mutoke mu ntatu to. Yehowa wakajikija mpata ya Satana pakamuanyishilaye bua kuteta Yobo. Ke Yobo kusamaye, kujimijaye bubanji buende, kufuisha ne bana bende. (Yobo 1:1–2:8) Bu muvuaye kayi mumanye muvua tshilumbu, wakatupakana pakelaye Nzambi tshilumbu pambidi ne: yeye ke uvua umukengesha kayi ne bualu. Wakebeja Nzambi tshivuaye mumuvuijile bu ‘tshintu tshiende tshia kuasa bintu’ anyi bu “muena lukuna.”—Yobo 7:20; 13:24.

8 Nsongalume mukuabu, diende Elihu, wakaleja Yobo muvuaye muakule bibi ne: “Udi mutuishibue bulelela ne: udi mubinge bua wewe kuamba ne: ‘Ndi muakane kupita Nzambi’ anyi?” (Yobo 35:2) Bulelela, tuetu tuela meji ne: tudi bamanye bapite Nzambi, anyi ne: mmuenze bualu budi kabuyi bukumbane, tudi tuenza bibi. Elihu wakamba ne: “Kabiena mua kuenzeka bua Nzambi mulelela kuenza malu mabi to, bua Wa Bukole Buonso kuenza bibi nansha!” Kuambaye kabidi ne: “Katuena mua kufika ku dijingulula Wa Bukole Buonso to; udi ne bukole bua bungi, ne katu unyanga kulumbuluisha kuende kuakane ne buakane buende bupite bungi nansha.” (Yobo 34:10; 36:22, 23; 37:23) Nanku tuikalayi bamanye ne: padi Nzambi uluangana, udi ne malu mimpe adi amusaka bua kuenza nanku. Bu mutudi bumvue nanku, tumonayi malu kampanda atu asaka Nzambi wa ditalala bua kudivuija imue misangu muluanganyi wa mvita.—1 Kolinto 14:33.

Tshitu tshisaka Nzambi wa ditalala bua kuluangana mvita

9. Nzambi wa ditalala utu uluangana bua tshinyi?

9 Mose mumane kutumbisha Nzambi mudiye ‘muluanganyi wa mvita munene,’ wakamba ne: “Nnganyi udi bu wewe Yehowa munkatshi mua nzambi mikuabu? Nnganyi udi bu wewe udi udileja wa bukole mu bunsantu?” (Ekesode 15:11) Muprofete Habakuka wakafunda bia muomumue ne: “Mêsu ebe mmakezuke kezukezu kaayi mua kutangila bualu bubi, ne wewe kuena mua kuitaba malu mabi.” (Habakuka 1:13) Nansha mudi Yehowa muikale Nzambi wa dinanga, udi kabidi Nzambi wa tshijila, wa buakane ne bululame. Ngikadilu eyi itu misangu mikuabu imusaka bua kubutulangana ne bukole buende. (Yeshaya 59:15-19; Luka 18:7) Nanku, padi Nzambi uluangana, kena unyanga bunsantu buende to. Kadi udi uluangana bualu yeye ngua tshijila.—Ekesode 39:30.

10. Mmushindu kayi umuepele uvua lukuna lua mu Genese 3:15 mua kujika? Abi bivua mua kufikisha bantu bakane ku masanka kayi?

10 Tumonayi tshilumbu tshivua tshijuke pavua Adama ne Eva batombokele Nzambi. (Genese 3:1-6) Bu Yehowa mubuikile mêsu pa bubi buabu, muanzu wende wa bu Mukalenge wa diulu ne buloba kawuvua kabidi mua kuikala ne bujitu buawu to. Bu mudiye Nzambi wa buakane, uvua anu ne bua kubakosela tshibawu tshia lufu. (Lomo 6:23) Wakamba mu mulayi wa buprofete wa kumpala wa mu Bible ne: kuvua ne bua kuikala lukuna pankatshi pa bantu bende ne bena dia Satana udi “nyoka.” (Buakabuluibua 12:9; Genese 3:15) Ndekelu wa bionso, lukuna alu luvua ne bua kujika anu pavuabu baboza Satana. (Lomo 16:20) Dimulumbuluisha nanku divua mua kufikisha bantu bakane ku masanka, kumbushisha malu mabi a Satana panu ne kubuejija mparadizu pa buloba bujima. (Matayi 19:28) Kumpala kua malu aa, bena dia Satana nebatungunuke anu ne kukengesha bantu ba Nzambi mu nyuma ne mu mubidi. Kadi imue misangu, Yehowa neikale anu mua kubaluangena mvita.

