VYUMA VEJI KUHANJIKANGA VATU VAMWE. Kuyoya chaputukile chivene kufuma kuvyuma vyakuhona kuhwima.

OVYO VYALINGISA VATU VAMWE VAHONE KUSUULUKA NAKUKUMBULULA KANA. Numba tuhu vaka-sayasi vatachikiza chikuma kunangula chasayasi namaselusi nomwo chapwa kuyoya, oloze kavahasa kulumbununa kanawa omwo chalumbunuka kuyoyako. Hakachi kavyuma vyakuhona kuhwima navyuma vyakuhwima hatwama chihandwa chachinene.

Vaka-sayasi vanahase kaha kutaka omu chapwile kuyoya kushikulu. Vatwama navishinganyeka vyakulisezaseza vyakutalisa okwo kwafumine kuyoya. Vamwe ngwavo kuyoya chaputukilile mupili yakakahya, kaha veka ngwavo chaputukilile kwishi yakalungalwiji. Veka veji kushinganyekanga ngwavo vyuma vize vyatunga kuyoya hakavanga vyafumine kuchihela cheka nakwiza hano hamavu nakutunga malolwa. Oloze echi kachakumbulula chihula chakupandama kukuyoya nomu chaputukileko. Echi cheji kulingisanga vatu vatwaleho lika kuhulisa vihula.

Vaka-sayasi veji kutakanga ngwavo kwapwile maselusi shimbu kanda DNA yize tunatachikiza makumbi ano. Chafwana nge awa maselusi eji kulitunganga avene kufuma kuvyuma vize kavyatambukako. Kaha vaka-sayasi kavawana unjiho wakwamba nge maselusi kana kuwatwama, kaha nawa kavahasa kutunga maselusi kana mulaboratoryko.

Vyuma vyakuyoya vyapwa vyakulipwila mujila vyeji kulaminangamo nakutunga mijimbu. Maselusi eji kutunganga, kwalumunanga, nakukavangiza jindongi jize jatwama muDNA. Vaka-sayasi vamwe vafwanyisa DNA kukopyuta, kaha maselusi amuDNA vawafwanyisa mujila muze yeji kuzachilangamo kopyuta. Oloze kunangula chakwamba nge vyuma vyalijila vivene kacheshi kuhasa kulumbununa okwo kwafuma mijimbu kanako.

Tuvyuma tuze twatwama muvyakulya vyakulingisa mujimba upwenga wakulikangula tweji kulingisanga maselusi azate kanawa. Mutuvyuma kana mwatwama jiamino acids jajivulu jize jatwama mumukana. Kaha nawa tuvyuma tuze twatwama muvyakulya vyasakiwa kulijinga katatu numba vizate kanawa. Vaka-sayasi vamwe kavatachikiza kanawa omu etu tuvyuma twatwama muvyakulya tweji kulitunganga tuveneko. Paul Davies mutu uze alinangula vyuma vyakutenga asonekele ngwenyi, “hakusaka maselusi azate kanawa chasakiwa tuvyuma tuze twatwama muvyakulya twatuvulu. Ngachize, mujila weji kuzachilangamo mujimba chasolola nge tuvyuma kana valingile twakutenga.”

KUKUKULULA. Hanyima yakuhehwojola hamyaka yayivulu muvihanda vyosena vyasayasi, vawana nge kuyoya chafumine kuchuma chimwe.

VYUMA VEJI KUHANJIKANGA VATU VAMWE. Chuma chakuyoya chatete chaputukile chindende chindende, kaha kutwala muze vyuma vyakuyoya vyaputukile kuvula kuhakilako vene navatu.

OVYO VYALINGISA VATU VAMWE VAHONE KUSUULUKA NAKUKUMBULULA KANA. Maselusi amwe apwa amavulu kuhambakana akwavo. Mukanda umwe wahanjika ngwawo maselusi amandende eji kuputukanga kusemunwina nakuvula, eyi yikiko “jila yamuchivali yasolola nge vyuma vyalijilile vivene hanyima yakupwako chakuyoya.”

Vaka-sayasi vanawane nge mumaselusi mwatwama tuvihanda twamuvyakulya vyakulingisa mujimba upwenga wakulikangula tuze tweji kukafwanga maselusi azate kanawa. Awa maselusi eji kutwalanga nakwalumuna kulya chakukafwa mujimba mangana chinehe jingolo, nakuwahisa maselusi aze analyenyeka, nakutwala mijimbu kumaselusi osena amumujimba. Uno kuzata mujila kana nakunangula chakwamba nge vyuma vyalijililile vivene chapendamina hakulikungulula nakuzata chavyuma kanevi vyavikalu ngana tahi? Vatu vavavulu cheji kuvakaluhwilanga kwitavila vyuma kana.

Tunyama navatu vafuma kuliulu limwe. Nge mwana ali nakulitunga mujimo, maselusi eji kuvulanga chindende chindende nakutunga jino vihanda vyamujimba wakemba vyakulisezaseza. Kunangula chakwamba nge vyuma vyalijilile vivene kacheshi kuhasa kulumbununa omu liselusi hiliselusi lyeji kulitunganga nakuze lyatela kuyako.

Vaka-sayasi vanatachikiza ngwavo hakusaka muyachi umwe watunyama walumuke nakupwa muyachi ukwavo watunyama, chasakiwa kuvanga maselusi alumuke. Hakuwana nge vaka-sayasi kavatachikiza omu liselusi linahase kulitunga liveneko, chapwa chakutamo kwamba ngwetu kwalumuka chavyuma nakunangula chakwamba nge vyuma vyalijililile vivene chikiko chalingisa hano hamavu hapwenga miyachi yatunyama yakulisezaseza. Michael Behe uze alinangula chikuma vyasayasi ahanjikile kutalisa kutunyama ngwenyi, numba tuhu kuhehwojola “chasolola vyuma vyeka, navyuma vyamwaza, oloze vaka-sayasi vanahono kwivwishisa kanawa omu vyuma kanevi vyamwaza vyeji kuvulanga mujila yakuhona kulumbunuka.”

Vatu vakwechi chivezu nauhashi wakushinganyeka, navilinga vyamwaza vyakufwana nge zumbu, kulisuula nakutachikiza vyuma vyamwaza nevi vyavipi. Kwalumuka chavyuma nakunangula chakwamba nge vyuma vyalijililile vivene kavyeshi kuhasa kulumbununa vyuma kanevi vyatwama mumuchima wavatuko.

KUKUKULULA. Numba tuhu vatu vavavulu vafwelela ngwavo kuyoya chalijilile chivene, oloze vatu veka kavasuuluka nakunangula chakupandama kukuyoya nomu chaputukile nokwo chafumako.