Mvita ya Nzambi nya kumbusha malu mabi

11. Bua tshinyi Nzambi wakadimona ne dibanza dia kulokesha mvula wa kabutu wa buloba bujima?

11 Mvula wa kabutu wa tshikondo tshia Noa ntshilejilu tshimue tshia mvita ya Nzambi. Genese 6:11, 12 udi wamba ne: “Kadi buloba bukavua bunyanguke ku mêsu kua Nzambi mulelela, ne buloba buvua buwule ne tshikisu. Nzambi wakatangila buloba, buvua bunyanguke; bantu bonso bavua banyange njila wabu pa buloba.” Nzambi uvua mua kulekela bantu babi bajimija bikadilu bilenga bivua bishale anu kudi bantu bimpe bavua bashale bakese pa buloba anyi? Nansha kakese. Yehowa wakadimona ne dibanza dia kulokesha mvula mukole wa buloba bujima bua kubutula bonso bavua banange malu a tshikisu ne a tshiendenda.

12. a) Ntshinyi tshivua Yehowa mulaye bua ‘kankanunuina’ ka Abalahama? b) Leja tshivua Yehowa ne bua kuipatshila bena Amole.

12 Ke muakenzekabi kabidi pavua Nzambi mulumbuluishe bena Kanâna. Yehowa wakaleja ne: Abalahama uvua mua kupatula ‘kankanunuina’ kavua mua kufikishisha mêku onso a pa buloba ku dipeta mabenesha. Bua bualu abu, Nzambi wakalaya ne: bavua ne bua kupesha ndelanganyi ya Abalahama buloba bua Kanâna buvuabu basombe kudi bena Amole. Mmunyi muvua Nzambi mua kubinga pavuaye mua kuipata bantu abu mu buloba buabu ku bukole? Yehowa uvua mudianjile kumanyisha ne: bobu abu bavua mua kuipatshibua anu panyima pa bidimu bitue ku 400, mmumue ne: too ne pavua “tshilema tshia bena Amole” tshianji “kukumbana menemene.” b (Genese 12:1-3; 13:14, 15; 15:13, 16; 22:18) Mu tshikondo atshi, bena Amole bakaditua bibi menemene mu buenzavi bukole. Bantu ba mu Kanâna bakaditua mu kutendelela mpingu, mu kushipangana ne mu bilele bia masandi bia busenji bibi bitambe. (Ekesode 23:24; 34:12, 13; Nomba 33:52) Bantu abu bavua bashipa too ne bana babu babalambula mu kapia. Nzambi wa tshijila uvuaku mua kulekela bantu bende banyanguka ne malu mabi aa anyi? Nansha kakese! Wakamba ne: “Buloba budi ne bukoya, ne nembupeshe dinyoka bua tshilema tshiabu, ne buloba nebuluke bantu badi basombamu.” (Lewitiki 18:21-25) Nansha nanku, Yehowa kakashipa bantu tshianana tshianana to. Bamue bena Kanâna bavua badiakaje, bu mudi Lahaba ne bena Gibeona, bakapanduka.—Yoshua 6:25; 9:3-27.

Utu uluila dîna diende

13, 14. a) Bua tshinyi Yehowa wakadimona ne dibanza dia kutumbishisha dîna diende? b) Yehowa wakabingishisha dîna diende bishi?

13 Bu mudi Yehowa wa tshijila, dîna diende padi ndia tshijila. (Lewitiki 22:32) Yezu wakalongesha bayidi bende bua kusambila ne: “Dîna diebe dijidibue.” (Matayi 6:9) Buntomboji bua mu Edene buakapendesha dîna dia Nzambi, kujudijabu mpata ya ne: Nzambi ki mmuntu muimpe ne katu ukokesha bimpe to. Yehowa kavua mua kubuikila mêsu pa dimushiminyina malu ne buntomboji bia nunku to. Wakadimona mu dibanza dia kubingisha dîna diende.—Yeshaya 48:11.

14 Tuvulukayi kabidi tshilejilu tshia bena Isalele. Patshivuabu anu bapika mu Ejipitu, bualu buvua Nzambi mulaye Abalahama bua ne: bisamba bionso bia pa buloba bivua ne bua kubeneshibua ku diambuluisha dia kankanunuina kende buakamueneka bu buvua patupu. Kadi Yehowa wakabingishisha dîna diende pakabapikulaye ne pakabajadikaye bu tshisamba. Ke pakavuluka muprofete Danyele mu disambila ne: “Wewe Yehowa Nzambi wetu, Wewe uvua mupatule tshisamba tshiebe mu buloba bua Ejipitu ku tshianza tshia bukole ne mudienzele dîna.”—Danyele 9:15.

15. Bua tshinyi Yehowa wakapatuisha bena Yuda mu bupika bua mu Babilona?

15 Bualu bua dikema, pavua Danyele usambila nanku apu, bena Yuda bavua bajinga bua Yehowa kubasungila tshiakabidi bua butumbi bua dîna diende. Pinapu, bakavua baye ne bena Yuda bavua ne mutu mukole mu bupika ku Babilona. Yelushalema uvua tshimamuende wa bukalenge uvua mushale anu bikulu. Danyele uvua mumanye ne: pavua Yehowa upingaja bena Yuda mu ditunga diabu bivua mua kutumbishisha dîna diende. Ke kusambilaye ne: “Yehowa wetu, ubuikidile. Yehowa wetu, tuma ntema ne enza bualu! Kujanguluki, bua bualu buebe wewe, wewe Nzambi wanyi, bualu dîna diebe divua dibikidibue pa tshimenga tshiebe ne pa bantu bebe.”—Danyele 9:18, 19.

Utu uluila bantu bende

16. Bua tshinyi dijinga dia Yehowa dia kuluila dîna diende kadiena diumvuija ne: katu utshiuka bantu anyi mmuena lukinu?

16 Patu Yehowa ujinga kuluila dîna diende mvita bidiku biumvuija ne: katu utshiuka bakuabu, ne mmuena lukinu anyi? Tòo, bualu padiye wenza malu mumvuangane ne bunsantu buende ne dinanga dia buakane, mbua kukubaye bantu bende. Wewe mubale Genese nshapita wa 14, badi bakula bua bakalenge banayi bakatulukila Lota (muana wa muanabu ne Abalahama) ne dîku diende, kubakuata kuyabu nabu. Nzambi wakambuluisha Abalahama bua kutshimuna biluilu binenanenayi abi ne bukole bua dikema! Bualu bua ditshimuna edi ke buvua pamuapa bua kumpala buvuabu bafunde mu “mukanda wa Mvita ya Yehowa” uvua kabidi pamuapa ne malu makuabu a mvita idibu kabayi batele mu Bible to. (Nomba 21:14) Kutshivua kabidi mvita mikuabu ya bungi ivuabu ne bua kutshimuna.

17. Tshidi tshileja ne: Yehowa uvua muluile bena Isalele mvita pakabuelabu mu Kanâna ntshinyi? Fila bilejilu.

17 Matuku makese kumpala kua bena Isalele kubuela mu buloba bua Kanâna, Mose wakabajadikila ne: “Yehowa Nzambi wenu neaye kumpala kuenu ne neanuluile mvita, anu muvuaye muenze mu Ejipitu mu mêsu enu mene.” (Dutelonome 1:30; 20:1) Kubangila anu ku Yoshua wakapingana Mose too ne mu tshikondo tshia balumbuluishi ne tshia bakalenge ba lulamatu ba mu Yuda, Yehowa uvua anu uluila bantu bende mvita, ubatshimuina baluishi njila ne njila ne ditshimuna dia dikema.—Yoshua 10:1-14; Balumbuluishi 4:12-17; 2 Samuele 5:17-21.

18. a) Bua tshinyi mbimpe tuikale ne dianyisha bua mudi Yehowa kayi mushintuluke? b) Pafika lukuna ludibu batele mu Genese 3:15 ku ndekelu kualu, tshienzeka ntshinyi?

18 Yehowa ki mmushintuluke to; nansha dijinga diende dia kuvuija buloba ebu mparadizu wa ditalala ki ndishintuluke padi to. (Genese 1:27, 28) Nzambi utshidi anu mukine malu mabi. Kadi utshidi anu munange bantu bende bikole ne ukadi pa kubaluila mvita. (Misambu 11:7) Nanku, lukuna ludibu batele mu Genese 3:15 ludi ne bua kufika ku ndekelu kualu mu mvita mikole ya dikema kumpala eku. Bua Yehowa kutumbishisha dîna diende ne kukuba bantu bende, neadivuije kabidi ‘muluanganyi wa mvita munene’ anyi tshilobo tshia mvita.—Zekâya 14:3; Buakabuluibua 16:14, 16.

19. a) Fila tshilejilu tshia mudi bukole bua Nzambi bua kubutulangana nabu mua kutusemeja kudiye. b) Padi Nzambi muitabe bua kutuluila mvita bidi ne bua kutuenzela tshinyi?

19 Tshilejilu: Fuanyikija ne: nyama wa luonji mmutukile bena mu dîku dia muntu kampanda, kadi muntu au udi udiela kudi nyama au umushipa. Udiku mua kujinga bua mukajende ne bana bende kubangabu kumunyema bua bualu abu anyi? Tòo. Mbimpe wewe kujinga bua bamuleje dianyisha bua mudiye mubanange bulelela. Ke mutudi petu katuyi mua kumvua Nzambi buôwa bua mudiye ne bukole bua kubutulangana nabu. Ditaba diende dia kutuluila mvita didi ne bua kukolesha dinanga ditudi nadi kudiye. Kanemu ketu kudiye bua mudiye ne bukole kabuyi ndekelu kadi ne bua kukola paku. Nunku, tudi mua “kuenzela Nzambi mudimu wa tshijila . . . ne ditshina dia Nzambi ne kanemu.”—Ebelu 12:28.

Semena pabuipi ne ‘Muluanganyi wa mvita munene’

20. Tuetu babale malu a mvita ya Nzambi mu Bible kadi katuyi baumvue bimpe, tuenze tshinyi? Mbua tshinyi?

20 Bulelela, Bible kena anu utuambila malu onso avua asaka Yehowa bua kuluangana mvita to. Kadi tuikale anu bamanye ne: Yehowa katu ubutulangana ne bukole buende tshianana tshianana ne muoyo mubi anyi ne luonji nansha. Misangu ya bungi, tuetu tukonkonona mvese idi kulu ne kuinshi kua bualu budi Bible wamba anyi malu a kale adi abutangila, bidi mua kutuambuluisha bua kumvua mudi bualu abu buonso bimpe. (Nsumuinu 18:13) Nansha tuetu katuyi bumvue bualu buonso bimpe, kulonga anu malu a Yehowa bikole ne kuelangana meji bua ngikadilu mimpe idiye nayi kudi mua kutuambuluisha bua kujikija dielakana ditudi mua kuikala nadi. Tuetu tuenza nanku netumone ne: kudi malu bungi bukumbane adi ne bua kutusaka bua kueyemena Yehowa Nzambi wetu.—Yobo 34:12.

21. Nansha mutu Yehowa ulua ‘muluanganyi wa mvita munene’ imue misangu, utu nangananga Nzambi wa mushindu kayi?

21 Nansha mutu Yehowa ulua ‘muluanganyi wa mvita munene’ padibi bikengedibua, kabiena biumvuija ne: yeye biende bitu anu bia mvita to. Mu tshikena kumona tshia tshidiendelandela tshia mu diulu tshivua Yehezekele mupete, badi bumvuijamu Yehowa bu udi mudilongolole bua kuluisha baluishi bende. Nansha nanku, Yehezekele wakamona Nzambi munyunguluka kudi muanza-nkongolo udi tshimfuanyi tshia ditalala. (Genese 9:13; Yehezekele 1:28; Buakabuluibua 4:3) Bushuwa, Yehowa udi mu ditalala, ne mmuena ditalala. Mupostolo Yone wakafunda ne: “Nzambi udi dinanga.” (1 Yone 4:8) Ngikadilu yonso ya Yehowa idi ipetangana mu bupuangane buonso. Bulelela, tudi ba diakalenga bua kuikala bakumbane bua kusemena pabuipi ne Nzambi wa bukole bua nunku kadi muikale ne dinanga!

a Bilondeshile muena malu a kale muena Yuda Josèphe, ‘bakalondakaja [bena Ebelu] kudi matempu a mvita 600 pamue ne bena tubalu 50000 ne tshiluilu tshinene tshia basalayi ba panshi 200000.’​—Antiquités judaïques, II, 324 [xv, 3].

b Muaba eu, bidi bimueneka ne: tshibikidilu “bena Amole” tshidi tshikongoloja bantu bonso ba mu Kanâna.—Dutelonome 1:6-8, 19-21, 27; Yoshua 24:15, 18.